Ýurdumyzda innowasion ösüş babatda uly üstünlikler gazanylýar. Şunda maglumat-aragatnaşyk ulgamynda öňdebaryjy tehnologiýalar ornaşdyrylyp, sanly hyzmatlaryň görnüşleri yzygiderli artdyrylýar. Sanly tehnologiýalar hyzmatlaryň hiliniň barha ýokarlanmagyna we ulanyjylaryň sanynyň artmagyna ýardam edýär.

Takmynan, 30 ýyl çemesi mundan öň maglumatlary öwrenmek üçin kitapdyr gazet-žurnallary satyn almak zerurlygy bardy. Gahryman Arkadagymyzyň beýik başlangyçlary bilen sanlylaşdyrmak milli ykdysadyýetimizi döwrebap şertlerde ösdürmegiň wajyp ugurlarynyň biri hökmünde kesgitlenildi. Indi sanly ykdysadyýet maglumat tehnologiýalaryna daýanýan ykdysady işiň esasy bolup durýar. Tehnologik taýdan ösen ýurtlaryň tejribesinden görnüşi ýaly, sanly ykdysadyýete geçmek ýurduň öňe ilerlemeginde, öňdebaryjy döwletleriň hataryna goşulmagynda möhüm ädim bolup durýar. Maglumat hökmünde belläp geçsek, häzirki wagtda ýurdumyzda internet ulanyjylaryň sany 3 million 205 müň 250-den geçdi. Şeýlelikde, ykjam telefonlarda, kompýuterlerde, umuman, internete baglanyşygy bolan enjamlarda maglumatlary göz açyp-ýumasy salymda ýükläp, olar bilen tanşyp bolýar.

Ýurdumyzda sanly ykdysadyýeti ösdürmek maksady bilen, degişli Konsepsiýa kabul edildi. Şonuň esasynda, ykdysadyýetimiziň ähli pudaklary döwrebap tehnologiýalar bilen üpjün edilýär. Şeýle hem dünýä ülňülerine laýyk gelýän milli web saýtlar, mobil goşundylary döredilýär. «Türkmenaragatnaşyk» agentligi tarapyndan taýýarlanyp, tapgyrlaýyn işe goýberilýän taslamalaryň artmagy bu ugurda gazanylýan üstünliklere şaýatlyk edýär.

Sanly hyzmatlaryň dürli görnüşlerini bir ýerde jemleýän e.gov.tm Döwlet hyzmatlar portaly özünde maglumatlary ýygnamak bilen bir hatarda, aragatnaşyk boýunça, ýagny ýurdumyzyň ministrlikleri, pudaklaýyn dolandyryş edaralary, häkimlikleri tarapyndan ýerine ýetirilýän hyzmatlary onlaýn görnüşde amala aşyrmaga, sanly ulgam arkaly raýatlaryň durmuş-jemgyýetçilik işlerinde köp ýeňillikleri döretmäge, elektron hyzmatlar ulgamyny kämilleşdirmäge uly mümkinçilik döretdi. Häzirki wagtda bu portalda jemi 500-den gowrak hyzmatlara salgylanmalar ýerleşdirildi. Şolaryň hatarynda 40-dan gowrak onlaýn töleglere we hyzmatlara, 270-den agdyk sanly maglumatlara, döwlet edaralarynyň 150-den hem köp web saýtlaryna, şeýle-de olaryň amala aşyrýan 50-ä golaý hyzmatlaryna salgylanmalar bar.

Her bir ulanyjy bu portalda öz «şahsy otagyny» döredip, ondaky hyzmatlardan doly derejede peýdalanyp, aragatnaşyk, jemagat hyzmatlaryna tölegleri nagt däl görnüşde töläp, jemgyýetçilik ulaglaryna petekleri satyn alyp we beýleki awtomatlaşdyrylan maglumat ulgamlaryndan peýdalanyp bilýär. Bu usul resminamalary merkezleşdirilen görnüşde tabşyrmaga, olaryň taýýarlanylyşyna hem-de hyzmatlaryň ýerine ýetirilişine syn etmäge şert döredýär. Ýeri gelende belläp geçsek, häzirki wagtda Döwlet hyzmatlar portalynda 50 müňe golaý «şahsy otaglaryndan» peýdalanýanlar hasaba alyndy.

Portal ulanyjylary üçin ýurdumyzyň howa maglumaty, Türkmenistanyň Merkezi bankynyň walýuta kurslary bilen günüň islendik wagtynda tanyşmaga we habarly bolmaga-da mümkinçilik döretdi. Portalyň sanly hyzmatlarynyň, olary ulanyjylaryň sanynyň yzygiderli artmagy, onuň mümkinçilikleriniň döwrebaplaşdyrylmagy ulanyjylarda uly gyzyklanma döredýär. Ähli ýaşdaky raýatlara düşnükli, türkmen we rus dillerinde, sada hem göze gelüwli «bir penjire» Döwlet hyzmatlar portalyny ulanyjylara wagt we serişde tygşytlylygyny üpjün edýär. Bu mobil goşundysyny «Play Market» we «App Store» internet dükanlaryndan ýükläp alyp bolýar.

Hormatly Prezidentimiziň parasatly baştutanlygynda ýurdumyzda elektron resminama dolanyşygy döwrebap derejede ýola goýuldy. Şeýle işleriň netijesinde, milli ykdysadyýetimizde döwrebap ösüşlere eýe bolunýar. Şunda dünýä ülňülerine laýyk gelýän elektron hyzmatlara bolan islegler hem günsaýyn artmak bilen.

Batyr KULIÝEW.

«Türkmenistan».

«Akylly» tehnologiýalaryň ýüze çykmagy we olaryň döwlet durmuşynyň dürli ugurlaryna giňişleýin ornaşdyrylmagy dünýä ykdysadyýetinde ösüşiň täze tapgyrynyň öňüni açdy. Ol, şonuň bilen birlikde-de, içerki we halkara bazarlara çykarylýan harytlaryň arasyndaky bäsdeşligi ýokarlandyrdy. Şeýle ýagdaýyň, ilkinji nobatda, harydyň hiline hem-de görnüş köpdürlüligine oňyn täsir edýändigi öz-özünden düşnükli bolsa gerek. Şu ýagdaýlardan ugur alnyp, ýurdumyzyň halk hojalygy pudagyna ylmyň iň täze gazananlarynyň toplumlaýyn ornaşdyrylmagy we bu ugurda hususy pudagyň wekilleriniň işjeňlik görkezýändikleri guwandyryjy ýagdaýdyr.

Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň tagallalary netijesinde hem-de degişli maksatnamalaryňdyr konsepsiýalaryň esasynda häzirki döwürde «akylly» tehnologiýalary, şonuň bilen birlikde-de ekologik taýdan arassa enjamlary milli ykdysadyýete ornaşdyrmak işleri giň gerimde dowam etdirilýär. Şunda ylmy çözgütleriň hemişe üns merkezinde saklanýandygy olaryň netijeliligini artdyrmakda aýratyn wajypdyr.

