Milli mirasymyzy, ruhy-medeni baýlyklarymyzy öwrenmek we dünýä ýaýmak babatda alnyp barylýan işler taryhy gymmatlyklarymyza söýgiňi, buýsanjyňy has-da artdyrýar. Bagtyýar halkymyz bu gün ýene bir şanly senäni — Türkmen bedewiniň milli baýramyny uludan toýlaýar. Halkyň buýsanjyna öwrülen ahalteke bedewleri dünýäde çapuw atlaryň tohumlarynyň arasynda iň naýbaşylaryň biri hasaplanýar.  

Ýeri gelende bellesek, atlar eldekileşdirilip başlanandan soň, her bir halk olary dürli maksatlar üçin ulanypdyr. Şoňa laýyklykda hem, atlaryň dürli tohumy emele gelipdir. Häzirki wagtda atlaryň 100-den gowrak tohumy bar. Zonal klimatik alamatlaryna laýyklykda, tokaý, baýyr, dag atlary; niýetlenişine laýyklykda çapuw, ýük atlary; gelip çykyşyna laýyklykda, medeni; geçiş we aborigen atlar ýaly toparlara bölmek bolýar. Türkmen halkynyň buýsanjyna öwrülen ahalteke bedewleri çapuw atlarynyň tohumlarynyň arasynda iň owadanlarynyň, naýbaşylarynyň biri hasaplanýar. 

Eýsem, bu bedewleriň şeýle gelşikli, ýyndam we ynsan gylykly, düşbi bolmagyna näme itergi berdikä? Bu, ilkinji nobatda, türkmen tebigatynyň, ata-babalarymyzyň maksadaokgunly, döredijilikli hem-de tutanýerli zähmetiniň netijesidir. Gahryman Arkadagymyzyň «Ahalteke bedewi — biziň buýsanjymyz we şöhratymyz» diýen kitabynda bellenip geçilişi ýaly, howsalaly, garaşylmadyk ýagdaýlaryň türkmeniň häsiýetinde hüşgärligi döredişi ýaly, onuň atlarynyň häsiýetinde hem duýgurlygy, hüşgärligi terbiýeläpdir. Howanyň mylaýymlygy, ot-iýmiň bolelin şertlerinde öz ugruna aýlanyp duran durmuş bu atlaryň ýüwrüklige we çakganlyga, duýgurlyga we ýeňil gopup-galmaga, şu esasda nerw ulgamynyň ýokary derejede kämil ösmegine itergi beripdir.  

Ahalteke bedewleriniň ýorgalap ýöreýşi, hereketiniň çeýeligi, onuň üstündäki çapyksuwary hiç hili ýadatmaýandygy dünýäniň atşynaslaryny haýran galdyrýar. Behişdi bedewleriň ýorgalap ýöremeginiň aňyrsynda hem türkmen tebigatynyň täsinligi ýatan bolsa nätjek: ürgün çägeli Garagum sährasy ahalteke atlarynda ylla diýersiň, ýere degmän, onuň üstünde ýüzýän ýaly hereket edip, agram salman ýöremek endiginiň kemala gelmegine getiripdir. Bu bolsa at üstündäki çapyksuwara örän rahatlyk beripdir. Dünýä akyldarlarynyň biriniň türkmenler barada: «Olar atyň üstünde pyýada gezmekden köp wagt geçirýärler» diýmegi ýöne ýerden däl bolsa gerek. 

Ahalteke bedewleriniň reňkiniň kemala gelmeginde hem türkmen tebigatynyň we oňa Gün şöhlesiniň düşmeginiň aýratyn ähmiýeti bar. Çünki gamyşgulak bedewiň derisiniň astyndan geçýän gan damarlary beýleki tohum atlara görä has gür ýerleşýär. Bu bolsa deriniň iýmitlik maddalar bilen ýeterlik üpjün edilmeginde, deriniň önümi bolan tüýde madda çalşygynyň has güýçli geçip, reňk emele getiriji pigment öýjükleriň işjeň döremegine ýardam berýär. Günüň nurly şöhlesi deride emele gelýän ýag damjalarynyň mukdaryny sazlamak bilen, bedewlere mahsus owadan ak, mele, dor, boz ýaly reňkleriň has öwüşginli bolmagyna getirýär. Şeýle-de bedewleriň reňkiniň emele gelmegine onuň iýýän iýmiti hem uly täsir edipdir. Geçmişde ata-babalarymyzyň beren guşgursak ak bugdaýy ahalteke bedewleriniň eýesine has ýakyn bolmagy bilen birlikde, olaryň syrdam bolmagyna sebäp bolupdyr.  

Behişdi bedewlerimiziň beýleki häsiýetleridir daşky görnüş alamatlary halk seçgisiniň netijesidir. Ussat seýisler bolan ata-babalarymyz ahalteke atlarynyň boýunyň uzyn bolmagyny olara iýmiti ýörite gazylan çukurjyklarda bermek bilen, döş kapasasynyň göwnejaý kemala gelmegini, gapyrgalarynyň çeýe we tekizligini taýçanaklaryň arkasyna belli bir agramdaky ýüki dürli görnüşde berkidip, çalt ylgamakda tälim bermek arkaly gazanypdyrlar.  

