Ýüpek gurçugynyň ilki dörän ýeri Hytaý döwleti hasaplansa-da, ol Beýik Ýüpek ýolunyň ugry bilen ýurdumyza-da aralaşypdyr. Ene-mamalarymyz ýüpek gurçugyny idedip, ýüpek almagy başarypdyrlar. Ondan ussatlyk bilen nepis halylary, keteni we beýleki matalary dokapdyrlar. Şol harytlar bazarlarda uly orun alypdyr. Häzirki wagtda ene-mamalarymyzyň şol ýönekeýje gurallarda işläp öndüren önümleri dünýä derejesinde enjamlaşdyrylan kärhanalarda, zawod-fabriklerde öndürilýär. Şeýle kärhanalaryň biri-de paýtagtymyzdaky ýurdumyzda iň öňdebaryjy kärhanalaryň biri bolan Türkmenistanyň Gahrymany Gurbansoltan eje adyndaky ýüpek fabrigidir. Habarçymyz kärhanada bolup, TDP-niň kärhanada hereket edýän ilkinji guramasynyň başlygy Ogulnur Repowa bilen söhbetdeş boldy. 

 — Ogulnur Saparmedowna, ilki bilen, söhbetdeşligimizi kärhanaňyzyň ilki işe başlan döwürlerinden başlaýsak?! 

— Fabrigiň düýbi 1927-nji ýylda tutulyp, 1928-nji ýylyň fewral aýynda doly güýjünde işläp başlapdyr. Şol döwürlerde fabrikde SK-5 kysymly ýüpek saraýjy enjamlar oturdylypdyr. Şol enjamlarda göwrümi 1,2 metr bolan ýüpekler keleplenilipdir. Esasy çig mal bolan piläni öndürmekde hem halkymyz işjeňlik görkezipdir. Şol ýyllarda fabrikde öndürilen ýüpegiň hilini barlamak hem-de satlyga taýýarlamak üçin Daşkendiň ugurdaş fabriginiň barlaghanasynda barlag işleri geçirilipdir. Kärhananyň Garaşsyzlyk ýyllarynda durky täzelenip, oňa Hytaý Halk Respublikasynyň önümi bolan FEÝU-2000 kysymly ýüpek saraýjy enjamlar oturdyldy.  

 — Fabrigiň häzirki wagtdaky kuwwaty, işleriň guralyşy baradaky gürrüňler bilen söhbetdeşligimizi dowam etdiräýsek? 

— Fabrigiň bir ýyllyk kuwwatlylygy 3 çalşykly işlän ýagdaýynda 260 tonna çig ýüpek öndürmäge niýetlenendir. Fabrikde önümçilik bölümleriniň 5-si bolup, olar pile saýlaýjy, buggazan, pile kelepleýji, ýüpegi gaýtadan saraýjy hem-de galyndyny gaýtadan işleýji bölümlerdir. Pile saýlaýjy sehinde pileler bir tapgyra jemlenip, tozandan, sütüginden arassalanyp, bölünip, ýüpek saramak üçin taýýarlanylýar. Saýlama işi titräp işleýän konweýerlerde amala aşyrylýar. Saýlanan pileler buggazan bölümine goýberilýär. Buggazan bölüminde pileler güýçli buguň, ýagny 90 — 96 gradus derejeli gyzgyn suwly kameralarda — gazanlarda çyglandyrylýar. Gyzgyn gazanlardaky pileler soňra 60 — 70 gradus derejeli suwda sowadylyp, gyzgynlygyň üýtgemegi bilen pileleriň suwda dolulyk derejesi düzgünleşdirilýär. Soňra bolsa plastik turbalar arkaly pile kelepleýji PK kysymly enjamlara ugradylýar. 

Ýüpegi gaýtadan saraýan sehde çig ýüpek göwrümi 1,5 metr bolan motowillalara saralýar. Motowillalara saralan ýüpekler «kelep» diýip atlandyrylýar. Çig ýüpegiň her bir kelebi 6 ýerinden boýalmadyk nah sapak bilen berkidilýär we 5-6 kilogram agramda gaplanylýar. Galyndynyň gaýtadan işlenilýän sehinde bolsa pile keleplenende emele gelýän galyndylar gaýtadan işlenilip, 1-geçirimli holst, ýüpek tary, gyrkyndylar hem-de gurçuk alynýar. Galyndylaryň ählisi hem gyzgyn howa arkaly guradylyp, basyjy enjam arkaly basylyp, satlyga taýýar edilýär. 

 — Kärhanada häzirki döwürde alnyp barylýan işler barada nämeler aýdyp bolar? 

— Häzirki wagtda fabrik 1 çalşykda işläp, ýylda 76.2 tonna çig ýüpek öndürmek meýilleşdirilýär. Bu öndürilen ýüpek çig maly diňe bir içerki bazarda däl, eýsem, daşarky bazarlarda hem mynasyp orun tapýar. Içerki bazarda esasy alyjymyz panbarhat fabrigidir. Kärhanamyzyň esasy maksady öňde goýlan meýilnamany üstünlikli ýerine ýetirmek bilen girdejini artdyrmakdyr. Garaşsyz, hemişelik Bitarap Watanymyzyň ykdysady kuwwatynyň has-da berkemegine mynasyp goşant goşmakdyr.  

Garaşsyzlygymyzyň şanly 31 ýyllygy barha golaýlaýar. Baýramçylygy mynasyp zähmet üstünligi bilen garşy almaga çalyşýarys. Baş baýramymyz — mukaddes Garaşsyzlygymyzyň baýramy bilen Gahryman Arkadagymyzy, Arkadagly Serdarymyzy, tutuş türkmen halkyny tüýs ýürekden gutlaýarys. Bize işlemäge döredip berýän giň mümkinçilikleri üçin Arkadagly Serdarymyza hoşallygymyzy bildirip, janynyň sag, işleriniň rowaç bolmagyny arzuw edýäris.  

 — Beren gürrüňleriňiz üçin köp sag boluň!  

Ulugberdi HANMÄMMEDOW,

Türkmen döwlet medeniýet institutynyň talyby.

Dokma senagaty milli ykdysadyýetimiziň örän möhüm hem-de okgunly ösýän pudaklarynyň biridir. Soňky ýyllarda önümçilik görkezijilerini yzygiderli ýokarlandyrýan pudak ýurdumyzyň durmuş-ykdysady taýdan ösdürilmeginde wajyp orny eýeleýär. Halkymyzyň dokmaçylyk senedini sungat derejesine ýetirenine müňlerçe ýyl geçenem bolsa, ýurdumyzyň dokma senagatynyň binýadynyň tutulmagy Garaşsyzlyk ýyllary bilen baglanyşyklydyr. Berkden tutulan binýat taryh üçin gysga döwürde Türkmenistanyň dokma önümçiliginde dünýäde öňdebaryjylaryň hatarynda orun almagyny şertlendirdi. 

 Senet, sungat, senagat 

Türkmen topragy gadymy döwürlerden bäri senetçiligiň ösen mekany hökmünde tanalýar. Ýurdumyzyň çägindäki gadymy taryhy ýadygärliklerde geçirilen gazuw-agtaryş işlerinde ýüze çykarylan tapyndylar, çet ýurtly jahankeşdeleriň ýazgylary, gelin-gyzlarymyzyň sungat derejesine ýetiren dokma önümleri bu hakykaty tassyklaýan ygtybarly delillerdir. Şeýle-de bolsa, taryhy şertleriň täsiri netijesinde senetçiligiň senagata öwrülýän döwründe ýurdumyza diňe dünýä bazaryny çig mal bilen üpjün edýän ülke hökmünde garaldy. Tä özygtyýarly döwletli bolýançak, türkmen topragynda ýetişdirilen pagta hasyly daşary ýurtlarda gaýtadan işlenilýärdi. Ýurt Garaşsyzlygymyz ähli ulgamlar bilen birlikde dokma senagatynyň hem galkynmagyna ýol açdy.  

 Çig mal çeşmesinden önümçilik merkezine  

Garaşsyzlygyň ilkinji ýyllaryndan ýurdumyzda milli ykdysadyýetiň pudaklaryny diwersifikasiýalaşdyrmaga ugur alyndy. Tebigy baýlyklaryň ägirt uly gorlaryna hem-de geografik taýdan amatly çäge eýe bolan Türkmenistan bu ugurda oňyn netijeleri gazanmagy başardy. Ýokary tehnologiýalar bilen üpjün edilen önümçilikleriň döredilip, gaýtadan işleýän senagatyň ösdürilmegi netijesinde dünýä bazarynda bahalary çig malyňky bilen deňeşdirilende birnäçe esse ýokary bolan eksport ugurly önümler öndürilip başlandy.  

1991-nji ýylda Türkmenistanda pagtanyň gaýtadan işlenilişiniň diňe ilkinji tapgyry amala aşyrylýardy. Dokma senagaty pudagynyň düzümleriniň düýpli diwersifikasiýalaşdyrylmagy bilen häzirki wagtda ýurdumyzda ösdürilip ýetişdirilýän pagta hasyly tutuşlygyna özümizde gaýtadan işlenilýär. Diňe soňky birnäçe ýylda tebigy çig maldan dünýä bazarynda bäsdeşlige ukyply önümleri öndürýän täze kärhanalaryň onlarçasy guruldy. Olar halkara bazarlarynda ozaldan hereket edip gelýän öndürijileriň öňdebaryjy orunlaryna mynasyp dalaş edýärler. Şunlukda, Türkmenistan dokma senagatynda çig maly eksport edýän ýurtdan dünýä bazaryna taýýar önümleri çykarýan döwlete öwrüldi. 

 Şertler we mümkinçilikler  

Türkmenistanda dokma senagatyny ösdürmek üçin zerur bolan esasy şertler bar: ýerli çig mal, ýokary hünär derejeli işgärler bilen üpjünçilik, öndürilen harydy bazarlara ýetirmek üçin ulag-logistika düzümleri hem-de içerki we daşary bazarlardaky hyrydarlar. Şeýle hem ýurdumyzyň tebigy we howa şertleri gowaçanyň dünýä bazarynda uly islegden peýdalanýan önümleri öndürmekde çig mal bolup hyzmat edýän orta hem-de inçe süýümli görnüşlerini ösdürip ýetişdirmek üçin oňaýlydyr.  