«Akylly» tehnologiýalary diňe bir gurluşyk pudagynda däl, eýsem, halk hojalygynyň beýleki pudaklarynda-da giňden ornaşdyrmak üçin döwlet tarapyndan täze mümkinçiliklerdir ýeňillikler berilýär. Şeýle bolansoň hususy pudaga degişli gök we bakja önümlerini ýetişdirýän ýyladyşhanalar häzirki döwürde özleriniň netijeliligi bilen tapawutlanýar. Türkmen telekeçileridir işewürleri tarapyndan ýurdumyzyň ähli sebitlerinde gurlan ýyladyşhanalar diňe bir gök we bakja önümlerini ýetişdirmek bilen çäklenmän, eýsem, olaryň milli ykdysadyýetiň eksport kuwwatyndaky ornuny artdyrmaga, Diýarymyzda ýerli toprak-howa şertlerine mahsus bolmadyk ekinleri ýyladyşhana şertlerinde ýetişdirmäge, halkymyz üçin täze iş orunlarynyň döremegine hem mümkinçilik berdi.

Içerki bazarda haryt bolçulygyny berkitmek, önümleriň özümizden artan bölegini halkara bazarlara eksport etmek ugrundaky tagallalar döwlet Baştutanymyz Serdar Berdimuhamedowyň öňdengörüjilikli syýasaty netijesinde, sanly tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagy esasynda, uzak geljegi nazarlaýar. Şeýle maksat ýurdumyzyň döwlete dahylsyz pudagynyň dürli ugurlarynda sanly tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagyny çaltlandyrmaga itergi berýär.

Mähri JOMMYÝEWA,

Türkmenistanyň Döwlet ätiýaçlandyryş guramasynyň ätiýaçlandyryşyň usulyýeti we ätiýaçlandyryş amallary bölüminiň başlygynyň orunbasary, Aşgabat şäheriniň halk maslahatynyň agzasy.

Ýurdumyzda durmuşa geçirilýän işler halkymyzyň bähbitlerine gönükdirilip, röwşen geljegimizi üpjün edýär. Ähli ugurlarda bolşy ýaly, bilim özgertmeleriniň üstünlikli durmuşa geçirilmegi aýratyn many-mazmuna eýedir. Häzirki döwürde ylmyň we bilimiň ýurduň ykdysady hem-de durmuş zerurlyklaryna gönükdirilmegi ösüşiň berk binýadyny üpjün edýär.

Häzirki ajaýyp döwrümizde «Türkmenistanyň Prezidentiniň ýurdumyzy 2022 — 2028-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Maksatnamasy» esasynda ýurduň durnukly ösüşi üçin bar bolan mümkinçilikler işjeň durmuşa geçirilýär. Hususan-da, sanly ulgamyň mümkinçilikleri, döwrebap tehnologiýalar ösdürilýär. Munuň özi köp babatda ýokary derejeli hünärmenleriň, şol sanda ösen tehnologiýalardan oňat baş çykarýan inženerleriň, ylmy işgärleriň taýýarlanylmagyny talap edýär. Şonuň netijesinde bu günki günde üstünlikleriň gazanylmagy üçin ylmyň, önümçiligiň we berilýän bilimiň arasyndaky baglanyşyk has-da berkidilýär. Häzirki bilim özgertmelerinde şu talabyň ýerine ýetirilmegine uly üns berilýär. Bilim, ylym önümçilik bilen içgin sazlaşdyrylýar, talyplar ylmy barlaglara çekilýär, önümçilik tejribelik okuwlarynyň hili ýokarlandyrylýar.

Häzirki döwürde ylym örän tiz ösýär, tehnologiýalar özgerýär, täze mümkinçilikler kemala gelýär. Şunda ylmyň we tehnologiýalaryň ösüşine düşünýän hünärmenleri taýýarlamak, täze mümkinçilikleri ylmy esasda durmuşa geçirýän ýaşlary terbiýeläp ýetişdirmek möhüm ugurlaryň biridir. Çünki ykdysadyýetiň depginli ösüşi bilimleriň üznüksiz täzelenip durulmagyny, täze hünärleriň açylmagyny şertlendirýär. Ýurduň ylmy-tehniki we tehnologik ösüşiniň depginlerini kesgitleýän hünär biliminiň hili ýokarlandyrylýar.

Ýurdumyzda sanly ulgamy ösdürmek boýunça uly işler durmuşa geçirilýär. Ykdysadyýetiň dürli pudaklaryna täze, innowasion tehnologiýalar, şol sanda sanly tehnologiýalar yzygiderli ornaşdyrylýar. Şeýle hem sazlaşykly işleýän elektron senagaty döredilýär. Ýurdumyzyň telekeçileri tarapyndan elektron önümleriň önümçiligi ýola goýuldy, bu ugurda kompýuter tehnologiýalary, telefonlar öndürilýär. Bu bolsa döwrebap tehnologiýalaryň ösdürilmeginde türkmen hünärmenleriniň anyk işleri alyp barýandyklaryny alamatlandyrýar.

Merdan ANNAGELDIÝEW,

Aşgabat maliýe-ykdysady orta hünär okuw mekdebiniň mugallymy.

Bilşimiz ýaly, häzirki döwürde ýurdumyzda ylmy-tehniki ösüşlerde uly üstünlikler gazanylýar. Biotehnologiýa, nanotehnologiýa, elektronika, robot tehnologiýalary, emeli aň ýaly ylmyň täze ugurlary barha ösdürilýär. Şular bilen bir hatarda, sebit derejesini ösdürmek we giňeltmek maksady bilen «akylly» ýöriteleşdirmek konsepsiýasy durmuşa ornaşdyrylýar. Biz muny geljegi uly bolan Arkadag şäheriniň gurluşygynda aýdyň görýäris.

Täze «akylly» ýöriteleşdirmek konsepsiýasy 2009-njy ýylda «Ösüş üçin bilim» bilermenler topary tarapyndan Ýewropa döwletlerinde girizilip başlandy. Bu konsepsiýa sebitde iş orunlaryny döretmek we ykdysady ösüşi ýokarlandyrmak bilen baglanyşyklydyr. Konsepsiýanyň esasy maksady sebitde bäsdeşlige ukyply ykdysady ugurlary ýüze çykarmak bolup durýar. Bu konsepsiýa dünýäniň birnäçe ösen we ösüp barýan döwletlerinde durmuşa geçirilýär we ýokary netijeler gazanylýar.