Şeýlelikde, diňe bir çapuw aty däl-de, eýsem, merdana ýigitleriň söweşjeň ýoldaşy kemala getirilipdir. Ahalteke bedewi ýyndamlygy, çydamlylygy bilen duşmany aljyraňňylyga salan bolsa, eýesi ýaralanan ýagdaýynda taşlaman, ony söweş meýdanyndan alyp çykmagy başarypdyr. 

Görşümiz ýaly, türkmen halkynyň sünnäläp sungat derejesine göteren, şöhratly geçmişine, şatlykly-hasratly günlerine şaýat bolan, gardaşy hasaplanan bedewlerimiz biologik mümkinçilikleridir beden gurluşy we beden agzalarynyň sazlaşygy boýunça beýleki jandarlardan düýpli tapawutlanýar. Onuň şan-şöhratyny dünýä jar etmekde, geçmiş taryhyny öwrenmekde Gahryman Arkadagymyzyň dürdäne kitaplarynyň ähmiýeti örän uludyr. Bu kitaplarda ahalteke bedewiniň gelip çykyşy, atlaryň beýleki tohumlaryndan düýpgöter tapawut edýändigi anyk mysallardyr delilleriň üsti bilen beýan edilýär. 

Arkadagly Serdarymyza ahalteke bedewleriniň şan-şöhratyny dünýä ýaýmak ugrunda alyp barýan işlerinde üstünlikleriň ýaran bolmagyny arzuw edýäris. 

Rahym SAPARMYRADOW,

Magtymguly adyndaky Türkmen döwlet uniwersitetiniň zoologiýa kafedrasynyň mugallymy.

Hemmämiziň bilşimiz ýaly, «Türkmenistan — parahatçylygyň we ynanyşmagyň Watany» ýylynyň başynda hormatly Prezidentimiziň ýolbaşçylygynda geçirilen Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň giňişleýin mejlisinde 2024-nji ýylda Gündogaryň meşhur akyldary, türkmen nusgawy edebiýatynyň düýbüni tutujy Magtymguly Pyragynyň doglan gününiň 300 ýyllygyny ýokary derejede bellemek barada Karara gol çekildi. Bu her bir setiri nakyla, akyla öwrülen dana şahyr Magtymguly Pyraga bolan söýgümizi ýene bir gez belende göterdi.

Magtymguly Pyragy diňe bir türkmeniň däl-de, eýsem, dünýä halklarynyň söýgüli şahyrydyr. Magtymguly Pyragynyň köpöwüşginli şygyrlary, pikir-garaýyşlary, watansöýüjilik, ynsanperwerlik, ahlak arassalygy hakyndaky öwüt-ündewleri, parasatly sargytlary halkymyzyň durmuş ýörelgesine we pelsepesine, şeýle-de bütin adamzadyň ruhy gymmatlygyna öwrüldi. Akyldar şahyryň döredijiliginde agzybirlik, jebislik, açykgöwünlilik, ruhubelentlik, maksada okgunlylyk hakda ajaýyp setirler bar. Şahyryň her bir dürdäne setiri şahsyýeti kämilleşdirýär.

Akyldar şahyr öz goşgularynda aýal-gyzlaryň edep-ekramy, olaryň gylyk-häsiýeti, işbaşarjaňlygy barada hem birnäçe öwüt-nesihat beriji ajaýyp setirleri bize miras galdyrypdyr. Şahyr «Durasyň geler» atly goşgusynda terbiýeli, çeper elli, mylaýymzada, süýji dilli gözelleriň il içinde mertebesiniň hemişe belentde tutulýandygy barada şu aşakdaky setirlerde beýan edipdir:

«Edepli-ekramly, mylaýymzada,
Tä ölinçäň, bile ýöresiň geler»

ýa-da:

«Sözlegen sözleri misli bal kimi,
Tapyp, nirde bolsa, alasyň geler».

Biz şahyryň öwüt-nesihat beriji sözlerini özümize ýol-ýörelge edinip, geçýän sapaklarymyzda ol ajaýyp goşgy setirlerinden okap, manysyny giňişleýin gürrüň berýäris.

Mukaddes Garaşsyzlygymyzyň şanly 30 ýyllygynyň, gözel paýtagtymyz Aşgabadyň 140 ýyllygynyň uludan toýlanyljak ýylynda Gahryman Arkadagymyzyň ýolbaşçylygynda beýik şahyryň ömrüni we döredijiligini öwrenmek boýunça uly işler alnyp barylýar. Akyldar şahyryň ömri we döredijiligini öwrenmeklige, ony ýaş nesillere ýetirmeklige giň mümkinçilikleri döredip berýän Gahryman Arkadagymyzyň jany sag, ömri uzak bolsun, il-ýurt bähbitli tutumly işleri elmydama rowaçlyklara beslensin!

Humar OSMANKULYÝEWA,

Türkmenabat şäherindäki 39-njy «Ülker» çagalar bagynyň terbiýeçisi.