Gahryman Arkadagymyzyň ýurdumyza baştutanlyk eden döwründe milli ykdysadyýetimiziň eksport ugurly önümleri öndürýän pudagy hökmünde dokma senagatyny ösdürmäge uly üns berildi. Häzirki wagtda ýurdumyzyň dokma senagaty pudagynda iri dokma toplumlary, ýüplük egriji we dokma kärhanalary, tikin fabrikleri, ýüpekçilik kärhanalary, aýakgap fabrikleri, derini we ýüňi gaýtadan işleýän zawodlar hereket edýär. Kärhanalarda çagalar we ulular üçin egin-eşikler, şol sanda ýokary hilli örme we jinsi önümleri, hojalykda ulanylýan ekologiýa taýdan arassa önümleriň dürli görnüşleri, ýorgan-düşek daşlyklary, çalgyçlar, panbarhat matalary we beýleki harytlar öndürilýär. «Bedew», «Gala», «Bürgüt», «Ýeňiş», «Bahar», «Goza», «Nusaý», «Wada», «Ak pamyk», «Arwana», «Mäne», «Jeýtun» ýaly söwda nyşanlary bilen öndürilýän harytlar Türkmenistanyň Dokma senagaty ministrliginiň düzümindäki «Altyn Asyr» harytşynaslyk merkezinde hem-de ýurdumyzyň dürli ýerlerinde açylan ýöriteleşdirilen dükanlaryň onlarçasynda ilata hödürlenilýär. 

Pudagyň düzümindäki kärhanalaryň «Tsudakoma», «Juki», «Muratec» (Ýaponiýa), «Rieter», «Benninger» (Şweýsariýa), «Trützschler», «Schlafhorst», «Monforst», «Küsters» (Germaniýa), «Marzoli», «Reggiani», «Arioli», «Mario Crosta», «Savio» (Italiýa), «Picanol» (Belgiýa) ýaly dünýä belli kompaniýalaryň enjamlary bilen üpjün edilmegi onuň bäsdeşlige ukyplylygyny ýokarlandyrmak boýunça maksatlara ýetmäge ýardam berýär. 

 Köpdürli hem köpugurly 

Ýurdumyzyň dokma senagatyna innowasiýalaryň ornaşdyrylmagy netijesinde senagatda, gurluşykda, lukmançylykda, oba hojalygynda we beýleki ulgamlarda peýdalanylýan önümler hem öndürilýär. Çygdan we şemaldan goraýan, gyzgynlyga çydamly matalar, egin-eşikler, aýakgaplar, mebel düşemeleri, gorag we daňy materiallary, mata oboýlar, tutular, ýorganlardyr ýassyklar, çaga arlyklary, arassaçylyk serişdeleri we beýlekiler hut şu pudakda öndürilýär.  

Häzirki döwürde ýurdumyzyň dokma senagatynda öndürilýän önümleriň görnüşlerini köpeltmek, bezeg aýratynlyklaryny, ulanylýan çig malyň düzümini kämilleşdirmek boýunça netijeli işler alnyp barylýar. Tebigy süýümler bilen birlikde himiki süýümleriň peýdalanylmagynyň netijesinde garyşyk görnüşli matalar öndürilýär. Soňky ýyllarda dokalmaýan materialyň täze görnüşi bolan «spandbondyň» önümçiligi ýola goýlup, ol lukmançylykda we ykdysadyýetiň dürli pudaklarynda ulanylýan önümleri taýýarlamakda giňden peýdalanylýar. 

 Hil standartlary we ekologiýa howpsuzlygy 

Dokma pudagynda öndürilýän önümleriň halkara hil standartlaryna hem-de ekologiýa howpsuzlygynyň talaplaryna laýyk gelmegine uly ähmiýet berilýär. Ýurdumyzyň dokma senagaty pudagynyň kärhanalarynyň önümleriniň «Önümçiligi dolandyryş ulgamy we hil gözegçiligi» ISO 9001, «Daşky gurşawy goramak» ISO 14001, «Zähmeti goramak we önümçilik howpsuzlygy» OHSAS 18001 ýaly halkara güwänamalaryna mynasyp bolmagy hem munuň aýdyň subutnamalarydyr. 

 Döwlet goldawy — ösüşiň hereketlendirijisi 

Döwlet tarapyndan pudagy ösdürmek hem-de türkmen dokma önümlerini daşarky bazarlara çykarmak üçin uly maýa goýumlary çekmek, erkin ykdysady zolaklary döretmek, ýeňillikli karzlary bermek, oňaýly maliýe gurallaryny üpjün etmek ýaly şert-mümkinçilikler döredilýär. Garaşsyzlyk ýyllaryndan bäri täze dokma toplumlarynyň gurluşygyna hem-de ozal bar bolan kärhanalaryň durkunyň täzelenilmegine 2 milliard amerikan dollaryna barabar maýa goýum serişdeleri goýberildi. Daşary ýurt kompaniýalary we halkara maliýe guramalary bilen giň gerimli hyzmatdaşlyk ýola goýuldy. Olaryň gatnaşmagynda ýurdumyzda döwrebap dokma toplumlarynyň 15-si gurlup, ulanylmaga berildi.  

Diňe geçen ýylyň dowamynda Gahryman Arkadagymyzyň ak pata bermegi bilen, Ahal welaýatynyň Kaka we Babadaýhan etraplarynda döwrebap dokma toplumlarynyň ikisi ulanyşa berildi. Bu döwrebap önümçilik desgalary müňlerçe täze iş orunlaryny döretmäge hem-de milli ykdysadyýetimiziň eksport kuwwatyny artdyrmaga niýetlenen düzümleriň üstüni ýetirdi. 

Döwlet tarapyndan kabul edilen maksatnamalaryň üstünlikli durmuşa geçirilmeginiň netijesinde Türkmenistanda öndürilen önümler dünýäniň dürli ýurtlarynda ýokary islegden peýdalanýan harytlara öwrüldi. Bu günki gün türkmen dokma önümleri Russiýa Federasiýasy, Birleşen Arap Emirlikleri, Türkiýe, Hytaý, Pakistan, Azerbaýjan, Gazagystan, Gyrgyz Respublikasy, Gruziýa, Ermenistan, Eýran, Şweýsariýa ýaly onlarça ýurtlara eksport edilýär. 

 Guwandyryjy netijeler we täze wezipeler 

Milli ykdysadyýetimiziň ähli pudaklarynda bolşy ýaly, dokma senagaty pudagynyň işgärleri hem mukaddes Garaşsyzlygymyzyň 31 ýyllyk toýuny zähmet ýeňişleri bilen garşylaýarlar. Geçen hepdäniň anna güni hormatly Prezidentimiziň sanly ulgam arkaly geçiren Ministrler Kabinetiniň nobatdaky mejlisiniň dowamynda berlen hasabata laýyklykda, şu ýylyň sekiz aýynda ýurdumyzyň Dokma senagaty ministrligi boýunça nah ýüplügiň öndürilişiniň ösüş depgini 131,3 göterime, nah matalaryňky 131,2 göterime, tikin we trikotaž önümleriniňki 114,4 göterime, gön önümleriniňki 108,2 göterime deň boldy. Şunuň bilen baglylykda, Arkadagly Serdarymyz täze önümçilikleri döretmek arkaly maýa goýumlaryň netijeliligini ýokarlandyrmak, daşary ýurtlardan getirilýän harytlaryň ornuny tutýan we eksport ugurly önümleriň artdyrylmagyna gönükdirilen maksatnamalaýyn işleriň depginini çaltlandyrmak, pagta ýüplügini hem-de matalary ýerlemekden gelýän girdejileriň möçberini artdyrmak, taýýar tikin önümleriniň önümçiligini giňeltmek boýunça anyk wezipeleri kesgitledi. 

Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe hormatly Prezidentimiz ýurdumyzyň dokma senagatyna halk hojalygynyň möhüm pudagy hökmünde uly ähmiýet berýär. Dokma senagatyny mundan beýläk-de ösdürmek boýunça göz öňünde tutulan maksatnamalaýyn işleriň üstünlikli durmuşa geçirilmegi milli ykdysadyýetimiziň galkynmagyna kuwwatly itergi berer. 

Ahmet GELDIÝEW,

«Watan»

Ber­ka­rar döw­le­tiň tä­ze eý­ýa­my­nyň Gal­ky­ny­şy döw­rün­de mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­ti­mi­zi has-da ös­dür­mek­de mak­sat­la­ýyn iş­ler dur­mu­şa ge­çi­ril­ýär. Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň pa­ra­sat­ly baş­tu­tan­ly­gyn­da «Ber­ka­rar döw­le­tiň tä­ze eý­ýa­my­nyň Gal­ky­ny­şy: Türk­me­nis­ta­ny 2022 — 2052-nji ýyl­lar­da dur­muş-yk­dy­sa­dy taý­dan ös­dür­me­giň Mil­li mak­sat­na­ma­sy» üs­tün­lik­li dur­mu­şa ge­çi­ril­ýär. Bu mak­sat­na­ma­nyň esa­sy ugur­la­ry­nyň bi­ri hem pu­dak­lar­da san­ly ul­ga­my has-da ös­dür­mek bi­len bag­la­ny­şyk­ly­dyr. Bu bol­sa döw­re­bap müm­kin­çi­lik­le­riň dö­re­dil­me­gi­dir, gel­je­gi uly tas­la­ma­la­ryň üs­tün­lik­li dur­mu­şa ge­çi­ril­me­gin­de tä­ze ugur­la­ryň iş­le­nip taý­ýar­lan­ýan­dy­gy­nyň aý­dyň be­ýa­ny­dyr.  

Hä­zir­ki dö­wür­de san­ly teh­no­lo­gi­ýa­la­ryň bü­tin dün­ýä­de mö­hüm or­ny eýe­le­ýän­di­gi­ni bel­le­me­gi­miz ge­rek. Mu­nuň özi ila­ta edil­ýän hyz­mat­la­ryň hi­li­ni ýo­kar­lan­dyr­ma­ga ýar­dam ber­ýär, iş­le­riň tiz ama­la aşy­ryl­ma­gy­na döw­re­bap şert­le­ri dö­red­ýär. Tä­ze teh­no­lo­gi­ýa­lar yk­dy­sa­dy­ýe­tiň ada­ty pu­dak­la­ry­ny öz­gerd­ýär, işe­wür­li­gi amat­ly alyp bar­ma­ga we halk ho­ja­ly­gy­ny ös­dür­mä­ge ýar­dam ber­ýär. Mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­te san­ly ul­ga­my or­naş­dyr­mak bo­ýun­ça öň­de­ba­ry­jy döw­let­le­riň de­re­je­si­ne ýet­mek, elekt­ron se­na­ga­ty­ny dö­ret­mek, ada­myň aň-bi­lim ma­ýa­sy­na, işe­wür­li­gi­ne we mag­lu­mat-ara­gat­na­şyk teh­no­lo­gi­ýa­la­ry­nyň tä­ze ga­za­nan­la­ry­na esas­lan­ýan ösen yk­dy­sa­dy­ýe­ti ke­ma­la ge­tir­mek ba­bat­da uly iş­ler san­ly öz­gert­me­le­riň dün­ýä de­re­je­sin­de ýo­ka­ry tiz­lik bi­len ýaý­ra­ýan döw­rün­de gaý­ra­go­ýul­ma­syz we­zi­pe­ler­dir. Şo­ňa gö­rä-de, äh­li pu­dak­lar kä­mil hü­när­men­ler bi­len üp­jün edil­ýär we san­ly teh­no­lo­gi­ýa­lar yzy­gi­der­li or­naş­dy­ryl­ýar. 