«Akylly» ýöriteleşdirmegiň üç we dört halkaly subýektlerden ybarat mazmuny bar. Ilkibaşda diňe üç halkaly ýagdaýda strategiýa düzülenden soň, gözegçiligiň netijesine baglylykda dört halkaly ýagdaýa geçilýär. Üç halkaly bolanda ýokary okuw mekdepleri, telekeçiler we senagatçylar hem-de hökümet ýa-da ýerli häkimiýet edaralary degişli bolup durýar. Ýokary okuw mekdepleriniň esasy ýerine ýetirýän wezipesi bilimiň nazaryýet bilen amalyýet taraplaryny birikdirmek we şonuň ähmiýeti bilen içgin gyzyklanmak, gyzyklanmalardan emele gelen netijelere esaslanyp, ýurduň içinde adam kapitalyny ösdürmek bilen bagly işleri alyp barýar. Adam kapitaly islendik ugurda «start-up» işini alyp barmaga ukyply bolup durýar. Telekeçiler we senagatçylar hem ýurduň içindäki adam kapitalyny netijeli ýagdaýda ulanýar we olaryň öňe çykaran «start-uplaryny» durmuşa geçirilmegine kömek edýär. Ýagny ikitaraplaýyn «gazan-gazan» pikirine eýerilýär. Ýeri gelende bellesek, «gazan-gazan» pikiri ikitaraplaýyn ykdysady gatnaşygyň iki tarapyň hem peýdasyna işlemegidir.

Bu konsepsiýanyň sebitiň ösüş strategiýasyny düzmekdäki işlere laýyk gelmegi babatda aýtsak, her bir şäherçe, şäher we etrap derejede seljerme işleri geçirilip, her bir sebit üçin aýratyn strategiýalar düzülýär. Bu seljermeler taslamanyň agzalary tarapyndan alty tapgyrda alnyp barylýar. Birinji tapgyr innowasiýalary ornaşdyrmak we ösdürmek üçin sebitiň mümkinçiliklerini öwrenmek. Bu tapgyrda belli bir sebitiň çäginde ýerleşýän tebigy baýlyklary, zähmet gorlaryny seljeriş işlerini geçirmekden ybaratdyr. Ikinji tapgyr ýygnanan maglumatlary seljermek we zerur faktorlaryny ýüze çykarmakdyr. Üçünji tapgyr sebitiň geljegi barada umumy netijäni emele getirmekdir. Biz toplan maglumatlarymyza görä, sebitimiziň geljekki netijeliligini anyklap bileris. Dördünji tapgyr ylalaşykly syýasy gurluşy döretmek bolup durýar. Bäşinji tapgyr strategik çäreleri amala aşyrmak we olary gözegçilikde saklamakdyr. Altynjy tapgyr bolsa strategiýalary bahalandyrmakdyr.

Aslynda, her bir sebit üçin aýratynlykda strategiýa düzülmeginiň sebäbi bar. Bu şeýle düşündirilýär — dürli sebitleriň biri-birine meňzeş bolmadyk geografik ýerleşişi, ilatyň ýaşaýyş pikiri, demografik aýratynlygy taýdan özboluşly taraplary bar. Munda «akylly» ýöriteleşdirmegiň umumy bir strategiýa bilen dolandyrylmaýandygyny ylmy esasda bilmek bolýar. Aýratynlykda her welaýatyň kiçi çäk bölünişikleriniň mysalynda, esasan, üç pudak (oba hojalygy, senagat we hyzmat pudaklary) boýunça seljeriş işleri geçirilen ýagdaýynda has maksadalaýyk bolmak bilen, täze bilimleriň we innowasiýalaryň esasynda «akylly», energiýa we material tygşytlaýjy, «ýaşyl» we bäsdeşlige ukyply ykdysadyýetiň esasynda durnukly iş bilen üpjünçiligiň derejesini ýokarlandyrmagyň, ykdysady, durmuş we dolandyryş çäkleriň bilelikdäki işiniň esasynda ykdysady ösüşi gazanmakda uly itergi bolar.

Ýurdumyz uzak ýyllar üçin durnukly ösüşi üpjün etmäge ukyply, giň möçberli özgertmeleri işjeň ýagdaýda durmuşa geçirýär. Ykdysadyýetiň ösüşini çaltlandyrmak boýunça täze wezipeler öňe sürülýär, olar häzirki zaman tehnikalaryny we öňdebaryjy tehnologiýalary peýdalanmaga, innowasion önümçilik gurluşlaryny döretmäge, maýa goýum işini höweslendirmäge esaslandyrylandyr.

Şu maksatlar üçinem milli maksatnamalar, meýilnamalar, ýurdy mundan beýläk-de ösdürmegiň konsepsiýalary durmuşa geçirilýär. Ýurdumyzyň çar künjeginde täze nusgalyk şäherleriň, şäherçeleriň, döwrebap obalaryň gurulmagy eziz Diýarymyzy ösdürmek bilen baglanyşykly toplumlaýyn işleriň rowaçlanýandygyny, ykdysadyýetimiziň kuwwatlanýandygyny, ilatyň ýaşaýyş-durmuş derejesiniň ýokarlanýandygyny görkezýär. Arkadag şäheri hem täze döwrüň nusgalyk «akylly» şäheridir. Arkadag şäheriniň birinji tapgyrynda ulanmaga berlen desgalaryň hatarynda döwrebap bilim ojaklarynyň, çagalar baglarynyň, umumybilim berýän orta mekdepleriň, orta hünär, ýokary okuw mekdepleriniň bolmagy, olaryň häzirki zamanyň iň kämil enjamlary bilen enjamlaşdyrylmagy ýurdumyzyň geljegi hasaplanýan ýaş nesiller hakynda edilýän aladalaryň durmuş ýüzündäki aýdyň beýanydyr.

Göwher BERDIÝEWA,

Daşoguz welaýatynyň Köneürgenç etrabyndaky ýöriteleşdirilen 3-nji orta mekdebiň mugallymy.

Häzirki wagtda ýurdumyzyň ylym-bilim ulgamynyň işini yzygiderli döwrebaplaşdyrmak, oňa innowasion tehnologiýalary ornaşdyrmak, ýaşlara berilýän bilimiň hilini ýokarlandyrmak, bu babatda dünýä tejribesinden ugur alyp, sanly ulgama geçmek boýunça giň möçberli özgertmeler dowam etdirilýär.

Häzirki zamanyň möhüm talaplaryndan ugur alnyp, Türkmen döwlet neşirýat gullugynyň Neşirýat-çaphana orta hünär okuw mekdebinde hem poligrafiýa önümçiligi, tehnologik prosesleriň we önümçilikleriň awtomatizasiýasy, neşirýat işi hünärleri boýunça talyplara döwrebap bilim-terbiýe berilýär. Şunda sanly bilim ulgamynyň mümkinçiliklerinden işjeň peýdalanylýar. Bitewi portal diňe bir mekdebimiziň çäginde hereket etmän, eýsem, ýurdumyzyň we daşary ýurtlaryň okuw mekdepleriniň torlary bilen hem birikdirilendir. Munuň özi teleköpri arkaly wideoşekilli okuw sapaklaryny geçirmäge mümkinçilik berýär.

Bilşimiz ýaly, islendik döwletiň ösüşi şol döwletiň ylym-biliminiň ösüşine bagly bolup durýar. Ylym akyl-paýhasyň önümi bolmak bilen, ösüşi kämillik derejesine çykarýan güýçdür. Şeýle ösüşiň binýady berk, kökleri çuň, geljegi uludyr. Häzirki döwürde batly depginler bilen ösýän durmuşymyz täze gözýetimleri açýar, täze talaplary öňde goýýar. Şu nukdaýnazardan hem talyplara berilýän bilimiň hili, döwrebaplygy birjik-de ünsden düşürilmeýär.