Zähmet terbiýesi nesil terbiýesinde iň naýbaşylarynyň biri hasaplanýar. Şonuň üçin hem ata-babalarymyz kiçiliginden çagalaryň zähmet terbiýesine uly üns beripdirler. Olar çaga ýaşlykdan zähmet çekmegi öwrense ulalansoň hem halal, ilhalar ynsan bolup ýetişýändigi barada gymmatly öwüt-nesihatlary nesillere miras galdyrypdyr. Maşgalada ogul perzent ata terbiýesine eýerse, gyz maşgala ene göreldesine eýeripdir. Ata ogul perzentlerini çagalygyndan hünär öwrenmäge, daýhançylyga, ussaçylyga, hünärmentçilige söýgi döredip, bu işlerde görelde görkezip, ilkinji sapaklary beripdir. Gyz maşgala bolsa, enelerimiz el işleri, tagam taýýarlamak, öýe serenjam bermek ýaly işleri öwredipdir.

Türkmen maşgalasynda zähmet terbiýesinde atadyr enäniň görüm-göreldesi, atalyk — enelik öwütleri ýaş oglan-gyzlar üçin ilkinji mekdep bolup hyzmat edipdir. Milli terbiýäniň özeni bolan bu ýörelgeler häzirki döwrümizde-de ýörgünli. Bu işde ata-babalarymyz halkymyzyň gadymdan gelýän milli ýörelgelerinden ugur alypdyr. Bu barada hormatly Prezidentimiz «Türkmeniň döwletlilik ýörelgesi» atly ajaýyp kitabynda: «Halkymyzyň awçylyk, mürüşgärlik, seýisçilik, alabaýlary köpeldip ýetişdirmek, haly sungaty, zenan maşgalalara degişli bolan dürli el işleri zähmete söýginiň netijesinde kemala gelen iň naýbaşy nusgalarydyr» diýip, belleýär.

Ata-babalarymyz, zähmeti ynsanyň bagtly durmuşynyň altyn açary hasap edipdir. Bagtyň arassa, halal zähmetdigini beýik, akyldar şahyrymyz Magtymguly Pyragy hem öz dürdäne goşgularynda beýan edýär. Beýik ussadyň pähim-paýhasa ýugrulan goşgularynyň birinde şeýle setirler bar:

Ulalanda iş hoş ýakmaz,
Ýaşlykda köýmän ýigide.

Il-halkymyzy ajaýyp kitaplary bilen yzygiderli begendirýän hormatly Prezidentimiziň «Türkmeniň döwletlilik ýörelgesi» atly kitabyndaky: «Zähmet endigini ele almadyk adam, edil elsiz-aýaksyz ýalydyr, ýönekeý ýagdaýlarda hem başyny çarap bilmän durandyr. Zandynda zähmet terbiýesi bolan adam hökman bir ugur tapar. Zähmet ugurtapyjylygy hem terbiýeleýär» diýen sözleri atalyk sapak bolup, ýaş nesillerimiziň kalbyna tenekar bolup siňýär. Çünki zähmet, hünär her bir ynsanyň bezegi bolup durýar.

Ynsanyň eýe bolan abraýy, il-arasyndaky hormat-sylagy, bolelin bagtyýar durmuşyň hözirini görüp ýaşamagy çekýän arassa, halal zähmetiniň datly miwesidir. Görşümiz ýaly, zähmetsöýerlik halallyk, ruhubelentlik we myhmansöýerlik, dostluk, ynsaplylyk, agzybirlik ýaly pederlerimizden miras galan asylly ýörelgeler bu gün ýaş nesillerimize berilýän terbiýäniň esasyny düzýär. Ýaş nesillerimiz üçin uly görelde, mekdep bolup gelýän, şol asylly ýörelgeler dogrusynda hormatly Prezidentimiziň «Türkmeniň döwletlilik ýörelgesi» atly ajaýyp kitabynda rowaýatlaryň, tymsallaryň üsti bilen täsirli gürrüň berilýär.

Adamyň zähmetiň gymmatyna düşünmegi, zähmetiň gadyryny bilmegi onuň mertebesini beýgeldýär. Ertirki gün ýurdumyzyň ösüşlerine we özgerişlerine hünäridir zähmeti bilen mynasyp goşandyny goşmaly ýaş nesillerimiz üçin kitapdaky öwüt-ündewler zähmete söýgi döretmekde, olara zähmet terbiýesini bermekde ähmiýeti uludyr. Bu kitapda hormatly Prezidentimiziň giň gözýetiminden gözbaş alan dana pikirlerinde şöhratly ata-babalarymyzyň müňýyllyklaryň dowamynda döreden maddy we ruhy gymmatlyklarynyň many-mazmuny, olaryň adam üçin döwrebap durmuş ýörelgelerini kemala getirmekdäki ähmiýeti aýdyňlyk bilen beýan edilýär. Kitapda beýan edilýän ajaýyp milli ýörelgeler bu gün ýaş nesillerimizi terbiýelemekde ýol görkeziji şamçyrag bolup hyzmat edýär.

Tyllagözel RAHYMOWA,

Aşgabat şäherindäki 26-njy orta mekdebiň müdiriniň okuw işleri boýunça orunbasary.