San­ly yk­dy­sa­dy­ýet şert­le­rin­de nagt däl ha­sap­la­şyk­la­ryň ge­ri­mi­niň gi­ňel­me­gi ýur­du­my­zyň yk­dy­sa­dy­ýe­ti­niň dün­ýä yk­dy­sa­dy­ýe­ti­ne go­şul­ma­gy­na özü­niň oňyn tä­si­ri­ni ýe­tir­ýär. San­ly yk­dy­sa­dy­ýe­tiň ös­dü­ril­me­gi ýurt­da ýo­ka­ry ön­dü­ri­ji­li­gi we uzak­möh­let­le­ýin yk­dy­sa­dy ösü­şi ga­zan­ma­ga iter­gi ber­ýän ne­ti­je­li ul­gam­la­ryň bi­ri hök­mün­de öňe çy­ka­ryl­ýar. Mu­nuň özi jem­gy­ýet­çi­lik hyz­mat­la­ry­nyň hi­li­ni ýo­kar­lan­dyr­ma­ga, hal­kyň ýa­şa­ýyş-dur­muş şert­le­ri­ni öz­gert­mä­ge ýar­dam ber­ýär.  

Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň dur­mu­şa ge­çir­ýän be­ýik iş­le­ri döw­rüň ösü­şi hem-de yl­myň iň tä­ze ga­za­nan­la­ry bi­len ut­ga­şyk­ly al­nyp ba­ryl­ýar. Bu ba­bat­da san­ly teh­no­lo­gi­ýa­la­ra oňat dü­şün­ýän hü­när­men­le­riň taý­ýar­la­nyl­ýan­dy­gy­ny, iş­le­riň yl­my esas­da ýo­la go­ýul­ýan­dy­gy­ny be­ýan ed­ýär. Şo­nuň üçin hem mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­ti­mi­zi ös­dür­me­giň äh­li ugur­la­ry yl­my esas­da öw­re­nil­ýär we giň­den dur­mu­şa or­naş­dy­ryl­ýar. Mu­nuň özi, il­ki bi­len, ýur­du­my­zyň ösü­şi­ni has-da ýo­ka­ry de­re­je­le­re ýe­tir­ýär. Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­miz şeý­le bel­le­ýär: «Biz mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­ti­mi­ziň äh­li pu­dak­la­ry­na san­ly ul­ga­myň müm­kin­çi­lik­le­ri­niň or­naş­dy­ryl­ma­gy­na gel­jek­de hem ün­si jem­lä­ris». Şu pa­ra­sat­ly söz­ler­den gör­nü­şi ýa­ly, mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­ti­mi­zi mun­dan bu­ýa­na hem ös­dür­mek­de san­ly ul­ga­ma uly orun de­giş­li­dir. Bu bol­sa di­ňe bir döw­re­bap müm­kin­çi­lik­ler bol­man, eý­sem, ösü­şiň tiz­li­gi­dir, yl­myň iň tä­ze ga­za­nan­la­ry­nyň üs­tün­lik­li dur­mu­şa or­naş­dy­ryl­ma­gy­dyr.  

 Ýur­du­my­zy ösüş­ler­den-ösüş­le­re alyp bar­ýan Ar­ka­dag­ly Ser­da­ry­my­zyň ja­ny sag, öm­ri uzak bol­sun!  

Ol­ga MY­RA­DO­WA,

Ýag­şy­gel­di Ka­ka­ýew adyn­da­ky Hal­ka­ra ne­bit we gaz uni­wer­si­te­ti­niň mu­gal­ly­my.

Dünýä ýurtlary dördünji senagat öwrülişigini başdan geçirýär. Şeýle özgerişiň netijesinde sanly ykdysadyýetiň ösmegi we sanly jemgyýetiň kemala gelmegi dünýä ekoulgamynyň aýrylmaz bölegi bolup, häzirki döwrüň ählumumy meýilleri hökmünde çykyş edýär. Sanly ykdysadyýete geçilmegi zähmet bazaryny düýpgöter üýtgedýär. 

Elektron hyzmatlaryň täze görnüşiniň her biri özboluşly ýol bilen ösýän, sarp edijileriň özüni alyp barşy bilen häsiýetlendirilýän, döwlet kadalaşdyryşy çygrynda kararlary, çözgütleri we çemeleşmeleri talap edýän täze bazarlaryň döremegine ýardam berýär. Senagat «4.0» tehnologiýalarynyň durmuşyň ähli ugurlaryna giňden aralaşmagy işewürlik görnüşleriniň üýtgemegine täsir edýär.  

Sanlylaşdyrmagyň tapgyrlary ýokary tehnologik çözgütleri işläp taýýarlamakda, sanly hyzmatlary döretmekde, uly göwrümli maglumatlary seljermekde we beýleki ugurlarda sanly başarnyklara eýe bolan işgärlere islegleri artdyrýar. Şahsyýetiň sanly başarnygynyň derejesi näçe ýokary bolsa, sanly ykdysadyýetiň ösüş depgini şonça-da ýokary bolýar.  

Sanly başarnyklar — munuň özi bilim, endik, jogapkärçilik we höweslenme ulgamy hökmünde şahsyýetiň degişli ukyp-başarnyklary ele almagynyň esasynda durýan durmuşyň dürli ýaýrawlarynda maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalaryny ynamly, netijeli we howpsuz ulanmak taýýarlygydyr.  

Täze ykdysady we tehnologik şertler sanly ykdysadyýetiň esasy ýörelgelerini özleşdirmek boýunça okaýanlara, mugallymlara, hünärmenlere we raýatlara degişli talaplary bildirýär. Ykdysady gurşawyň we döwlet dolandyryşynyň sanlylaşdyrylmagy, alynýan hünäre ýa-da käre garamazdan, bilim ulgamynyň öňünde täze sanly başarnyklar toplumyny emele getirmek boýunça wajyp wezipeleri goýýar. Soňky ýyllaryň halkara tejribesiniň görkezişi ýaly, hünär işiniň netijeliligini ýokarlandyrmak maksady bilen, hünär başarnyklarynyň üstüni sanly başarnyklar arkaly ýetirmek meselesine çynlakaý çemeleşilýär.  

Sanly ykdysadyýet üçin esasy başarnyklary ulgamlaşdyrmak babatda dürli guramalar we bilermenler toparlary tarapyndan barlaglar alnyp barylýar. Häzirki wagtda dürli döwlet edaralary, maslahat beriş kompaniýalary we gözlegçiler tarapyndan sanly başarnyklaryň dürli görnüşleri işlenip taýýarlandy.  

ÝUNESKO-nyň we Halkara elektroaragatnaşyk birleşiginiň bilelikde taýýarlan hasabatynda iş hem-de durmuş üçin zerur bolan sanly başarnyklaryň dört topary tapawutlandyrylýar: sanly tehnologiýalara elýeterlilik we olar bilen işlemek üçin funksional başarnyklar; sanly tehnologiýalary ýerlikli we netijeli ulanmak üçin standart sanly başarnyklar; tehnologiýalary giňeldilen we özgerdilen görnüşde peýdalanmak üçin ösen sanly başarnyklar; XXI asyryň başarnyklary. Bu toparlar sanly başarnyklaryň 24 görnüşini özünde jemleýär we olar ýönekeýden has çylşyrymly sanly başarnyklary emele getirmegi şertlendirýär.  

Kanadanyň Maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalary boýunça geňeşi tarapyndan işlenip düzülen sanly başarnyklar bäş topara bölünýär: binýatlyk başarnyklar; işewürlik we şahsyýetara başarnyklar; sanly we tehniki başarnyklar; maglumat başarnyklary; telekeçilik başarnyklary. Bu toparlarda sanly başarnyklaryň 25 görnüşi jemlenendir. 

Ýewropa Geňeşiniň howandarlygynda taýýarlanan hasabata laýyklykda, raýatlar üçin başarnyklaryň bäş topary görkezilýär: maglumatlar we görkezijiler çygrynda sowatlylyk; aragatnaşyk; hyzmatdaşlyk; sanly kontenti (mazmuny) döretmek; howpsuzlyk; meseleleri çözmek. Ady agzalan toparlar, umumylykda, sanly başarnyklaryň 21 görnüşini özüne birleşdirýär. Şunda her bir başarnyk 4 derejä (binýatlyk, aralyk, kämil, ýokary ussatlyk) we şol derejeleriň her biri 2 kiçi derejä bölünýär.  

ÝUNESKO-nyň Statistika instituty raýatlar üçin sanly başarnyklaryň nusgasyna goşmaça sanly başarnyklaryň «Enjam we programma üpjünçilikleriň esaslary» atly aýratyn topary girizmegi teklip edýär. Bu topar enjam (işletmek/öçürmek, işe taýýarlamak, işini togtatmak) we programma serişdelerini (ulanyjynyň hasap ýazgylaryny, atlaryny, gizlin açarsözlerini, gizlinlik düzgünlerini üpjün etmek we ş.m.) peýdalanmak çygrynda binýatlyk bilimler hem-de başarnyklar ýaly möhüm ugurlardan durýar.  

G20 toparyň düzümine girýän ýurtlaryň sammitiniň çäklerinde sanly sowatlylygy ölçemegiň ulgamy hödürlenýär. Bu ulgam sanly sowatlylygy bäş dereje, ýagny maglumat sowatlylygy; kompýuter sowatlylygy; media sowatlylygy; kommunikatiw sowatlylygy; tehnologik innowasiýalara bolan gatnaşyk boýunça bahalandyrmagy we olaryň her biriniň içinde üç möhüm görkezijini (bilimleri, başarnyklary we görkezmeleri) göz öňünde tutýar. Umuman, sanly başarnyklary IT ugrundan ýörite bilimi bolmadyk peýdalanyjynyň we IT ugrundan ýörite bilimi bolan hünärmenleriň ýörite başarnyklaryna bölmek bolar.  