Hormatly Prezidentimiziň «Ýaşlar — Watanyň daýanjy» atly kitabyny halkymyza peşgeş bermegi ýüreklerimizi buýsanja besledi. Bu kitapda ýaşlaryň gujur-gaýratly, maksada okgunly, döredijilik hyjuwly, ruhy we beden taýdan sagdyn, ynsanperwer, akyl-paýhasly, iň esasysy hem kämil ylymly-bilimli hünärmenler bolup ýetişmelidikleri ündelýär. Gahryman Arkadagymyzyň belent ynamy ýaşlary röwşen geljege ruhlandyrýar. Öňde goýlan asylly maksatlaryň myrat tapmagyna halal zähmetimiz bilen goşant goşmak her birimiz üçin uly bagtdyr.

Annagözel ÝAGŞYÝEWA,

Türkmen döwlet neşirýat gullugynyň Neşirýat-çaphana orta hünär okuw mekdebiniň okuw bölüminiň müdiri.

Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň baştutanlygynda «Türkmenistanda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň 2021 — 2025-nji ýyllar üçin Döwlet maksatnamasynda» kesgitlenen wezipeleri durmuşa geçirmek, hususan-da, ykdysadyýetiň pudaklaryna sanly tehnologiýalary ornaşdyrmak, awtomatlaşdyrylan elektron maglumat binýadyny döretmek, onuň bir bitewi tehniki talapnamalara laýyklykda işlemegini üpjün etmek boýunça toplumlaýyn çäreler alnyp barylýar. Bu ugurda amala aşyrylýan işler pudaklaryň we olaryň garamagyndaky edara-kärhanalaryň işiniň netijeliligini ýokarlandyrmaga, resminama dolanyşygyny çaltlandyrmaga, kadalaşdyryjy resminamalaryň elektron binýadyny kämilleşdirmäge, şeýle-de raýatlara, ýuridik şahslara, hususy telekeçilere edilýän hyzmatlaryň hilini gowulandyrmaga gönükdirilendir.

Arkadagly Gahryman Serdarymyz innowasiýalary we häzirki zaman tehnologiýalaryny önümçilige ornaşdyrmak arkaly gurluşyk senagatynyň kuwwatyny artdyrmagyň wajypdygy barada aýdyp, tehnologik işläp taýýarlamalaryň kömegi bilen «akylly» şäher we «akylly» öý taslamalaryny üstünlikli durmuşa geçirmegi möhüm wezipeleriň hatarynda kesgitledi. Şoňa laýyklykda, ýokary amatlyklary bolan ýaşaýyş jaýlaryny satyn almak üçin berilýän ýeňillikli ipoteka karzlarynyň, sarp ediş maksatly karzlaryň möçberi yzygiderli artdyrylyp, maliýe-bank hyzmatlary kämilleşdirilýär.

Häzir ýurdumyzyň ykdysadyýetiniň pudaklarynyň maddy-enjamlaýyn binýady berkidilýär, olara täze tehnologiýalar, öňdebaryjy tejribeler ornaşdyrylýar. Dördünji senagat öwrülişiginiň başdan geçirilýän döwründe kompýuter we beýleki maglumat tehnologiýalary adamlaryň durmuşynyň aýrylmaz bölegine öwrüldi. Şunuň bilen baglylykda, häzirki zaman dünýäsinde maglumat tehnologiýalarynyň ähmiýeti ýylyň-ýylyna ýokarlanýar. Olar adama çylşyrymly meseleleri çözmäge ýardam berýär.

Döwrüň talaplaryna laýyklykda, ýurdumyzda bank hyzmatlary hem ösdürilýär. Milli we dünýä tejribesini öwrenmek, öňdebaryjy tehnologiýalary ornaşdyrmak, innowasion ösüşi üpjün etmek Türkmenistanyň ykdysadyýetiniň durnukly ösmeginiň baş şerti bolup çykyş edýär. «Sanly kart» — wirtual ýa-da sanlylaşdyrylan bank karty häzirki wagtda ulanylýan adaty kartlar ýalydyr, ýöne ol plastik göterijisiz gurluş bolup durýar. Ol bankyň şahsy otagynda adaty kart ýaly görünýär we rekwizitleri — belgisini, CVC-koduny (şertli bellikler), hereket edýän möhletini, eýesiniň adyny, atasynyň adyny, familiýasyny we töleg ulgamynyň adyny özünde jemleýär.

Sanly bank kartyndaky elektron maglumat «token» diýlip atlandyrylýar. Wirtual kartda ähli amallar internetiň üsti bilen geçirilýär. Eger eýesi esasy bank kartynyň maglumatlaryny girizmek islemese, kart bir gezeklik bolup biler: ol kesgitli çäk (limit) bilen bir gezeklik söwda üçin goýberilýär.

Wirtual bank karty maliýe amallarynyň köpüsini geçirmäge mümkinçilik berýär. Ulanyjy karta islendik hyzmatlary — eltip bermek, taksi, söwda merkezleri bilen bagly hyzmatlary birikdirip bilýär. Elektron kart eýýäm hereket edýän hasaba goşmaça hökmünde plastikany çalyşmak üçin goýberilip bilner. Şeýle ýagdaýda birmeňzeş balans we hasapdan aýyrmagyň, ýagny ol çykdaja geçirmegiň «umumy taryhy» bolýar. Emma käbir banklar sanly karty aýratyn bank hasaby — debete girizilen ýa-da karz pully özbaşdak önüm hökmünde teklip edýärler.

Aýratyn bank hasaby bilen wirtual bank kartyny döretmek sarp edilýän pul serişdelerini bölmek, meselem, ony dürli görnüşli hyzmatlara birikdirmek we her aýda anyk pul möçberi arkaly üstüni doldurmak üçin zerurdyr. Eger eýesiniň girdejisi üýtgäp durýan bolsa, ýagny ol iş bilen özbaşdak meşgullanýan ýa-da işewürlik edýän bolsa, wagtly-wagtynda tertipli töleg geçirmek üçin aýratyn karta pul serişdelerini goýup bolýar. Kartyň ulanyş möhleti dolan ýagdaýynda, ol awtomatik ýagdaýda uzaldylýar.

Amatlylygy, peýdalylygy we elýeterliligi taýdan sanly kart birnäçe artykmaçlyklary özünde jemleýär. Mysal üçin, ol çalt onlaýna goýberilýär. Bank kartyny almak üçin onuň taýýarlanmagyna garaşmaly däl. Ol awtomatik ýagdaýda şahsy otaga goýberilýär, ähli maglumatlary bolsa ulgam döredýär we bir görnüşe getirýär. Arzany kompýuter ýa-da smartfonlar arkaly müşderiniň şahsy otagynyň üsti bilen iberip bolýar. Öň hasaba alnan müşderilerden goşmaça resminamalar talap edilmeýär. Bankyň täze müşderileri üçin anketa doldurmak we pasportdaky suraty ýükläp ugratmak ýeterlikdir. Eger ol nagt däl hasaplaşyk üçin karz karty bolsa, bank tölege ukyplylygyň tassyknamasyny sorap, degişli kepilnama üçin müşderiniň iş ýerine ýüz tutup bilýär. Bank wirtual karty goýberende we ol ulanylanda töleg almaýar.