Ýaş nesle berilýän terbiýäniň halallyk we halal zähmet bilen utgaşykly alnyp barylmagy jemgyýetde arassa kalply, päk ahlakly, ruhubelent, dogruçyl, kämil şahsyýetiň kemala gelmeginde ilkinji ruhy gözbaş bolup hyzmat edýär. Ata-enäniň alyn deri, halal zähmeti, ýagşy gylyk-häsiýetleri perzentler üçin uly mekdepdir. Eşretli zamanamyzda ýaşaýan türkmen maşgalasyna agzybirlik, halallyk, asudalyk, birek-birege hormat goýmak, ulyny sylamak, kiçini söýmek, sabyr-kanagatlylyk ýaly iň gowy gylyk-häsiýetler mahsusdyr. Ynsan durmuşy, jemgyýetçilik ýaşaýşy, üstünlikleri Watana, halka, işine wepalylyk, halallyk ruhunda terbiýelenmegi bilen berk bagly bolup durýar.

Halallyk — halal zähmet, ynsaplylyk, ýagşylyk, päklik ýaly düşünjeleriň kemala gelmegini aňladýar. Şonuň üçin hem nesillerimize halallygy öwretmek, halal ýola ugrukdyrmak ýagty, bagtyýar geljegiň binýadyny gurup bilmekdir. Pederlerimiziň bize miras goýan «Halal zähmet — baky döwlet» diýen pähimi arassa zähmete, halal gazanja uly hormat goýulýandygyny, bagtyýar durmuşda halal zähmet çekmelidigini aňladýar. Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe, hormatly Prezidentimiziň parasatly baştutanlygynda ähli ugurlarda ýaýbaňlandyrylan giň gerimli özgertmeleriň amala aşyrylmagy netijesinde halkymyzyň durmuş derejesi ýokarlanýar. Ýurdumyzda ýaşlaryň döwrebap bilim almagy, päk ýürekden we joşgunly zähmet çekmegi üçin ähli şertler döredilýär. Şonuň üçin hem arassa, halal işlemek, eziz Watanymyza päk ýürekden gulluk etmek biziň her birimiziň borjumyzdyr.

Ata-babalarymyzdan gelýän: «Halal işle, haýyr tap!» diýen pähimden ugur alýan halkymyz bagtyýar durmuşy halal ýaşap, halal zähmet çekmekden gözleýär. Ilatyň abadan, bagtyýar durmuşyny üpjün etmegi, raýatlaryň hukuklarynyň we bähbitleriniň goralmagyny döwlet syýasatynyň esasy ugry hökmünde kesgitleýän hormatly Prezidentimiz ýaşlara milli terbiýe bermek barada aýratyn durup geçýär. Eger-de adam ýaşlykdan halallyga, bilim almaga we zähmet çekmäge uýgunlaşsa, ol durmuşda horluk çekmeýär. Şoňa görä-de, ýaşlary mekdep ýyllaryndan arassa, halal zähmet çekmäge endik etdirmek we bu endigi olaryň häsiýetine geçirmek terbiýeçilik ulgamynyň esasy wezipeleriniň biri hasaplanylýar. Çünki ýurdumyzyň, halkymyzyň geljegi terbiýeli ýaşlara baglydyr.

Halal baýlygyň çeşmesi zähmetdir. Halal zähmet çekmek, halal gazanmak jemgyýetiň agzybirligi, sagdynlygy we asudalygy barada aladalar bilen baglanyşyklydyr. Çünki dünýäde halal zähmet çekip, ak ýürekliligi bilen ýagşy at galdyrmak her bir ynsanyň borjudyr.

Hormatly Prezidentimiziň «Türkmeniň döwletlilik ýörelgesi» atly kitabynda: «Zähmet endigini ele almadyk adam, edil elsiz-aýaksyz ýalydyr, ýönekeý ýagdaýlarda hem başyny çarap bilmän durandyr. Zandynda zähmet terbiýesi bolan adam hökman bir ugur tapar. Zähmet ugurtapyjylygy hem terbiýeleýär» diýip bellenilýär. Zähmet her bir adamyň ýüzüniň tuwagy, daşynyň goragydyr, bereket çeşmesidir, halal gazançdyr. Ynsanyň eýe bolan abraýy, hut halal, päk zähmetiň üsti bilen gazanylan hormat-sylagydyr, belent mertebesidir. Şonuň üçin hem köpi gören ata-babalarymyz «Zähmet soňy rehnet», «Halal işle, at gazan», «Işlemedik dişlemez», «Käri bolan har bolmaz» ýaly zähmet terbiýesi bilen bagly onlarça nakyllary döredipdirler. Zähmet çekmek adamy mätäçlikden, garaşlylykdan goraýar. Halal zähmet ynsanyň rahatlygyny üpjün edip, rysgalyny artdyrýar. Zähmet bilen gümra bolup ýören adamlaryň wagty hem hoş geçýär. Çünki zähmet adamy bikärlikden, ýaramaz endiklerden, ýakymsyz pikirlerden goraýar. Zähmet bilen taplanan adam paýhasly, akylly, salyhatly bolýar. Zähmet adamy ähli zada oýlanyşykly çemeleşmäge, gazanan emlägiňe şükrana bolup, halallygyň gadyryny bilmäge ugrukdyrýar. Lukmanlar hem zähmetiň adam bedenini berkidýändigini, aňyna gowy pikirleri guýýandygyny aýdýarlar.