Peýdalanyjynyň başarnyklary binýatlyk we emele getirilen başarnyklary öz içine alýar. Binýatlyk sanly başarnyklar elektron gurluşlary we goşundylary ulanmak boýunça wezipeleýin sowatlylyk bilen baglanyşyklydyr. Olar sanly enjamlara we onlaýn hyzmatlara girmek hem-de ulanmak üçin her bir adama zerurdyr. Bu başarnyklara dürli tehniki gurluşlar, faýllar, internet, onlaýn hyzmatlar, goşundylar bilen işlemek ukyby girýär. Şeýle hem olar klawiaturada ýazmak (inçe hereketlendirijilik ukyplaryny ösdürmek) ýa-da duýgur ekranlar bilen işlemek ýaly endikleri göz öňünde tutýar. Emele getirilen sanly başarnyklar sanly tehnologiýalary gündelik durmuşda we iş ýerinde degişli tertipde aňly-düşünjeli ulanmak ukyby bilen baglanyşyklydyr. Bu başarnyklary ele almak sanly tehnologiýalary ulanmak arkaly amaly netijeleri gazanmaga gönükdirilendir. Şunda onlaýn goşundylarda we sanly hyzmatlarda işlemek, sanly kontenti (mazmuny) döretmek we maglumat bilen işlemek (ýygnamak, toparlamak, ygtybarlylygy barlamak, saklamak we goramak) ukyby üçin döredijilik endikleri möhümdir. 

IT ugrundan ýörite bilimi bolan hünärmeniň ýörite başarnyklary sanly gurşawda çylşyrymly hünär meselelerini çözmek üçin niýetlenendir. Bu sanly başarnyklara ýokary tehnologik hünärleriň esasyny düzýänleriň (programmaçylaryň, işläp düzüjileriň, web dizaýnerleriň, uly maglumat analitikleriniň we ş.m.) başarnyklary degişlidir. Şeýle başarnyklaryň özleşdirilmegi ýörite bilimleri talap edýär.  

Dürli derejelerde sanly başarnyklara eýe bolan işgärler islendik kompaniýanyň bäsdeşlige ukyplylyk artykmaçlygyny üpjün edýän ýagdaýdyr. Işgärleriniň sanly başarnyklarynyň derejesi ýokary bolan kompaniýalaryň işlerine birnäçe netijelilik, hususan-da, işewürleriň sanly dünýäniň üýtgeýän zerurlyklaryna laýyk gelýän has netijeli görnüşlerini ulanmak, sanly marketingi we start-up kompaniýalarynyň usullaryny ulanyp, harytlar we hyzmatlar bazaryna has gysga wagtda çykmak, tehnologik platformalary ulanmak arkaly, netijeli gurluş düzümini üpjün etmek, zehinlere maýa goýmagy üpjün edýän ýokary hilli sanly önümleri hödürlemek, şahsylaşdyrylan hödürlemeler we şahsylaşdyrylan sanly amaly iş tejribeleri arkaly önümiň hili babatynda sarp edijileriň kanagatlanmalarynyň ýokary derejesini gazanmak mahsusdyr. 

Türkmenistanda sanly bilim ulgamyny ösdürmegiň Konsepsiýasyny durmuşa geçirmegiň çäklerinde ýurdumyzyň umumybilim edaralary häzirki zamanyň esasy başarnyklaryny kemala getirmek we ösdürmek işlerine işjeň gatnaşýarlar. Ýokary okuw we orta hünär bilim edaralary talyplara sanly ykdysadyýetiň şertlerine laýyklykda döwrebap bilim bermek we olarda sanly başarnyklary kemala getirmek, işgärleriň hünär derejesini ýokarlandyrýan we olary gaýtadan taýýarlaýan edaralar bolsa hünärmenleriň sanly başarnyklaryny ösdürmek boýunça bilim işlerini amala aşyrýarlar. 

Hormatly Prezidentimiziň baştutanlygynda raýatlaryň sanly ukyp-başarnyklaryny kemala getirmek ugrunda alnyp barylýan işler ýurdumyzda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň we maglumat jemgyýetini emele getirmegiň ygtybarly binýady bolup hyzmat edýär. 

Gulbeşer BABAÝEW,

Türkmen döwlet maliýe institutynyň ylmy işler boýunça prorektory, ykdysady ylymlaryň kandidaty.

«Halkyň Arkadagly zamanasy» ýylynyň her güni şatlykly, taryhy wakalara beslenýär. Özüniň tebigy baýlyklary bilen dünýäde öňdäki orunlary eýeleýän ata Watanymyz Türkmenistanda yzygiderli durmuşa geçirilýän nebitgaz senagatyny ösdürmäge gönükdirilen toplumlaýyn çärelerdir iri taslamalar ýurdumyzyň ykdysady kuwwatyny has-da pugtalandyrmaga we halkymyzyň rowaçlygyny ýokarlandyrmaga ýardam berýär.  

Häzirki wagtda Diýarymyzda tebigy gazy gaýtadan işleýän senagat önümçilikleriniň döredilmegi milli ykdysadyýetimiziň öňünde täze mümkinçiliklere giň ýol açdy. «Türkmenhimiýa» döwlet konserniniň Garabogaz şäherinde ýerleşýän karbamid zawody hem bu ugurda önjeýli işleri bitirýän önümçilik düzümleriniň biri bolup durýar. Bu zawod ýerli çig mal serişdelerini gaýtadan işlemek arkaly alynýan önümler bilen milli ykdysadyýetimiziň pudaklarynyň zerurlyklaryny üpjün etmek, şeýle-de şol önümleriň daşarky bazarlara iberilýän möçberlerini yzygiderli artdyrmak babatdaky wezipeleriň üstünlikli çözülmegine öz goşandyny goşýar. Kärhananyň ýokary hilli önümlerine daşarky bazarlarda isleg barha artýar. Karbamid öndürmek üçin esasy çig mallaryň biri bolan tebigy gaz Gündogar — Günbatar gaz geçirijisinden alynýar. Mukaddes Garaşsyzlygymyzyň 31 ýyllyk şanly toýuna barýan Diýarymyz bu gün karbamidi esasy öndüriji ýurtlaryň hataryna ynamly goşuldy.  

Türkmen döwletiniň alyp barýan özara bähbitli hyzmatdaşlygy ösdürmek syýasaty hem-de ýurdumyzda döredilen amatly maýa goýum şertleri nebitgaz pudagynda öňde goýlan wezipeleri amala aşyrmaga doly mümkinçilik berýär. «Türkmenhimiýa» döwlet konserniniň Gyýanlydaky polimer zawody hem täze belentliklere tarap ynamly gadam urýar. Bu gazhimiýa toplumynda polietilen we polipropilen önümçiligi döwrebap tehnologiýalaryň esasynda amala aşyrylýar. «Türkmenistanyň nebitgaz senagatyny ösdürmegiň 2030-njy ýyla çenli döwür üçin maksatnamasynyň» çäklerinde gurlan bu toplumyň ýyllyk taslama kuwwaty polietileniň 386 müň tonnasyny we polipropileniň 81 müň tonnasyny öndürmäge niýetlenendir. Şeýle netijeleri gazanmak üçin bu toplumda her ýylda gaýtadan işlenilmeli tebigy gazyň möçberi bäş milliard kub metre deňdir.  

Biziň ýurdumyz geosyýasy taýdan amatly ýerleşmegi hem-de uglewodorod serişdeleriniň baý gorlaryna eýe bolmagy netijesinde Merkezi Aziýa sebitinde «mawy ýangyjy» ibermek boýunça öňdäki orunlaryň birini eýeläp, dürli ugurlar boýunça, şol sanda Ýewropa we Aziýa bazarlaryna tebigy gazyň eksportyny artdyrmak üçin hem uly kuwwata eýedir. Bu ugurda häzirki zamanyň öňdebaryjy enjamlary we täzeçil tehnologiýalary bilen üpjün edilen Türkmenbaşy Halkara deňiz porty möhüm ähmiýete eýe bolup durýar. Bu toplum ýurdumyzyň üstaşyr ulag kuwwatyny pugtalandyrmakda, multimodal ulag geçelgelerini ösdürmekde we halkara söwdanyň möçberlerini artdyrmakda diňe bir Türkmenistan üçin däl, eýsem, tutuş Merkezi Aziýa sebiti üçin hem möhüm orny eýeleýär.  

Türkmenistanyň örän baý tebigy çig mal serişdelerinden ýurdumyzyň içinde we daşarky bazarlarda geçginli ýokary hilli önümleriň öndürilişiniň yzygiderli artdyrylmagy milli ykdysadyýetimiziň barha kuwwatlanmagynda, ekologik abadançylygyň üpjün edilmeginde örän uly ähmiýete eýedir. Ýurdumyzda polipropileniň we polietileniň, esasy tehniki ýaglaryň, gidro usul bilen arassalanylan dizel ýangyjynyň, sintetiki benziniň önümçiligi özleşdirildi. Gyýanlydaky polimer zawody, Ahal welaýatyndaky tebigy gazdan benzin öndürýän zawod, azot dökünlerini öndürýän «Garabogazkarbamid» zawody ýaly gazy düýpli gaýtadan işlemäge ýöriteleşdirilen döwrebap senagat toplumlarynyň gurlup ulanmaga berilmegi biziň ýurdumyzyň ykdysady kuwwatyny ösdürmäge gönükdirilen giň mümkinçiliklerdir.  

Ýurdumyzyň tebigy baýlyklaryny halkymyzyň, umumadamzat bähbidiniň hyzmatynda goýýan, nebitgaz pudagyny ösdürmek ugrunda taýsyz tagallalary edýän hormatly  Prezidentimiziň jany sag, ömri uzak, tutýan tutumly işleri hemişe rowaç bolsun! 

Bekgi ARSLANOW,

Ýagşygeldi Kakaýew adyndaky  Halkara nebit we gaz uniwersitetiniň talyby.

Gökdepäniň gön zawody iri kärhanalaryň biri. Täze taryhy döwürde onuň önümçilik işiniň gerimi giňeýär, iş görkezijileri sazlaşykly ýokarlanýar. Munuň şeýledigine «Halkyň Arkadagly zamanasy» şygary astynda geçýän ýylda zawodda alnyp barylýan işleriň görkezijileri, önüme bolan isleg hem şaýatlyk edýär. Şu ýylyň ýanwar — awgust aýlarynda zawodda 8 million 195 müň manatdan gowrak iş edilip, geçen ýylyň degişli döwri bilen deňeşdirilende, 108,2 göterim ösüş depgini üpjün edildi. 