Plastik görnüşinden tapawutlylykda, sanly kartda ony ýitirmek ähtimallygy aradan aýrylýar. Üstesine-de, eýesinden başga hiç kim belgä, CVC-koda (şertli bellikler) we beýleki möhüm maglumatlara girip bilmeýär. Sebäbi ähli maglumatlar şahsy otaga girmek üçin parol (açar sözi) we login bilen goşmaça goragly saklanýar. Sanly kart diňe bir müşderilere edilýän hyzmatlaryň möçberini artdyrmak bilen çäklenmän, olaryň hilini ýokarlandyrmaga we sarp edilýän wagty gysgaltmaga-da mümkinçilik berýär.

«Türkmenistanda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň 2021 — 2025-nji ýyllar üçin Döwlet maksatnamasynyň» kabul edilmegi ýurdumyzyň durmuş-ykdysady ösüşini, ilatyň abadan durmuşy üçin ygtybarly kanunçylyk-hukuk binýadynyň pugtalandyrylmagyny şertlendirdi. Munuň özi pudaklarda innowasion-intellektual ulgamlary ornaşdyrmak, ministrlikleriň, pudaklaýyn dolandyryş edaralarynyň işine döwrebap usullary, sanly hyzmatlary, maliýe we karz edaralarynyň iş ugurlaryny sanlylaşdyrmak babatda uly mümkinçilikleri döredýär.

Kakageldi HÜMMÄÝEW,

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Döwlet gullugy akademiýasynyň prorektory.

Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe hormatly Prezidentimiziň parasatly we öňdengörüjilikli baştutanlygynda ýurdumyzyň ykdysadyýetiniň ähli pudaklarynda ylmyň we tehnikanyň soňky gazananlary, öňdebaryjy halkara tejribeleri hem-de döwrebap tehnologiýalar giňden ornaşdyrylyp, ýokary ykdysady netijeler gazanylýar. Sanly ykdysadyýetiň işjeň ösdürilmegi, täze tehnologiýalaryň ykdysady işe ýokary derejede ornaşdyrylmagy bäsdeşlik artykmaçlygyny üpjün etmek bilen, dünýäniň bazar giňişliginde ýurduň eýeleýän ornuny pugtalandyrmaga hem uly ýardam berýär.

Dünýäde ilatyň aglaba bölegini ýaşlar düzýär. Jemgyýetiň ösüşi ýaş nesliň raýatlyk, watançylyk, ruhy-ahlak garaýyşlaryna, dünýägaraýşyna, beden saglygyna baglydyr. Güýçli raýat jemgyýeti bolan döwleti döretmekde ýokary intellektual mümkinçiliklere eýe bolan ýaşlara bil baglanýar. Ýaşlar jemgyýetiň mundan beýläk-de ösmegini, ýurduň döwrebaplaşmagyny dowam edýän hakyky jemgyýetçilik güýjüne öwrülýär. Bularyň hemmesi, ýaşlaryň hukuklarynyň hem azatlyklarynyň üpjün edilmegine, ýurduň we jemgyýetiň ykdysady, syýasy, medeni durmuşyna olaryň doly hukukly gatnaşmagynyň wezipelerine döwlet derejesinde juda jogapkärçilikli we çuňňur oýlanyşykly çemeleşilmegini talap edýär. Hormatly Prezidentimiz üstünlikli durmuşa geçirilýän ýaşlar syýasatynyň kanunçylyk derejesine möhüm üns berýär.

«Türkmenistanyň Prezidentiniň ýurdumyzy 2019 — 2025-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Maksatnamasynda» halkara ülňülere laýyk gelýän döwrebap maglumat aragatnaşyk tehnologiýalaryna esaslanýan sanly ykdysadyýeti yzygiderli ornaşdyrmagyň hasabyna milli ykdysadyýetimiziň bäsdeşlige ukyplylygyny ýokarlandyrmak boýunça giň gerimli çäreler göz öňünde tutulandyr. Bu Konsepsiýada ýurdumyzda sanly ykdysadyýeti ornaşdyrmak we ony ösdürmek bilen bagly wezipeler tapgyrlara bölünip kesgitlenendir.

Arkadagly Gahryman Serdarymyz bu barada: «Biz Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe öňümizde belent maksatlary goýduk. Mähriban Watanymyzyň abadançylygyny we durmuş ykdysady ösüşini, halkymyzyň ýaşaýyş derejesini mundan beýläk-de ýokarlandyrmak, dünýäde parahatçylygy hem-de ynanyşmagy berkitmek wezipelerini öňe sürdük. Şu belent maksatlara ýetmekde ýurdumyzyň ýaş nesillerine aýratyn bil baglaýarys» diýmek bilen, ýaşlaryň bagtyýar durmuşda ýaşamagyny gazanmagy, olaryň hukuklaryny we azatlyklaryny goramagy, döwrebap bilim almagyny üpjün etmegi, ýaş nesilleri watansöýüjiligiň, ynsanperwerligiň belent ruhunda terbiýelemegi häzirki döwrüň möhüm wezipeleriniň hatarynda kesgitledi.

Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe zehinini, ugurtapyjylygyny ýüze çykaryp bilýän ýaşlarymyz has-da köpelýär. Çünki şeýle ýaşlaryň kemala gelmegi üçin olar barada alada edýän Arkadagly Gahryman Serdarymyzyň, Milli Liderimiziň ýol-ýörelgeleri nusgalykdyr.

Isa BABAÝEW,

Türkmenistanyň Adalat ministrliginiň Sanly tehnologiýalar we maglumat howpsuzlygy bölüminiň esasy hünärmeni.

Hormatly Prezidentimiziň baştutanlygynda  Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe ýurdumyzyň ähli sebitlerinde maksatnamalaýyn özgertmeler durmuşa geçirilip, raýatlarymyzyň ýaşaýyş-durmuş şertlerini has-da gowulandyrmak babatda ägirt uly işler amala aşyrylýar.

Arkadag Serdarly bagtyýar ýaşlar ýylynda hormatly Prezidentimiziň öňdengörüjilikli başlangyçlary bilen, «Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasyndan» ugur alnyp, şeýle hem raýatlara sanly ulgam arkaly döwrebap hyzmatlary ýerine ýetirmek maksady bilen, gullugymyzyň resmi internet sahypasy has-da kämilleşdirildi.   