Milleti has-da bitewileşdirýän, jemgyýetimiziň jebisligini polat ýaly taplaýan hoşmeýillilik ýüreklerimize ornady. Biziň her birimiz şeýle asylly ýörelgä eýermek bilen, halallygyň, sagdynlygyň hem ruhubelentligiň, ýagty geljegiň, bagtyýarlygyň dowamat bolmagynyň hatyrasyna gadamlarymyz barha batlanýar.

Hormatly Prezidentimiziň parasatly baştutanlygynda halal zähmetiň sarpasy belent tutulýar, asylly zähmet çekmek üçin giň mümkinçilikler döredilýär. Biz — ýaşlar, halal zähmet çekip, hormatly Prezidentimiziň ynamyny ödäp, Watana wepaly adamlar bolup zähmet çekeris. Döredijilikli we halal zähmet çekmäge giň mümkinçilikleri döredýän, türkmen halkyna bagtyýarlygy peşgeş edýän hormatly Prezidentimiziň jany sag bolsun, beýik işleri üstünliklere beslensin!

Maksat ÇARYÝEW,

Ahal welaýatynyň Polisiýa müdirliginiň işgäri.

Oguzlar! Agzybirligi baýdak edinip, batyrlygy, gaýraty, edermenligi bilen dünýä ýaň salan ata-babalarymyz! Oguz handan gözbaş alyp gaýdýan nesil-neberelerimiz gojaman Zeminde özleriniň öçmejek yzlaryny goýupdyrlar.

Oguz durmuşy öz köküni taryhyň çuňluklaryndan alyp gaýdýar. Olar garaňky dünýäde ýakan yşyklary bilen kemala gelip, goja Zemine örküni baglapdyrlar, il bolupdyrlar, ösüp-örňäpdirler. Bu barada hormatly Prezidentimiz «Älem içre at gezer» atly romanynda şeýle ýazýar: «Bu ýerde aýratyn bir gudratly güýjüň nämälim täsiri bar ýalydy. Ol hem Yzgant diýen at göterýän obady. Yzgant — munuň özi türkmeniň mukaddes ojagynda ilkinji bolup ot ýakan obasydy. Bu obanyň mukaddes ojagynda tutaşan ýalyn bütin oguz iline nur çaýdy».

Bilşimiz ýaly, hormatly Prezidentimiz 2016-njy ýylyň 19-njy martynda ýurdumyzda giňden ýaýbaňlandyrylan köpçülikleýin bag ekmek dabarasyna gatnaşanda, Ahal welaýatynyň çägindäki Paryzdepe ýadygärligine baryp, bu künjegiň orta asyrlarda ösen, kuwwatly şäher bolandygyny ýatlapdy. Şonda oguzlaryň şäheri hakynda söz açylyp, Yzgandyň «yz» böleginiň «oguz» sözünden gelip çykandygy, «gant» sözüniň bolsa türkmenleriň «Kent — şäher» sözündendigi, şoňa görä-de, alymlaryň pikiri boýunça, «Yzgant» sözüniň «Oguzlaryň şäheri» diýmegi aňladýandygy beýan edildi.

Gahryman Arkadagymyz ol ýerde bolanda, gadymdan galan bir rowaýaty ýatlap, nesilbaşymyzyň öz ogullaryny dolup akýan derýanyň ugry bilen onuň durjak ýerine çenli gitmegi we şol ýerde mesgen tutmagy pent edendigini, «Yzgant» adynyň «süýji suw» diýen manysynyň hem bardygyny aýtdy.

Gahryman Arkadagymyzyň pikirlerini asyrlaryň dowamynda oguzlaryň durmuşy hakynda döredilip, edebiýatda «Oguznamaçylyk däbi» atly ýörite ugruň döremegine getiren «Oguznama» eserleri doly tassyk edýär.

Mysallara ýüzleneliň.

Garaşsyzlygymyza eýe bolanymyzdan soňra, «Oguznamalaryň» birnäçesi döwrebap nusgada çap edilip, okyjylara ýetirildi. Şeýle eserleriň biri XV asyryň taryhçysy Ýazyjy ogly Alynyň «Seljuk türkmenleriniň taryhy» ady bilen belli bolan oguznamasydyr. Oguz durmuşy hakynda gymmatly maglumatlary özünde jemleýän bu eseriň «Ogzuň wesýet edip, töre gurdugy, ahlagy we häsiýeti, mübärek dilinden çykan hem-de onuň aýdan tymsallary we hikmetli sözleri» atly bölümi ünsüňi özüne çekýär. Onda nesilbaşymyzyň öz nesillerine eden pentleri beýan edilýär.

Bu ýagdaý hormatly Prezidentimiziň mysal getiren gadymy rowaýatlarynda nesilbaşymyzyň perzentlerine derýanyň akýan ugry bilen durjak ýerine çenli gitmek we şol ýerde mesgen tutmak hakyndaky pikirleri bilen utgaşyp gidýär.

Nesilbaşymyz her demde nesillere agzybir bolmak bilen bir hatarda, topraga ýakyn durmagy, rysgal-döwleti ene ýerden agtarmagy wesýet edýär.