Zawodyň işçi hünärmenleri önümçilik bölümlerinde oturdylan enjamlary saz işletmek arkaly, derini degişli talaplara laýyklykda ýuwup arassalamakda, gaýtadan işlemekde we ondan ýokary hilli gön taýýarlamakda yhlaslylyk görkezýärler. Agzybirlikli çekilen zähmetiň netijesinde zawodda ownukdyr iri şahly mallaryň derisiniň birnäçe tonnasy gaýtadan işlenildi. Dürli görnüşdäki we ölçegdäki ekologik taýdan arassa gön  önümleri taýýarlandy. Şol önümler aýakgaplaryň, guşaklaryň, gyşky lybaslaryň, torbalaryň önümçiliginde giňden ulanylýar. Gön önümlerine hususy pudagyň wekilleri uly isleg bildirýärler.  

Aýdo ŞEKEROW.

Şu gün ýurdumyza gymmatly çig mal bolan pagtany daşaýan täze tirkegleriň 255-si gelip gowuşdy. Olar welaýat oba hojalyk önümçilik birleşiginiň üpjünçilik kärhanasynda kabul edilip alyndy. Tirkegleriň 66-sy biziň welaýatymyza niýetlenilendir.  

  Hormatly Prezidentimiz oba hojalygynyň maddy-tehniki binýadyny pugtalandyrmaga uly üns berýär. Bu babatda goňşy Özbegistan Respublikasynyň oba hojalyk tehnikalaryny we iş gurallaryny öndürijileri bilen netijeli hyzmatdaşlyk edilýär. Täze tirkegler «Daşkent-Agro-traktor» jogapkärçiligi çäkli jemgyýetiniň önümleridir. Baglaşylan şertnama laýyklykda ýurdumyza ýylyň aýagyna çenli şeýle tirkegleriň jemi 1 müňüsi getiriler. Ýokary ýük göterijiligi we ygtybarlylygy bilen tapawutlanýan tirkegler ýetişdirilen gowaça hasylyny bökdençsiz daşamakda pagtaçylara uly ýardam berer.    

Mämmetgylyç KÜTIÝEW,

ýörite habarçymyz.  Surata düşüren Merdan ORAZOW.

Ilaty ähli amatlylyklary bolan ýaşaýyş jaýlary bilen üpjün etmek döwlet syýasatynyň ileri tutulýan ugurlarynyň biridir. «Türkmenistanyň Prezidentiniň ýurdumyzy 2019 — 2025-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Maksatnamasynda» her bir raýatyň paýyna düşýän ýaşaýyş jaýynyň meýdanynyň 25,6 inedördül metre ýetirilmegi göz öňünde tutulýar. Bu ugurda şu wagta çenli amala aşyrylan işler meýilleşdirilen sepgide ýetmek üçin aýgytly ädimleriň ädilendiginden habar berýär. Kerki etrabynda 500 maşgala, Halaç, Saýat we Çärjew etraplarynyň hersinde 1000 maşgala niýetlenilen ýaşaýyş jaýly we dolandyryş edaralary hem-de durmuşy ähmiýetli binalary boljak şäherçeleriň gurluşygy dowam edýär. Obalarda berilýän mellek ýerleriniň hasabyna täze ilatly ýerler döreýär.  

Türkmenabat şäheri hem täze gurulýan ýaşaýyş toplumlarynyň we aýry-aýry gurulýan jaýlaryň hasabyna gün-günden gözelleşýär we giňelýär. Ýurt Garaşsyzlygynyň 31 ýyllygy bellenilýän ýylynda 6-njy gurluşyk materiallary zawodynyň şäherçesinde hukuk goraýjy edaralaryň işgärleri üçin 32 sany kottejiň gurlup, ulanylmaga tabşyrylandygy bellärliklidir. Hersi 6 otagdan ybarat 2 gatly jaýlaryň peýdaly meýdanynyň 262 inedördül metre barabardygy öňde goýlan maksatlara tapgyrma-tapgyr ýetmäge ugur alnandygyny görkezýär. Ýakyn günlerde ýene-de 100 sany kottejiň ulanylmaga tabşyryljakdygy hem bu aýdylanlara şaýatlyk edýär. Üstesine-de, Türkmenabat Halkara howa menziline barýan ýoluň ugrunda 40 sany 4 gatly ýaşaýyş jaýlarynyň gurluşygynyň tamamlaýjy tapgyrda alnyp barylýandygyny hem munuň üstüne goşmaly. 

Ýaşaýyş jaýlarynyň gurluşygyna goýberilýän pul serişdeleriniň hem wagtynda özleşdirilýändigini bellemek ýerlikli bolar. Şu ýyl welaýatymyz boýunça goýberilen 182 million 820 müň manatlyk düýpli maýa goýumlarynyň ýarysyndan gowragy, has takygy, 94 million 830 müň manady bu pudagyň paýyna düşýär. Eýýäm onuň ep-esli böleginiň özleşdirilendigi hem bu ugra ünsüň has güýçlendirilendiginiň alamatydyr. Bu bolsa öňde goýlan maksada bellenilen möhletlerde ýetiljekdiginiň güwäsidir. 

Ýokarda beýan edilenler «Halkyň Arkadagly zamanasy» ýylynyň ýaşaýyş jaý gurluşygynda möhüm sepgit boljakdygyndan habar berýär. Şol sebäpli bagtyýar ildeşlerimiz Gahryman Arkadagymyza, Arkadagly Serdarymyza köp-köp sagbolsun aýdýarlar. 

Gözel AÝDOGDYÝEWA,

Türkmenistanyň Adalat ministrliginiň ýanyndaky Gozgalmaýan emläge bolan hukuklaryň we onuň bilen bagly geleşikleriň döwlet tarapyndan bellige alynmagy baradaky gullugyň Lebap welaýat müdirliginiň döwlet sanawyny alyp barýan döwlet bellige alyjysy.

Dünýäniň iň iri energetika döwletleriniň biri hökmünde Türkmenistan özüniň ägirt uly tebigy we ykdysady mümkinçiliklerini häzirki we geljekki nesilleriň bähbitleri üçin ulanmagyň ýokary nusgasyny görkezýär. 

«Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy: Türkmenistany 2022 — 2052-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Milli maksatnamasynda» bellenilişi ýaly, tebigy gazyň gorlaryny çalt depginler bilen özleşdirmek, «mawy ýangyjyň» çykarylyşyny düýpli artdyrmak, ulgama ýokary netijeli innowasion tehnologiýalary yzygiderli ornaşdyrmak nebitgaz pudagyny ösdürmegiň esasy wezipeleri bolup durýar. 

Mälim bolşy ýaly, şu ýylyň 18-nji iýunynda hormatly Prezidentimiz Lebap welaýatynyň Farap etrabynyň çäginde ýerleşýän «Gadyn» gaz käniniň gaz ýygnaýjy bekediniň açylyş dabarasyna gatnaşdy. Elbetde, munuň özi Türkmenistanyň energetika strategiýasyny üstünlikli durmuşa geçirmegiň ýolunda ýene-de bir möhüm ädim boldy. Dünýäniň energetika döwletleriniň hataryna girýän ýurdumyzyň baý uglewodorod serişdelerini doly derejede ulanmak milli ykdysady kuwwaty ýokarlandyrmaga, halkymyzyň abadan ýaşaýşyny üpjün etmäge gönükdirilendir. Şeýle hem, halkara gatnaşyklary tejribesinde bu desga döwletara hyzmatdaşlygyň netijeli we işjeň häsiýete eýe bolýandygynyň aýdyň beýanydyr. Häzirki döwürde Hytaý Halk Respublikasy ýangyç-energetika pudagynda Türkmenistanyň işjeň hyzmatdaşlarynyň biridir. Her ýylda onlarça milliard kub metr möçberde «mawy ýangyjy» akdyrýan Türkmenistan — Özbegistan — Gazagystan — Hytaý halkara gaz geçirijisi türkmen-hytaý gatnaşyklarynyň üstünlige beslenýändiginiň aýdyň subutnamasydyr.  

Häzirki wagtda Türkmenistan — Owganystan — Pakistan — Hindistan gaz geçirijisiniň gurluşygy hem gyzgalaňly dowam edýär. Bilşimiz ýaly, 2010-njy ýylda başy başlanan TOPH taslamasynyň halkara möçberli taslamalaryň hataryna kesgitli goşuljakdygy ikuçsyzdyr. Ilkinji nobatda, ol sebitiň ýurtlarynyň durnukly ösmegine, durmuş we ykdysady taýdan galkynmagyna ýardam eder, şeýle hem olaryň energetika howpsuzlygyny üpjün eder.  TOPH diňe bir hyzmatdaş ýurtlary energiýa serişdeleri bilen üpjün etmek üçin däl-de, eýsem, Owganystanyň ykdysadyýetini dikeltmekde, bütin sebitde onlarça müň goşmaça iş orunlaryny döretmekde, ýaşaýyş-durmuş düzümini ösdürmekde, syýasy durnuklylygy saklamakda we berkitmekde aýgytly ähmiýete eýedir. 

Ýurdumyzyň alyp barýan daşary syýasaty Birleşen Milletler Guramasy tarapyndan giň goldawa eýe bolup, durnukly energetika howpsuzlygyny üpjün etmek boýunça öňe sürýän başlangyçlary dünýä jemgyýetçiliginiň giň goldawyna eýe bolýar. Çünki Türkmenistanyň daşary syýasy konsepsiýasynyň esasy ýörelgesi dünýä ýurtlary bilen hoşniýetli we köptaraplaýyn gatnaşyklary ösdürmekden ybaratdyr. Häzirki wagtda ýurdumyz dünýä döwletleriniň bähbidine «Açyk gapylar» syýasatyny üstünlikli durmuşa geçirýär, sebit we halkara derejesindäki iri taslamalaryň başyny başlap, häzirki döwrüň wajyp meseleleri boýunça netijeli teklipleri öňe sürýär. Durnukly ösüşiň möhüm şerti hökmünde energetika ulgamynyň halkara derejesinde ygtybarlylygynyň hem-de durnuklylygynyň üpjün edilmegini ileri tutýar. Türkmenistanyň başlangyçlary bilen BMG-niň Baş Assambleýasy tarapyndan «Energiýa serişdeleriniň ygtybarly we durnukly üstaşyr geçirilmegi hem-de durnukly ösüşi we halkara hyzmatdaşlygy üpjün etmekde onuň orny» atly Kararnamalaryň iki gezek kabul edilmegi hem muňa aýdyň şaýatlyk edýär.  