Gullugyň döwrebap kämilleşdirilen internet sahypasynyň täze görnüşinde «Multimedia» bölümçesi döredilip, ol ýerde hormatly Prezidentimiziň baştutanlygynda ýurdumyzda ýetilen belent sepgitleri, gazanylan üstünlikleri wasp edýän wideo ýazgylar we iş ugurlarymyz bilen baglanyşykly suratlar ýerleşdirildi. Bulardan başga hem raýatlarymyza berilýän migrasiýa hyzmatlarynyň hilini has-da ýokarlandyrmak hem-de ýeňilleşdirmek maksady bilen, Türkmenistanyň raýatynyň biometriki maglumatly pasportyny almak üçin döwrebap «Onlaýn hyzmatlary» bölüminde «Onlaýn elektron nobata ýazylyş ulgamy» işe girizildi. Arkadag Serdarly bagtyýar ýaşlar ýylynda hormatly Prezidentimiziň ynsanperwer Permany esasynda, ýurdumyzyň çäklerinde hemişelik ýaşaýan, raýatlygy bolmadyk adamlaryň 1301 sanysy Türkmenistanyň raýatlygyna kabul edilip, olara Türkmenistanyň Döwlet migrasiýa gullugy tarapyndan Türkmenistanyň raýatlyk pasportlary dabaraly ýagdaýda gowşuryldy.

2023-nji ýylda ýurdumyzda birnäçe halkara derejesinde iri çäreler, sport ýaryşlary, maslahatlar we medeni-festiwallar ýokary derejede geçirildi. Biz hem bu halkara çärelerine gatnaşmaga gelýän daşary ýurtly  raýatlaryna döwrebap migrasiýa hyzmatlaryny bermekde öz işlerimizi ýokary derejede alyp barýarys. Bize öz işlerimizi kämil derejede ýerine ýetirmegimiz üçin bolsa döwlet tarapyndan ähli mümkinçilikler döredilip berilýär. Munuň üçin Gahryman Arkadagymyza hem-de hormatly Belent Serkerdebaşymyza tüýs ýürekden sagbolsun aýdýarys.

Kakajan NAZAROW,

Türkmenistanyň Döwlet migrasiýa gullugynyň Merkezi edarasynyň harby gullukçysy, uly leýtenant.

Ata Watanymyzyň ykdysady taýdan kuwwatly döwletleriň biri hökmündäki ornuny yzygiderli pugtalandyrmak işleri Arkadag Serdarly bagtyýar ýaşlar ýylynda hem batly depginler bilen alnyp barylýar. Ýakynda hormatly Prezidentimiziň sanly ulgam arkaly geçiren Ministrler Kabinetiniň mejlisinde berlen hasabatlardan mälim bolşy ýaly, şu ýylyň dokuz aýynda ýurdumyzyň ösüş depgini ýokary netijelere eýe boldy.

Häzirki tehnologiýalar eýýamynda bir bitewi sanly ykdysadyýeti kemala getirmek döwrüň möhüm talaby bolup durýar. «Türkmenistanyň Prezidentiniň ýurdumyzy 2019 — 2025-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Maksatnamasynda», «Türkmenistanda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň 2021 — 2025-nji ýyllar üçin Döwlet maksatnamasynda» bellenen wezipeleri durmuşa geçirmegiň çäklerinde hem halk hojalygynyň ähli pudaklaryna sanly ulgamy ornaşdyrmak, awtomatlaşdyrylan elektron maglumat binýatlar ulgamyny döretmek boýunça toplumlaýyn çäreler üstünlikli durmuşa geçirilýär. Ýurdumyzy ykdysady taýdan kuwwatly döwlete öwürmek, halkymyzyň ýaşaýyş-durmuş şertleriniň, durmuş taýdan goraglylygynyň derejesini ýokarlandyrmak, gurmagyň we döretmegiň röwşen ýoly bilen öňe gitmek hormatly Prezidentimiz Arkadagly Gahryman Serdarymyzyň öňde goýan belent maksatlarynyň esasyny düzýär. Eziz Diýarymyzyň ösüşiniň häzirki döwürdäki batly gadamlary ýurdumyzyň dünýädäki abraý-mertebesini, şan-şöhratyny artdyrmak bilen bir hatarda, ösüşiň türkmen ýoluny hem-de onuň rowaçlygyny äleme äşgär etdi. Ýetilýän şeýle belent sepgitler bolsa halkymyzy agzybirlikde zähmet çekmäge, döretmäge, ata Watanymyzyň ösüşlerine mynasyp goşant goşmaga ruhlandyrýar.

Aýgözel ÖWEZOWA,

Aşgabat maliýe-ykdysady orta hünär okuw mekdebiniň mugallymy.

Ykdysadyýeti diwersifikasiýalaşdyrmak hormatly Prezidentimiziň baştutanlygynda amala aşyrylýan döwlet syýasatynyň ileri tutulýan ugurlarynyň biridir. Şunda innowasion çemeleşmelere, sanly ulgama geçilmegine, ýokary tehnologiýaly senagatyň döredilmegine, pudaklaryň işine we önümçilik toplumlaryna öňdebaryjy tejribäniň ornaşdyrylmagyna aýratyn ähmiýet berilýär. XXI asyrda sanly tehnologiýalaryň durmuşymyza işjeň ornaşdyrylmagy uly mümkinçilikleri açyp, işleriň ýeňilleşmegini üpjün edýär. Sanly ykdysadyýetiň ösdürilmegi ilatyň ýaşaýyş-durmuş derejesiniň ýokarlanmagyna ýardam berýär.  

«Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasynda» ýurdumyzy sanly ulgam esasynda ösdürmegiň maksady, wezipeleri we esasy ugurlary kesgitlenilip, ony üç tapgyrda amala aşyrmak göz öňünde tutulýar. Konsepsiýany amala aşyrmagyň çäklerinde milli ykdysadyýetiň ähli pudaklarynda edara-kärhanalaryň, guramalaryň maddy-enjamlaýyn binýadyny döwrebaplaşdyrmak we kanunçylyk binýadyny kämilleşdirmek, şeýle hem ýokary derejeli hünärmenleri taýýarlamak göz öňünde tutulýar. Häzirki wagtda ýurdumyzda ylym-bilim, saglygy goraýyş, ulag-aragatnaşyk, maliýe we bank ulgamlarynda, senagatyň aýry-aýry pudaklarynda sanly ulgamyň mümkinçilikleri işjeň peýdalanylýar. Ýurdumyzyň jemi içerki önüminde maglumat-kommunikasiýa tehnologiýalarynyň paýynyň artmagyny üpjün etmäge hem-de sanly aragatnaşyk babatda welaýatlaryň, şäherleriň we obalaryň arasyndaky tapawudy aradan aýyrmaga gönükdirilen işler ýokary depginde amala aşyrylýar. 

Innowasion kärhanalaryň döredilmegi diňe bir içerki bazaryň isleglerini kanagatlandyrman, eýsem, ýurdumyzyň bäsdeşlige ukyplylygynyň ýokarlanmagyna hem ýardam berýär. Şeýle-de öňdebaryjy tehnologiýalaryň esasynda döredilen kärhanalaryň sanynyň artmagy täze iş orunlarynyň döredilmegine, ilatyň iş bilen üpjünçilik derejesiniň has-da gowulanmagyna oňyn täsirini ýetirýär. 