Hormatly Prezidentimiz «Yzgant» adynyň «süýji suw» diýen manysynyň bardygyny beýan edýär. Bu pikiri gadymy «oguznamalar» hem tassyk edýär. Mysal hökmünde asly Nusaýdan bolan XVI asyryň alymy Salar baba Gulaly ogly Harydarynyň «Oguznamasyndaky» setirlere ýüzleneliň. Bu eserde hereket edýän pähim-parasatly Buýşy hoja nesilbaşymyzyň pendini nesillere ýetirmegi maksat edinip şeýle diýýär: «Birnäçe sygry biri-birine baglap, köp ýüwürdip, soňra ugruna goýberiň. Sygyrlar nirede durup, aýaklaryny ýere ursalar, şol ýeri gazyň, suw çykar».

Oguz nesilleri Buýşy hojanyň aýdanlaryny dykgat bilen diňleýärler. Soňra gujur-gaýratly Garasülük olara baş bolup, gara ýerden suw çykarýar. Bu ýagdaý eserde şeýle beýan edilýär: «Barça halaýyk şat boldular. Oguz ol işi görüp, oňa köp sowgatlar berip, ony il ýurtçusy etdi».

Şol döwürde il ýurtçusy bolmak — belli bir çäge eýelik etmekden, ony dolandyrmakdan ybarat bolupdyr. Bu meselede Oguz han erjel kişileri gözden salmandyr we olara degişli çägi dolandyrmaga ygtyýar beripdir.

Oguz nesilleri dogup-döräp, daş-töwereginde, tebigatda bolup geçýän hadysalara üns berip başlapdyrlar. Olar tebigatdaky özgerişleri özleriniň synçylygy, üşükliligi bilen duýupdyrlar. Muny oguz durmuşyndan söhbet açýan «Gorkut ata» şadessanynda beýan edilýän wakalar hem aýdyň tassyklaýar.

Şadessanyň «Salyr Gazanyň öýüniň ýagmalandygy boýy» bölüminde ynsan ýaşaýşy üçin tebigatyň eçilen suw baýlygynyň ähmiýeti inçelik bilen suratlandyrylýar. Bölümde Gazan beg: «Suw Hakyň didaryny görendir, men suw bilen habarlaşaýyn» diýip, akar suwa ýüzlenip şeýle diýýär:

Çagnam-çagnam gaýalardan çykan suw,
Agaç gämileri oýnadan suw,
Hasan bilen Huseýiniň hesreti suw,
Bag we bossanyň zynaty suw,
Äşe bilen Patmanyň nikasy suw,
Şabaz atlar içdigi suw,
Gyzyl düýeler gelip geçdigi suw,
Ak goýunlar gelip, çöwresinde ýatdygy suw,
Ordamyň habaryn bilermi sen, diýgil maňa,
Gara başym gurban olsun, suwum, saňa!

«Gorkut ata» şadessanynda oguz ojagynyň ody gübürdäp ýanyp dur. Oguz nesilleri onuň baky ýanyp durmagy üçin zerur ýerinde gylyç syryp, bedew ata atlanýarlar. Gaýratly zenanlar hem bu ýagdaýda çetde durmaýar.

...Täze döwrüň güneşi bilen nur saçýan Oguzkent — oguzlaryň ömür örküniň başlanýan ýeri, Yzgant obasy. Bu oba Gahryman Arkadagymyzyň taýsyz tagallasy bilen şäher görnüşine eýe boldy. Häzirki döwürde şaglap ýatan oklaw ýaly ak ýollar oba sary alyp barýar. Hatar-hatar jaýlar, köşgi-eýwana kybapdaş ymaratlar ertekileri ýadyňa salýar. Her ojakda, her öýde oguz ojagynyň ody alawlap dur. Süňňümizi ene mähri deýin ýyladyp, ruhy dünýämizi ýagtyldýan ol ot oguz nesilleriniň goýan ýol-ýörelgeleriniň dowamata eýedigini görkezýär.

Durmuşda sazlaşykly ýagdaýlar bolýar. Elimizde eziz Arkadagymyzyň milli Garaşsyzlygymyzyň şanly 29 ýyllyk baýramynyň öňüsyrasynda halkymyza serpaý eden «Türkmeniň döwletlilik ýörelgesi» atly kitaby. Eseriň süňňünde oguz ýörelgesi beýanyny tapýar. Kitapda pederlerimiziň kalbynyň mähir ýylysy bilen Zeminde ýakan odunyň içki sazlaşygy duýulýar.

Atamyrat ŞAGULYÝEW,

mirasgär. Surata düşüren Aýdo ŞEKEROW.

Beýik Ýüpek ýolunyň ugrundaky söwda-ykdysady, medeni gatnaşyklar taryhyň sahypalaryna altyn harplar bilen ýazylyp, biziň günlerimize çenli gelip ýetipdir. Bu ýoluň ugry diňe bir söwda ýoly bolman, eýsem, halklaryň we döwletleriň arasynda diplomatik gatnaşyklaryň ýaýbaňlanýan ýeri hökmünde hem meşhurlyk gazanypdyr. Beýik Ýüpek ýolunyň taryhyny açmak we ylmy-barlag işlerini geçirmek üçin biz hökmany suratda golýazmalara we ylmy çeşmelere ser salmaly bolýarys. Bu babatda hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow «Türkmenistan — Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi» atly kitabynda şeýle ýazýar: «Beýik Ýüpek ýoly Gündogaryň hem Günbataryň halklarynyň taryhynda wajyp orun eýeledi. Onuň bilen bagly taryhy ýazgylar, arheologik tapyndylar, etnografik we edebi gymmatlyklar, halk hakydasynda saklanyp galan ruhy miras gitdigiçe gyzyklanmany artdyrýar».