Ýurdumyz Energetika Hartiýasynyň agzasy bolmak bilen, soňky ýyllarda energiýa ulgamyndaky halkara hyzmatdaşlygyny barha pugtalandyrýar. 2017-nji ýylda Türkmenistanyň Energetika Hartiýasynyň Konferensiýasynyň başlyklygyna saýlanylmagy we bu wezipäniň üstünlikli ýerine ýetirilmegi ýurdumyzyň energiýa serişdeleriniň umumadamzadyň bähbitlerine ulanmak baradaky tagallalarynyň halkara derejesindäki ýene bir gezek ykrar edilmesine öwrüldi. Häzirki wagtda ýurdumyz geografiýa taýdan amatly ýerleşmek bilen, sebitiň örän möhüm ulag halkasyna öwrüldi. Munuň üçin umumy ykrar edilen ölçeglere laýyk gelýän ulag düzümi döredilýär, ýokary tizlikli awtomobil ýollary çekilýär, halkara demir ýollary, menzilleri gurulýar. Diňe bir ýurduň içinde däl-de, goňşy döwletleri hem birleşdirýän demir ýol we awtomobil köprüleri gurulýar. Bu ýollar energiýa serişdelerini ygtybarly esaslarda halkara bazarlaryna çykarmaga mümkinçilik berýär. 

Goý, milli ykdysadyýetimiziň köpugurly ösüşine gönükdirilen maksatnamalaryny üstünlikli durmuşa geçirmekde taýsyz tagallalary edýän Gahryman Arkadagymyzyň, Arkadagly Serdarymyzyň janlary sag, belent başlary aman bolsun! 

Babamyrat SEÝFULLAÝEW,

Türkmenistanyň Döwlet, hukuk we demokratiýa institutynyň ylmy işgäri.

Za­ma­na­my­zyň be­lent mak­sat­ly men­zil­le­rin­de eziz Di­ýa­ry­myz buý­san­dy­ry­jy üs­tün­lik­le­re bes­len­ýär. Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­miz Ser­dar Ber­di­mu­ha­me­do­wyň baş­tu­tan­ly­gyn­da ata Wa­ta­ny­myz­da top­lum­la­ýyn ama­la aşy­ryl­ýan öz­gert­me­le­riň ne­ti­je­sin­de mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­tiň äh­li ul­gam­la­ryn­da be­lent sep­git­ler eýe­le­nil­ýär. 

«Ber­ka­rar döw­le­tiň tä­ze eý­ýa­my­nyň Gal­ky­ny­şy: Türk­me­nis­ta­ny 2022 — 2052-nji ýyl­lar­da dur­muş-yk­dy­sa­dy taý­dan ös­dür­me­giň Mil­li mak­sat­na­ma­sy­ny» üs­tün­lik­li dur­mu­şa ge­çir­mek bo­ýun­ça al­nyp ba­ryl­ýan il-ýurt bäh­bit­li iş­le­riň ne­ti­je­sin­de eziz Di­ýa­ry­myz dep­gin­li ös­ýär. Ýur­du­my­zyň iň tä­ze ta­ry­hy­na al­tyn harp­lar bi­len ýa­zy­lan aja­ýyp üs­tün­lik­ler hal­ky­my­zy gu­wan­dyr­ýar. Ata Wa­ta­ny­myz­da ra­ýat ag­zy­bir­li­gi we je­bis­li­gi üp­jün edil­ýär, döw­le­ti­mi­ziň hem­me­ta­rap­la­ýyn saz­la­şyk­ly ösü­şi ga­za­nyl­ýar. 

Döw­le­ti­mi­ziň yk­dy­sa­dy kuw­wa­ty­ny art­dyr­ma­ga, hal­ky­my­zyň eş­ret­li ýa­şaý­şy­ny üp­jün et­mä­ge gö­nük­di­ri­len be­ýik iş­ler dur­mu­şa or­naş­dy­ryl­ýar, ýur­du­my­zy se­na­gat taý­dan ösen döw­le­te öwür­mek ba­bat­da wa­jyp we­zi­pe­ler öň­de go­ýul­ýar. Yk­dy­sa­dy­ýe­ti­mi­ziň pu­dak­la­ry­ny ös­dür­mek, se­na­gat kär­ha­na­la­ry­nyň işi­ni ta­la­ba­la­ýyk gu­ra­mak üs­tün­lik­li al­nyp ba­ryl­ýar. Ýur­du­my­zy se­na­gat taý­dan ösen döw­le­te öwür­mek, ýan­gyç gor­la­ry­ny re­je­li peý­da­lan­mak we yk­dy­sa­dy bäh­bit­le­re la­ýyk gel­ýän ugur­la­ry kes­git­le­mek bo­ýun­ça öň­de goý­lan we­zi­pe­ler üs­tün­lik­li ýe­ri­ne ýe­ti­ril­ýär. Mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­ti ös­dür­mek bo­ýun­ça ama­la aşy­ryl­ýan iş­le­riň ne­ti­je­sin­de pu­dak­lar döw­re­bap ýag­da­ýa ge­ti­ril­ýär, je­mi içer­ki önü­miň dü­zü­min­de se­na­gat önüm­le­ri­niň pa­ýy art­ýar. 

Ýur­du­my­zyň yk­dy­sa­dy­ýe­ti­ne go­ýul­ýan ma­ýa go­ýum­la­ryň bel­li bir bö­le­gi­niň önüm­çi­li­ge, beý­le­ki bir bö­le­gi­niň bol­sa dur­muş mak­sat­ly ugur­la­ra gö­nük­di­ril­ýän­di­gi­ni bel­le­mek ge­rek. Önüm­çi­li­ge go­ýul­ýan ma­ýa go­ýum­la­ryň ne­ti­je­sin­de ýur­du­my­zyň yk­dy­sa­dy­ýe­ti di­wer­si­fi­ka­si­ýa­laş­dy­ryl­ýar. Yl­myň iň tä­ze ga­za­nan­la­ry önüm­çi­li­ge or­naş­dy­ryl­ýar. Ön­dü­ril­ýän tä­ze önüm­le­riň gör­nüş­le­ri art­ýar. Da­şa­ry ýurt­lar­dan ge­ti­ril­ýän ha­ryt­la­ryň or­nu­ny tut­ýan önüm­le­ri ön­dür­mä­ge ni­ýet­le­ni­len iri tas­la­ma­lar ama­la aşy­ryl­ýar. Bu bol­sa döw­le­ti­mi­ziň se­na­gat taý­dan ösen ýur­da öw­rül­me­gin­de mö­hüm äh­mi­ýe­te eýe bol­ýar.  

 Ösüş-öz­ge­riş­le­re bes­len­ýän eziz Di­ýa­ry­myz­da dur­mu­şa ge­çi­ril­ýän her bir iş hal­ky­my­zyň ýa­şa­ýyş-dur­muş şert­le­ri­ni has-da ýo­kar­lan­dyr­mak üçin ama­la aşy­ryl­ýar. Ra­ýat­la­ryň sag­ly­gy, bi­lim, dynç al­ma­gy üçin äh­li şert­ler dö­re­dil­ýär. 

Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň: «Wa­tan di­ňe hal­ky bi­len Wa­tan­dyr! Döw­let di­ňe hal­ky bi­len döw­let­dir!» di­ýen pa­ra­sat­ly söz­le­ri hal­kyň ýa­şa­ýyş-dur­mu­şyn­da öz be­ýa­ny­ny tap­ýar. Eziz Di­ýa­ry­myz­da ula­nyl­ma­ga be­ril­ýän kär­ha­na­lar, mek­dep­ler, has­sa­ha­na­lar we sag­lyk öý­le­ri, ýa­şa­ýyş jaý­la­ry we beý­le­ki des­ga­lar hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň ama­la aşyr­ýan öz­gert­me­le­ri­niň oňyn ne­ti­je­si­dir. Olar Wa­ta­ny­my­zyň yk­dy­sa­dy kuw­wa­ty­nyň bar­ha art­ýan­dy­gy­ny, hal­kyň ýa­şa­ýyş-dur­muş de­re­je­si­niň yzy­gi­der­li ýo­kar­lan­ýan­dy­gy­ny aň­lad­ýar. Şol bir wagt­da zäh­met hak­la­ry­nyň, pen­si­ýa­la­ryň, döw­let kö­mek pul­la­ry­nyň, ta­lyp hak­la­ry­nyň möç­ber­le­ri­niň ýo­kar­lan­dy­ry­lyp du­rul­ma­gy hem ila­tyň hal-ýag­da­ýy­nyň has-da go­wu­lan­ma­gy­na oňaý­ly tä­si­ri­ni ýe­tir­ýär. 

Türk­me­nis­ta­nyň Kons­ti­tu­si­ýa­syn­da ýur­du­myz­da jem­gy­ýe­tiň we döw­le­tiň iň gym­mat­ly ha­zy­na­sy­nyň adam­dy­gy nyg­tal­ýar. Ga­raş­syz, Bi­ta­rap döw­le­ti­miz­de ra­ýat­la­ryň pa­ra­hat, aba­dan dur­muş­da ýa­şa­ma­gy, er­kin zäh­met çek­me­gi, iş­le­me­gi üçin äh­li müm­kin­çi­lik­ler, şert­ler dö­re­dil­ýär. Şeý­le berkarar döw­le­ti bo­lan halk bagt­ly­dyr. Hal­ky­my­zyň gel­je­gi­ne bo­lan yna­my be­lent­dir. 

Per­man SA­PA­ROW,

Türk­me­nis­ta­nyň Mil­li Ge­ňe­şi­niň Mej­li­si­niň Dur­muş sy­ýa­sa­ty ba­ra­da­ky ko­mi­te­ti­niň baş hü­när­me­ni.