Ýurdumyzda ýaýbaňlandyrylan giň gerimli özgertmelere laýyklykda, ylym-bilimiň arasynda baglanyşygy pugtalandyrmaga uly üns berilýär. Munuň üçin, ýurdumyzyň ýokary okuw mekdeplerinde täze hünärler açylýar, inžener-tehniki, tehnologiýalar we beýleki zerur ugurlar boýunça okatmagyň usulyýeti kämilleşdirilýär. 

Sanly ulgamyň yzygiderli ornaşdyrylmagy uzak möhletleýin ykdysady ösüşi we ýokary öndürijiligi gazanmaga, döwlet dolandyryşynyň netijeliligini ýokarlandyrmaga, önümçilik işlerini awtomatlaşdyrmaga we merkezleşdirilen tertipde dolandyrmaga, ýokary tehnologiýaly pudaklarda täze iş orunlaryny döretmäge, şeýle hem halkyň ýaşaýyş-durmuş şertlerini has-da ýokarlandyrmaga giň mümkinçilikleri döredýär. 

Döwlet REJEPOW,

Magtymguly adyndaky Türkmen döwlet uniwersitetiniň mugallymy.

Häzirki döwürde Diýarymyzda durmuş-ykdysady ulgamyň kämilleşdirilmegi esasy wezipeleriň biri hökmünde kesgitlenilip, bilim we ylym ulgamyny ösdürmek, şeýle hem ähli ulgamlaryň  maddy-enjamlaýyn binýadyny döwrebaplaşdyrmak döwlet syýasatynyň ileri tutulýan ugurlarynyň birine öwrülendigine şaýatlyk edýär. Türkmenistanyň Prezidentiniň Karary bilen tassyklanan «Türkmenistanda sanly bilim ulgamyny ösdürmegiň Konsepsiýasy» bilim ulgamynyň ähli basgançaklaryny ýokary hilli elektron maglumatlar bilen üpjün etmekde möhüm ähmiýete eýedir.  

Täze taryhy eýýamda Konsepsiýany durmuşa geçirmek babatda yzygiderli işler amala aşyrylýar. Paýtagtymyzda we welaýatlarda döwrebap bilim ojaklary gurlup ulanylmaga berilýär. Olaryň ählisinde sapaklary multimediýa serişdelerini peýdalanyp, interaktiw usulda geçmäge mümkinçilikler döredilýär. Okuwyň interaktiw usulda geçilmegi dersiň gyzykly  bolmagyna hem çuňňur özleşdirilmegine, şol bir wagtyň özünde,   ýaşlaryň döwrüň ösen tehnikasynyň mümkinçiligine akyl ýetirmegine ýardam edýär.  

Sanly bilim ulgamynyň çäginde bilim ojaklarynyň arasynda guralýan teleköpri arkaly geçirilýän okuwlara aýratyn ornuň degişlidigini bellemek gerek. Ylym-bilim ojaklarynyň kitaphanalarynyň sanly ulgamy arkaly baglanyşdyrylmagyny gazanmak ýurdumyzyň kitap goruny ulanyjylara giňden elýeterli etmäge oňyn täsirini ýetirýär.  

Ýurdumyzyň ykdysadyýetiniň dürli pudaklaryna täze innowasion we şol sanda sanly tehnologiýalary ornaşdyryp, elektron resminamalar dolanyşygyna hem-de elektron şahsyýetnamalar ulgamyna geçmek, bäsdeşlige ukyply sanly ykdysadyýeti, sazlaşykly işleýän elektron senagatyny döretmek, sanly aragatnaşyk babatynda şäherleriň we obalaryň arasyndaky tapawudy aradan aýyrmak ýaly wezipeler orta çykýar.  

Amatlylyk, çaltlyk, tygşytlylyk ýaly düşünjeler bilen berk bagly bolan sanly ulgam adamzadyň ýaşaýşyny hakyky eşrete öwrüp bilýän güýje eýedir. Şoňa görä-de, döwletimizde sanly ulgamy ösdürmegiň esasy ugurlary kesgitlenildi. Türkmenistanyň Prezidentiniň Karary bilen, 2018-nji ýylyň 30-njy noýabrynda «Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasynyň» tassyklanylmagy, durmuşyň ähli ulgamlaryna sanly ulgamyň ornaşdyrylmagyna giň ýol açdy.  

Ýurdumyzda sanly ulgamy doly ornaşdyrmak maksady bilen, kanunçylyk binýady hem yzygiderli ösdürilýär. Häzirki wagtda döwrebap şähergurluşyk tejribesi esasynda ähli amatlyklara eýe bolan «akylly» öýler yzygiderli gurulýar. Arkadag şäheriniň tutuşlygyna «akylly» şäher konsepsiýasynda gurlandygynyň özi eýýäm uly ösüşleriň subutnamasydyr. 

Häzirki taryhy döwürde ylmy ösdürmek arkaly onuň hilini täze, has ýokary sepgitlere çykarmak ýurduň tehniki-ykdysady kuwwatyny berkitmekde, halkyň medeni derejesini hem-de maddy üpjünçiligini ýokarlandyrmakda uly ähmiýete eýedir. Ýurdumyzda ýaşlara ylym-bilim we terbiýe bermekde zerur bolan şertleriň ählisi döredilýär. Bu ugurda degişli Kanunlaryň kabul edilmegi ýurdumyzda ylmyň ygtybarly hukuk binýadyny emele getirdi. Diýarymyzyň ylym ulgamyny ösdürmegiň esasy nukdaýnazarlarynyň arasynda ylmy bäsleşikleriň hem uly ähmiýeti bar.  

Ýurdumyzyň geljegi bolan bagtyýar ýaşlarymyzyň döwrebap bilim almagy, şol bir wagtda, bilimlerini we ukyp-başarnyklaryny kämilleşdirmegi üçin döwletimiz tarapyndan ähli mümkinçilikler we şertler döredilýär.  

Adam hakdaky aladany döwlet syýasatynyň ileri tutulýan ugry hökmünde kesgitleýän Gahryman Arkadagymyzyň, hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň janlary sag, ömürleri uzak bolsun, halkymyzyň abadançylygynyň ýokarlandyrylmagyna gönükdirilen işleri rowaç alsyn! 

Aýbölek NURSÄHEDOWA,

Aşgabat şäheriniň prokuraturasynyň baş derňew bölüminiň uly prokurory, 1-nji derejeli ýurist.

Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Himiýa institutynda «Türkmenistanda himiýa ylmyny we tehnologiýalaryny toplumlaýyn ösdürmegiň 2021 — 2025-nji ýyllar üçin Döwlet maksatnamasynyň» çäginde ýurdumyzyň himiýa, gurluşyk, senagat, nebitgaz, oba hojalyk we dokma pudaklarynyň ylmy taýdan kämilleşdirilmegi babatynda uly işler alnyp barylýar.   