Mälim bolşy ýaly, türkmen topragynda ençeme mekdep-medreseler, şol bir wagtyň özünde ylmy merkezler döredilipdir. Olarda ýazuw sungatyndan, hatdatlykdan, sahaplamadan, kitap bezeginden, nakgaşçylyk sungatyndan baş çykarýan ussatlar hem-de kätipler işläp, golýazma kitaplaryny döredipdirler.

Çaphanalar we metbeçilik döremezinden ozal, alymlar tarapyndan ýazylan golýazma eserleri asyl nusgadan birnäçe nusgalara göçürilip gelnipdir. Bu bolsa golýazma eserleriniň goralyp saklanmagynyň we ýitip gitmezliginiň aladasynyň asyrlardan asyrlara geçip gelýändigini subut edýär. Ýazgylar ilki daşa, süňke, eýlenen derileriň (gönler) üstüne ýazylypdyr. Wagtyň geçmegi bilen, kagyzlaryň ýüzüne ýazylyp başlapdyr. Golýazma eserleri ýazylanda, ilkinji nobatda, ýokary hilli kagyz gerek bolupdyr. Kagyzlar ýüpek galyndylaryndan hem-de ýüpek bilen kenep garylyp ýasalypdyr. Ýüpek galyndylaryndan ýasalan kagyzlar örän berk bolupdyr. Olaryň ýüzüne ýazylan jümlelerde Beýik Ýüpek ýolunyň ugrunda ençeme taryhy saparlaryň bolandygy barada maglumat berilýär.

Şol kitaplaryň biri hem Klawihonyň saparnamasydyr. Klawiho öz saparnamasyny 1406-njy ýyldan soň doly taýýar edipdir. Ol ilkinji gezek 1582-nji ýylda, ikinji gezek 1782-nji ýylda Madridde, soňra 1881-nji ýylda çap edilipdir.

Klawiho ýetginjek wagtynda Ispaniýanyň Kastiliýa şäheriniň patyşasynyň ýakyn adamlarynyň biri bolupdyr. Soňra onuň hormat garawulynyň başlygy bolupdyr. Ol patyşanyň ynamdar adamy, örän düşbi, ýiti zehinli bolup, türki we pars dillerinden gowy baş çykarypdyr.

Bu ispan ilçisi we syýahatçysy Marko Polonyň Merkezi Aziýa syýahatyndan bir asyr gowrak wagt soň, onuň geçen ýollaryndan hem ýöräpdir. Klawiho 1403 — 1406-njy ýyllarda türkmen topragynyň üsti bilen, has takygy, Beýik Ýüpek ýolunyň ugry bilen Ispaniýadan Samarkanda sapar edýär. Klawihonyň ýanynda Ispaniýanyň patyşasynyň iki sany serkerdesi bar eken. Müsüriň Menikli Bugaý atly ilçisi hem olara goşulypdyr, ol soltan Memluk Berkukyň wezipeli we ynamdar adamlarynyň biri bolupdyr.

Klawiho we onuň ýaranlary kerwen ýollarynyň ugry bilen, ilki Sarahsa, Tejen derýasy bilen gaýyklara münüp, Murgap derýasyna çenli barypdyr. Soňra Jeýhun derýasynyň üsti bilen gadymy Balhyň demirgazygyndan geçip, Mawerennahra ýetipdir.

Haçanda, Klawiho öz ýaranlary bilen Tejen derýasynyň kenaryna baranlarynda, ol ýerde gurlan ak öýleriň birinde myhman bolupdyr. Ol özüniň ýatlamalarynda türkmenleriň myhmansöýerliginden söz açyp, süýji gawun-garpyzlary dadyp görendiklerini ýazýar. Ol ýeriň adamlarynyň ak öýlerde ýaşaýandyklaryny hem-de pagta we galla hasylyny alýandyklary barada maglumatlary berýär. Şeýle-de ol gawun-garpyz ekilýän meýdanlaryň juda uludygyny wasp edip, “Olaryň dünýäde deňi-taýy ýokdur” diýip belleýär. Soňra ol uzak ýollary geçip, Murgap derýasyna baryp, onuň kenarynda ýerleşen kerwensaraýda myhman bolandygyny uly guwanç bilen ýatlaýar. Munuň üstesine, Murgap derýasynyň kenarynda açyk howada serginläp, ak öýleriň birinde naharlanandyklaryny belleýär. Ondan soň bolsa Jeýhun derýasyna ýetýär.

Klawiho öz saparnamasynda Samarkantdan yzyna dolanan wagty Bawerde (Abiwerde, häzirki Kaka etrabyna) baryp, ol ýeriň ýaşyl ýaýlaly, bol hasylly ýer bolandygyny we dagyň üstlerinde gar görünýändigini ýazyp, bu ýeriň adamlarynyň myhmansöýerliginden hoşal bolandygyny uly buýsanç bilen ýazypdyr. Ýeri gelende aýtsak, hormatly Prezidentimiz “Türkmenistan — Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi” atly kitabynda Abiwerdiň Merkezi Horasan, ilkinji nobatda hem, Köpetdagyň üstünden geçýän söwda ýolunyň ýörite bir şahasynyň ugrunda ýerleşen Nişapur bilen ykjam gatnaşykda bolandygyny ýazýar.