Milli ykdysadyýetiň ähli pudaklarynda bolşy ýaly, Türkmenistanyň oba hojalygynda hem giň möçberli özgertmeler amala aşyrylýar. Şu ýylyň 8-nji iýulynda geçirilen ýurdumyzyň Ministrler Kabinetiniň giňişleýin mejlisinde hormatly Prezidentimiziň degişli Kararlary bilen tassyklanan «Türkmenistanyň Prezidentiniň ýurdumyzy 2022 — 2028-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Maksatnamasy» hem-de «Türkmenistanyň Prezidentiniň obalaryň, şäherçeleriň, etraplardaky şäherleriň we etrap merkezleriniň ilatynyň ýaşaýyş-durmuş şertlerini özgertmek boýunça 2028-nji ýyla çenli döwür üçin Milli maksatnamasy» kabul edildi. Olarda ýurdumyzyň ýedi ýyllyk möhlet üçin ykdysady strategiýasynyň ileri tutulýan ugurlary bellenilip, oba hojalyk pudagyny ösdürmegiň, agrar ulgamy özgertmäge we ony hil taýdan täze derejä çykarmaga gönükdirilen wezipeler hem kesgitlenilýär. Oba hojalyk pudagy milli ykdysadyýetiň möhüm pudagy hökmünde çykyş edýär. Bu pudagyň netijeliligini artdyrmaga, dürli görnüşli, ýokary hilli önümleriň önümçiligini ýokarlandyrmaga, azyk bolçulygyny üpjün etmäge, maksatnamalaýyn işleri durmuşa geçirmäge gönükdirilen işler yzygiderli ýagdaýda durmuşa geçirilýär, bu ugurdaky kanunçylyk binýady kämilleşdirilýär. Ilki bilen, ýer we suw gorlaryny netijeli peýdalanmaga, agrosenagat toplumlary döwrebaplaşdyrmaga, ulgama sanly tehnologiýalary ornaşdyrmaga üns gönükdirilýär. Önümçiligi köpugurly esasda ösdürmek maksady bilen, oba hojalykda sebitleýin ýöriteleşdirmegiň netijeli usullary ornaşdyrylýar. Daşoguz we Lebap welaýatlarynda şaly, Mary we Balkan welaýatlarynda gant şugundyry ösdürilip ýetişdirilýär. Sebitlerde tarp ýerleri özleşdirip, ýeralma, gök-bakja, beýleki dänelik ekinleri ýetişdirmek üçin ýer bölekleri bölünip berilýär. Miweçilik, üzümçilik hojalyklarynyň sany barha artýar.  

Daýhançylyk işleriniň tejribesine bazar gatnaşyklaryny meýilnamalaýyn ornaşdyrmak, tohumçylyk-seçgi işlerini kämilleşdirmek gowy netijeleri berýär. Türkmen alymlary, oba hojalyk ugurly ýokary okuw mekdepleriniň ýanyndaky ylmy-barlag merkezleriniň işgärleri tohumçylyk-seçgiçilik işini alyp barýarlar. Ekerançylygyň agrotehniki taýdan kämilleşdirilmegine, täzeçil tehnologiýalaryň synagdan geçirilmegine, geçirilýän çäreleriň netijeli bolmagyna möhüm ähmiýet berilýär. Seçgiçi alymlar ekerançylyga dürli ekinleriň ýokary hasylly täze görnüşlerini yzygiderli ornaşdyrýarlar.  

Biziň halkymyz öz topragynda ösdürilip ýetişdirilýän azyklyk bugdaý bilen doly üpjün edilýär. Türkmen alymlary bugdaýyň täze görnüşlerini döretmek boýunça guwandyryjy işler alyp barýarlar. Şu ýyl hormatly Prezidentimiziň galla oragy döwründe Mary welaýatyna saparynyň dowamynda Türkmen oba hojalyk institutynyň Oba hojalyk ylmy-önümçilik merkeziniň ylmy işgäri tarapyndan bugdaýyň täze döredilen gylçykly we gylçyksyz görnüşleri bilen tanyşdyrylmagy guwandyryjy üstünlikdir. Bugdaýyň dok däneli, kesele durnukly, ýokary hasylly täze görnüşleriniň hasyllyk derejesi her gektardan 55-60 sentnere barabar bolup, 200-210 günüň dowamynda ýetişýär. Hormatly Prezidentimiziň bugdaýyň täze görnüşleriniň häzirki döwrüň ruhuny alamatlandyrýan «Berkarar» we «Galkynyş» diýip atlandyrmagy, alym-agronomlara alyp barýan işlerinde üstünlik arzuw etmegi bu ugurdaky ösüşleriň guwandyryjy häsiýetini alamatlandyrdy. Hormatly Prezidentimiz 26-njy awgustda sanly ulgam arkaly Ministrler Kabinetiniň nobatdaky mejlisinde jogapkärli möwsümiň gelendigini belläp, ýurdumyzda 2-nji sentýabrda bugdaý ekişine girişmäge ak pata berdi.  

Häzirki wagtda birža söwdalarynda ýurdumyzda ösdürilip ýetişdirilen önümler dünýäniň dürli künjeklerine eksport edilýär. Dünýä bazarlarynda pagta süýümi, goýnuň, geçiniň, düýäniň ýüňi, buýan köki, beýleki oba hojalyk ömümleri ýokary hil derejesi, bäsdeşlige ukyplylygy bilen uly islegden peýdalanýar.  

Bu ýyl ýurdumyzyň gallaçylarynyň zähmet ýeňşinden soň, ýüpekçiler hem pile taýýarlamak boýunça şertnamalaýyn borçnamalaryny üstünlikli ýerine ýetirdiler. Dokma senagaty üçin gymmatly çig malyň 2 müň 300 tonnadan gowragy taýýarlanyldy.  

Ýakyn döwürde ýurdumyzda pagta ýygymy döwri başlar. Ýurdumyz boýunça 580 müň gektara gowaça ekildi. Diýarymyz boýunça 1 million 250 müň tonna, şol sanda Ahal welaýatynda 280 müň tonna pagta hasylyny ýygnamak meýilleşdirilýär. Mundan başga-da, ýurdumyzyň telekeçileri oba hojalyk maksatly ýörite ýer gaznasyndan ýer alyp, pagta önümçiligine girişdiler. Daşary ýurtlardan getirilýän harytlaryň ornuny tutýan önümçiligi ýokarlandyrmak boýunça Döwlet maksatnamasyny durmuşa geçirmegiň çäklerinde welaýatlarda maldarçylyk we guşçulyk toplumlary, oba hojalyk önümlerini gaýtadan işleýän kärhanalar, ýyladyşhanalar, obasenagat toplumlary döredilýär.  

Prezident Maksatnamasynda azyk bolçulygyny üpjün etmek boýunça kesgitlenen wezipeler oba hojalyk pudagynyň ösdürilmeginde ylmy taýdan esaslandyrylan çemeleşmeleri, sanly tehnologiýalary, suw serişdelerini netijeli peýdalanmagyň täze usullaryny ornaşdyrmaga gönükdirilendir. Bu maksatnamalaýyn işler ýurdumyzda öndürilýän oba hojalyk ekinleriniň hasyllylygynyň möçberlerini artdyrmaga, şonuň bilen birlikde, bäsleşige ukyply ýokary hilli azyk önümleriniň dürli görnüşlerini öndürmäge, döwletimiziň azyk bolçulygyny has-da berkitmäge hem-de daşary ýurtlara eksport edilýän önümleriň görnüşlerini we möçberlerini artdyrmaga uly mümkinçilik döreder. 

Aýgözel ARLANOWA,

Türkmen döwlet ykdysadyýet we dolandyryş institutynyň uly mugallymy.

Islendik döwletiň ykdysady kuwwatyny hem-de durmuş abadançylygyny üpjün etmekde elektrik energetikasy pudagyna uly orun degişlidir. Halk hojalygynyň beýleki pudaklarynyň netijeli ösdürilmegi, raýatlaryň abadan durmuşynyň üpjün edilmegi, bilim, saglygy goraýyş, jemagat hojalygy ýaly möhüm ugurlaryň kadaly işlemegi hut elektroenergetika bilen berk baglanyşyklydyr. Garaşsyzlyk bilen galkynan Watanymyzda, aýratyn-da, Gahryman Arkadagymyzyň ýurdumyza baştutanlyk eden döwründe elektrik energetikasy pudagynda ägirt uly taslamalar durmuşa geçirilip, geljekki ösüşleriň binýady berkden tutuldy. 

 Hindiguşdan başlanýan taryh 

Döwrüň döwürden, eýýamyň eýýamdan tapawudyna göz ýetirmek üçin, ilki bilen, taryha salgylanmak gerek. Ýurdumyzda elekroenergetikanyň tasdan 110 ýyla uzaýan taryhy bar. Bu taryh 1913-nji ýylda Murgap derýasynyň kenarynda Hindiguş gidroelektrik stansiýasynyň gurulmagy bilen başlanýar. Türkmenistanyň ilkinji elektroenergetika desgasynda öňki Awstro-Wengriýa imperiýasynyň «Gans» kompaniýasynyň her biriniň kuwwatlylygy 400 kilowata barabar bolan gidroturbinalarynyň üçüsi oturdylypdyr. Ýurdumyzyň energetika pudagynyň özboluşly muzeýine öwrülen Hindiguşda häzire çenli hem elektrik energiýasynyň öndürilmegi dowam etdirilýär. 

1957-nji ýylda ýurdumyzda ilkinji iri elektrik stansiýasy bolan Büzmeýin döwlet elektrik stansiýasy ulanyşa berildi. 1963-nji ýylda Türkmenbaşy ýylylyk elektrik merkezi guruldy. 1973-nji ýylda Mary döwlet elektrik stansiýasynyň ilkinji energoblogy işe girizildi. Türkmenistan Garaşsyzlygyny alandan soňky gurlan ilkinji elektrik stansiýa 1992-nji ýylda ulanyşa berlen Seýdi ýylylyk elektrik merkezidir.  

2003-nji ýylda Balkanabat döwlet elektrik stansiýasy işe girizildi. 2006-njy ýylda ýurdumyzda hereket edýän elektrik desgalarynyň üstüni Aşgabat döwlet elektrik stansiýasy ýetirdi. 

 Galkynyş eýýamynyň ýalkymy 

Gahryman Arkadagymyzyň ýurt başyna geçen ilkinji ýylynda ýurdumyzyň demirgazyk welaýatynda ilkinji energetika desgasynyň — Daşoguz döwlet elektrik stansiýasynyň ulanyşa berilmegi hem özboluşly mazmuna eýe bolup, oba hojalygy we senagat taýdan geljegi uly bolan sebiti elektrik energiýasy bilen üpjün etmäge mümkinçilik berdi. 2010-njy ýylyň birinji ýarymynda her biriniň kuwwatlylygy 254,2 megawata barabar bolan Ahal döwlet elektrik stansiýasy hem-de Awaza döwlet elektrik stansiýasy işe girizildi. Şol ýyl Balkanabat döwlet elektrik stansiýasynda täze gaz turbina desgalarynyň ikisi işe girizilip, onuň kuwwatlylygy 380,6 megawata ýetirildi. Netijede, ýurdumyzyň energoulgamynyň kuwwatlylygy artyp, sarp edijileriň elektrik üpjünçiligi düýpli gowulandyryldy. 

 Parasatly çözgütler, myrat tapan maksatlar 

Hormatly Arkadagymyzyň parasatly baştutanlygynda ýurdumyzyň senagatlaşmaga tarap ugur almagy, täze önümçilikleriň döredilmegi, halkymyzyň durmuş derejesiniň ýokarlanmagy elektrik energiýasyna bolan zerurlygyň artmagyny şertlendirdi. «Türkmenistanda elektrik energetikasy pudagyny ösdürmegiň 2013 — 2020-nji ýyllar üçin Konsepsiýasynyň» kabul edilmegi şol derwaýys wezipäni çözmekde möhüm ädim boldy. Bu resminamanyň kabul edilmeginiň Türkmenistanda ilkinji energetika desgasynyň gurulmagyna ýüz ýyl dolan senä gabat gelendigi hem gyzyklydyr. 1913-nji ýyldan 2013-nji ýyla çenli geçen bir asyra barabar döwürde ýurdumyzda gurlan elektrik stansiýalaryň sany bary-ýogy bäşe ýetýärdi. Konsepsiýanyň üstünlikli durmuşa geçirilmegi netijesinde bolsa, bary-ýogy ýedi ýylyň dowamynda ýurdumyzyň Ahal, Daşoguz, Lebap, we Mary welaýatlarynda döwrebap energetika desgalarynyň altysy guruldy. Şolaryň hatarynda 2014-nji ýylyň maýynda ulanyşa berlen Lebap, 2015-nji ýylyň sentýabrynda Ahal welaýatynda açylan Derweze hem-de 2016-njy ýylyň iýulynda Lebap welaýatynyň Döwletli etrabynda açylyp, ulanylmaga berlen Watan döwlet elektrik stansiýalary aýratyn bellenilmäge mynasypdyr. 

Mary döwlet elektrik stansiýasynyň çäklerinde 2014-nji ýylyň oktýabrynda taslama kuwwaty 146,7 megawat bolan gaz turbinalaryň üçüsi hem-de 2018-nji ýylyň sentýabrynda utgaşykly dolanyşykda işleýän, taslama kuwwaty 1574 megawat bolan täze elektrik stansiýasy işe girizildi. Şeýlelikde, türkmen energetikasynyň kerwenbaşysy hasaplanýan Mary döwlet elektrik stansiýasynyň umumy kuwwaty 2985,7 megawata çenli ýokarlandy.  

2020-nji ýylyň sentýabrynda hormatly Arkadagymyzyň gatnaşmagynda Türkmenbaşydaky nebiti gaýtadan işleýän zawodlar toplumynda taslama kuwwaty 70 MWt/sagat bolan täze gazturbinaly elektrik stansiýalaryň ikisiniň gurluşygyna badalga berildi. 2021-nji ýylyň sentýabrynda Lebap welaýatynyň Çärjew etrabynda kuwwatlylygy 432 megawata barabar bolan gazturbinaly elektrik stansiýa ulanylmaga berildi.  

Pudagyň geljekki ösüş meýilnamalarynda ýurdumyzyň beýleki elektrik stansiýalaryny-da utgaşykly bug-gaz dolanyşygyna geçirmek göz öňünde tutulýar. Görşümiz ýaly, gysga döwürde üstünlikli durmuşa geçirilen taslamalar «Asyrlara barabar işler» we «Bedew batly ösüşler» diýen buýsançly jümleleriň iş ýüzündäki tassyknamalarydyr. 

 Içerki üpjünçilikden eksporta 

Gysga döwrüň içinde Türkmenistan içerki sarp edijileri elektrik energiýasy bilen arzan bahadan üpjün edip, onuň artýan bölegini daşary ýurtlara eksport edýän döwlete öwrüldi. Bütindünýä bankynyň maglumatlary hem ýurdumyzyň ilatynyň 100 göteriminiň elektrik energiýasyndan peýdalanmaga mümkinçiliginiň bardygyny tassyklaýar. Diýarymyzda öndürilýän elektrik energiýasynyň artýan bölegi sebitdäki goňşy döwletlere — Eýran Yslam Respublikasyna, Owganystana, Özbegistana, şeýle hem Gyrgyz Respublikasyna eksport edilýär. 

Garaşsyz Türkmenistanyň sebitde energiýa howpsuzlygyny üpjün etmek ugrunda amala aşyrýan iri taslamalarynyň biri-de Türkmenistan — Owganystan — Pakistan — Hindistan (TOPH) transmilli gaz geçirijisi bilen bilelikde çekilýän Türkmenistan — Owganystan — Pakistan (TOP) elektrik geçiriji ulgamynyň gurluşygydyr. TOP ýokary woltly elektrik geçiriji ulgamy TOPH gaz geçiriji ulgamyň düzümleýin desgalarynyň ählisini elektrik energiýasy bilen ygtybarly we üznüksiz üpjün etmäge, şeýle hem türkmen elektrik energiýasyny Owganystanyň çägi arkaly Pakistana hem-de Günorta Aziýanyň beýleki ýurtlaryna ibermäge mümkinçilik berer. 

 Halkalaýyn ulgamlar  

Ýurdumyzyň energoulgamynyň kadaly işlemegini üpjün etmek, onuň dürli bölekleriniň özara ätiýaçlandyrylmagyny gazanmak, Diýarymyzyň islendik sebitinden daşary ýurtlara elektrik energiýasyny ibermegiň mümkinçiliklerini artdyrmak maksady bilen, Ahal — Balkan — Daşoguz halkalaýyn energoulgamyny we degişli beketleri gurmak boýunça giň gerimli we uzak geljegi nazarlaýan işler alnyp barylýar. Häzirki wagtda Aşgabat — Mary — Lebap — Daşoguz aralygynda elektrik geçirijileri hereket edip, olar bu sebitleriň energiýa ulgamlaryny özara birleşdirýär. 

2021-nji ýylyň oktýabrynda Gahryman Arkadagymyzyň sanly ulgam arkaly güýjenmesi 220 kW, uzynlygy 421 kilometr bolan Ahal — Balkan ýokary woltly, iki zynjyrly täze asma elektrik geçirijisiniň işine ak pata bermegi bilen, ýurdumyzyň halkalaýyn elektrik ulgamynyň birinji tapgyry tamamlandy. Geljekde onuň Balkan — Daşoguz ugrunyň gurluşyk-gurnama işleriniň durmuşa geçirilmegi netijesinde ýurdumyzyň elektroenergetika ulgamyny bir bitewi halka birleşdirmek işi tamamlanar. 

 «Ýaşyl» energetika — döwrüň talaby 

Garaşsyz Watanymyz elektrik energiýasynyň önümçiliginde sebitde öňdebaryjy orunlaryň birini eýelemek bilen bir hatarda, daşky gurşawyň abadançylygyny döwlet syýasatynyň esasy ugurlarynyň biri hökmünde kesgitleýär. Diýarymyzda gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmelerini giňden peýdalanmak babatda hem uly işler durmuşa geçirilýär. «Gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmeleri hakynda» Türkmenistanyň Kanunynyň hem-de «Türkmenistanda 2030-njy ýyla çenli gaýtadan dikeldilýän energetikany ösdürmek boýunça Milli strategiýanyň» kabul edilmegi munuň aýdyň subutnamasydyr. 

2019-njy ýylyň 12-nji aprelinde tassyklanan «Altyn asyr» Türkmen kölüniň sebitini 2019 — 2025-nji ýyllarda özleşdirmegiň Konsepsiýasyny» durmuşa ornaşdyrmak boýunça çäreleriň Meýilnamasyna laýyklykda, Balkan welaýatynyň Serdar etrabynyň çäginde kuwwatlylygy 10 MWt bolan köpugurly Gün we ýel elektrik stansiýasy gurulýar. Bu desga ýurdumyzyň taryhynda ekologiýa taýdan arassa elektrik energiýasyny öndürmäge ukyply «ýaşyl» tehnologiýalary ornaşdyrmagyň başlangyjy bolar. 2024-nji ýylda bu taslamanyň ulanylmaga berilmegi netijesinde «Altyn asyr» Türkmen kölüniň töwereginde peýda boljak döwrebap oba elektrik energiýasy bilen ygtybarly we bökdençsiz üpjün ediler. 

 Asylly tutumlar dowamat-dowam 

Energetika senagatynyň ösdürilmegi Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe durmuşa geçirilýän ykdysady strategiýanyň möhüm ugurlarynyň biri hökmünde kesgitlenildi. Ajaýyp zamanamyzyň binýadyny tutan Gahryman Arkadagymyzyň asylly ýoluny mynasyp dowam etdirýän hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedow şu ýylyň maýynda Daşoguz welaýatynda toý sapary bilen bolmagynyň çäklerinde Balkan — Daşoguz howa elektrik geçirijisiniň gurluşygy bilen tanyşdy. Şonda döwlet Baştutanymyz içerki sarp edijileriň elektrik energiýasy bilen ygtybarly üpjünçiligini berkitmek bilen bir hatarda, ýurdumyzyň eksport kuwwatynyň artmagy ugrunda yhlas bilen zähmet çekýän işçilere minnetdarlyk bildirdi. 

20-nji iýulda hormatly Prezidentimiziň gatnaşmagynda paýtagtymyzyň Büzmeýin etrabynda Energetika enjamlaryny abatlaýyş we hyzmat ediş merkezi açyldy. Merkezi Aziýada bu ugurda ýeke-täk hyzmat ediş desganyň ulanyşa berilmegi degişli enjamlary ýokary hil derejesinde, bellenilen möhletlerde abatlamaga mümkinçilik berer. Munuň özi ýurdumyzda hereket edýän elektrik stansiýalarynyň bökdençsiz hem-de doly güýjünde işledilmegine ýardam eder. 

12-nji awgustda hormatly Prezidentimiziň geçiren Ministrler Kabinetiniň göçme mejlisinde şu ýylyň ýedi aýynda milli ykdysadyýetiň pudaklarynda alnyp barlan işleriň netijeleri seljerildi. Şonda elektrik energiýasyny öndürmegiň ösüş depgininiň 112,8 göterime, daşary ýurtlara iberilen elektrik energiýasynyň ösüş depgininiň bolsa 141,3 göterime barabar bolandygy habar berildi. Bu görkezijiler elektrik energetikasy pudagynyň işgärleriniň mukaddes Garaşsyzlygymyzyň 31 ýyllyk toýuny zähmet ýeňişleri bilen garşylaýandyklaryna şaýatlyk edýär. 

Ahmet GELDIÝEW,

«Watan».