Görşümiz ýaly, Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi bolan gadymy türkmen topragy barada taryhy çeşmeler we saparnamalar bu ýerlere degişli gymmatly maglumatlary we ýatlamalary öz içine alýar. Bu bolsa türkmen taryhynyň örän baýdygyndan nyşandyr. Arkadag Prezidentimiziň “Türkmenistan — Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi” atly ylmy kitaplary taryhy ýoluň täzeden janlanmagyna we dünýä derejesinde mynasyp baha berilmegine giň ýol açdy. Alym Arkadagymyzyň ylmy-edebi mirasymyzy we şöhratly taryhymyzy düýpli öwrenmekde döredip berýän mümkinçilikler üçin köp sagbolsun aýdýarys.

Geldimyrat MUHAMMEDOW,

Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Magtymguly adyndaky Dil, edebiýat we milli golýazmalar institutynyň türkmen taryhynyň golýazma çeşmeleri bölüminiň müdiri.

Halkymyz ýaşaýyş-durmuşynyň ähli ugurlarynda öz milli ýörelgelerini, dessurlaryny, kadalaryny döredipdir. Olaryň biri-de söwda, täjirçilik bilen baglydyr. Halkymyzda iň adalatly, halal söwda «Pygamber söwdasy» diýlipdir.

Pygamber söwdasy bolanda, harydy şol bir duran ýerinde alyp satmak haram hasaplanylypdyr. Hakyky söwdagär alys ýurtlara gidip, ile gerekli harytlar bilen bazary doldurmaly ekeni. Şonda pygamber söwdasyny edýän adam on teňňä alan zadyny on bir teňňä satmaly bolupdyr. Terezide kem çekip bermek, alyja al salmak külli günä hasaplanypdyr. Bazardaky tereziniň, terezi daşlarynyň düzüwligine gözegçilik edýän adama «kepban» diýlipdir. Ondan daşary hem adalatly, halal söwdagärler peýdasynyň kyrkdan birini zekat çykaryp, mätäç adamlara, haýyr-sahawat işlerine sarp edipdirler.

Gallanyň, çöregiň, däri-dermanyň söwdasyndan peýda görmek halanmandyr. Şonuň üçinem galla getirmek üçin gidýänlere «kerwen» diýilmän, «argyş» diýlipdir.

Bazarda söwda etmegiň berk kada-kanunlary bolupdyr. Iki adam söwdalaşyp durka, arasyna sokulmak, gapdaldan goşulyp, onuň sorap duran nyrhyndan ýokary soramak erbet görlüpdir. Söwdalaşyp duran adam ylalaşman, söwdadan çykandan soňra, ikinji adam söwda girişip bilipdir.

Bazarda harydyň hilini tanap alyp berýän, alyjy bilen satyjyny ylalaşdyrýan dellallar hem bolupdyr. Olar söwdany gyzdyrypdyr. Şonda alyjy ýa satyjy bazar dellalyna hyzmaty üçin az-owlak pul oklapdyr. Şol dellala hyzmaty üçin berilýän pula hem «şirinkäre» diýlipdir.

Öňki döwrüň bazar gatnaşyklarynda «haýyr puly», «puşmana puly» ýaly düşünjeler hem bolupdyr.

Onda alyjy söwdalaşylan harydyň bahasynyň ujundan azajyk pul geçirip, galanyny haçan getirjegini aýdyp, harydy goýduryp gidýär. Eger alyjy birden pikirinden dänip, söwdany gaýtmyşym etmekçi bolsa, satyjynyň ýanyna baryp, onuň razylygyny almaly bolupdyr. Şonda satyjy söwdasyny saklany üçin gynanjak bolsa, ony razy etmek üçin az-owlak mukdarda puşmana tölegini tölemeli ekeni.

Bazar gatnaşyklary baradaky milli ýörelgelerimizde adalatlylyk esasy talap bolupdyr. Ýurdy goramakda aýratyn hyzmatlary bolan ýa-da öz baýlygyny ýap gazmaga, köpri, medrese gurmaga sarp edip, özüni tanadan adamlara tarhan haty berlipdir. Bu haty bolan adamlar bazar pajyny tölemekden boşadylypdyr.

Bazara gelýän-gidýänleriň kynçylyklarynyň göz öňünde tutulýan halatlary hem bolupdyr. Ir bilen bazara gaýdanda-da, öýlän öýüne gidende-de Güne garşy ýöremeli bolýanlygy üçin bazaryň günbatar derwezesinden girýänler üçin ýeňillikler göz öňünde tutulypdyr. Olar üçin bazar pajynyň möçberi beýlekileriň ýarym mukdary ölçeginde bellenilipdir.

Halkymyzyň geçmişdäki bazar, söwda gatnaşyklarynda köp sanly özboluşly milli dessurlary hereket edipdir. Däbe öwrülen ýörelgeler, kada-kanunlar bolupdyr. Olaryň hemmesinde hem adalatlylyk, halallyk, ynsanperwerlik esasy çelgi bolupdyr.

Şöhrat ABDYÝEW,

mirasy öwreniji.