Häzirki wagtda Himiýa institutynda Türkmenistanyň   Prezidentiniň karary bilen tassyklanan «Türkmenistanda kiçi we orta telekeçiligi goldamagyň 2018 — 2024-nji ýyllar üçin Döwlet maksatnamasyny» durmuşa ornaşdyrmak maksady bilen, ýerli çig mallaryň esasynda täze önümçilikleri döretmek,  hereket edýän önümçilikleri döwrebaplaşdyrmak boýunça ylmy-barlag we seljerme işleri alnyp barylýar. 

Hormatly Prezidentimiziň daşary ýurtlardan getirilýän harytlaryň ornuny tutýan, dünýä bazarynda bäsdeşlige ukyply önümleri öndürmek boýunça öňde goýan wezipelerine jogap edip, biziň alymlarymyz ýerli çig mallaryň halk hojalygynyň uglewodorodly galyndylarynyň esasynda täze we galyndysyz tehnologiýalary işläp düzmekde ylmy-barlag işlerini geçirýärler. Şeýle-de institutyň tejribeli hünärmenleri tarapyndan ýerli şertleriň talaplaryna laýyklykda, polimer we plastik galyndylaryny gaýtadan işlemek arkaly nefras almagyň tehnologiýasy işlenip düzüldi.  

Nefras halk hojalygynyň dürli pudaklarynda we durmuşda organiki erediji (rastworitel) hökmünde, ýagny detallary ýuwmakda, konserwasiýa örtükleri aýyrmakda hem-de hapalardan arassalamakda ulanylýan senagat tehniki maksatly önümdir. Bu önüm, köplenç, goşundy hökmünde hem ulanylýar.  

Nefras nebit bitumyny, polimer galyndylaryny, piroliz ýagyny (pirosmola) aşgarly galyndylardan, galyndy rezin önümleriniň owuntygyny wakuumly piroliz pejinde ýokary temperaturada gaýnatmak arkaly kondensirlenip alynýar. Nefras düzüminde daşky gurşawyň ekologiýasyna zyýanly täsir ýetirýän hiç hili önümler bolman, emele gelýän galyndylar hem senagatda, gurluşykda we halk hojalygynyň pudaklarynda dürli maksatlar üçin ulanmaga ýaramlydyr. 

Bu täze himiki serişde Himiýa institutymyzyň alymlarynyň hem-de «Nazarly gelejek» hojalyk jemgyýetiniň hünärmenleriniň gatnaşmagynda önümçilige ornaşdyryldy we onuň tehnologiki reglamenti işlenip düzüldi. Şeýle-de polipropilenden we polietilenterftalat (PET) polimer galyndylaryndan emeli himiki-süýümleri, ýagny sintepon we geotekstil almak boýunça geçirilen ylmy-barlag işleri özüniň oňyn netijelerini berdi. Hünärmenler tarapyndan bu önümçilikleriň tehnologiýasy we onuň tehnologiki reglamentleri işlenip düzüldi. Şeýlelikde, olar «Bagtyýar gurluşyk» hojalyk jemgyýetinde önümçilige ornaşdyryldy.  

Sintepon egin-eşikleriň ýyladyjy içliklerini taýýarlamak we ýassyklaryň, ýorganlaryň, düşekçeleriň içini doldurmak ýaly dürli tehniki maksatlar üçin ulanylýar. Geotekstil bolsa ýokary tizlikli awtomobil ýollaryň, gaz we nebit geçirijileriň, aerodromlaryň, demir ýollaryň gum düşeklerinde hem-de dürli maksatly gurluşyk meýdançalarynda giňden peýdalanylýar. Täze alnan nefras, sintepon we geotekstil önümleri işläp taýýarlanylanda diňe ýerli çig mallar ulanylýar. Olar daşary ýurtlardan getirilýän harytlaryň ornuny tutup bilýär.  

Şu ýyl Himiýa instituty Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň Intellektual eýeçilik boýunça döwlet gullugyndan 2 sany «Mineral goşundyly sement» hem-de «Gaz arassalaýjy desgalary arassalamakda ulanylýan ýuwujy kompozisiýanyň düzümi» atly oýlap tapyşlara çäklendirilen patentler hem alyndy.  

Arkadag Serdarly bagtyýar ýaşlar ýylymyzda Himiýa instituty tarapyndan işlenip düzülen ýerli çig mallardan kalsiý nitratynyň tetragidratyny we 68%-li erginini hem-de demir (III) hloridiniň (koagulýant) erginini almagyň tehnologiýalary esasynda, olaryň önümçiliklerini ýola goýmak maksat edinilýär. Ylmy işiň netijesi boýunça ýerli çig mallardan, kalsiti (hek daşyndan, mermer galyndylaryndan) we «Maryazot» önümçilik birleşiginde öndürilýän azot kislotasy bilen täsirleşdirip, kalsiý nitratynyň tetragidratyny hem-de onuň 68%-li erginini almaklygyň tehnologiýasy işlenip düzüldi. Oba hojalyk meýdanlarynda we ýyladyşhanalarda ýetişdirilýän ösümlikleriň ösüşine, hasyllylygyna oňaýly täsirini ýetirjek, Gyýanly polimer zawodynyň önümçiliginde ulanylýan hem-de içerki we daşarky bazarlarda ýerlemek üçin ýokary hilli, bäsdeşlige ukyply önümleriň tehnologiýasy ylmy taýdan esaslandyryldy.  

Ýerli çig mallardan, magniý hloridiniň (bişofit) esasynda alynýan duz kislotasynyň we gara demir galyndylaryndan (gyryndy görnüşde) demir (III) hloridiniň erginini almagyň häzirki zaman tehnologiýalaryny işläp düzmek boýunça ylmy-barlag işleriň netijesinde, 40%-li koagulýant alyndy. Koagulýantyň önümçilikdäki işjeňlik ukyby «Garabogazkarbamid» zawodynda doly synagdan geçirildi we oňyn netijeler gazanyldy. Alnan netijeleriň esasynda ony önümçilige ornaşdyrmak teklip edildi. Deňiz suwuny arassalaýjy we süýjediji desgalarda, deňze golaý beýleki zawodlaryň önümçiliginde peýdalanmaga niýetlenen demriň (III) hloridiniň aýratynlygy, deňiz suwuny durlamakda alýumininiň şeýle-de demriň sulfatlaryndan has peýdaly hem netijeli bolup durýar. Bu önümçilikleri ylmy esasda ýola goýmak boýunça Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Himiýa institutynyň, «Türkmenhimiýa» döwlet konserniniň hünärmenleri bilelikde degişli işleri alyp barýarlar.  

Kalsiý nitratynyň tetragidraty we onuň 68%-li ergini, demir (III) hloridiniň (koagulýant) ergini häzirki wagtda daşary ýurtlardan getirilýär. Barlaghana şertlerinde alnan täze önümleriň önümçilikleri ýola goýulsa, ykdysady taýdan has bähbitli bolup, olar daşary ýurtlardan getirilýän harytlaryň ornuny tutar. 

Önümçiligi ýola goýulmagy meýilleşdirilýän ylmy işlere Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň Intellektual eýeçilik boýunça döwlet gullugyna patent almak boýunça haýyşnamalar iberildi hem-de ondan degişli çözgütler gelip gowuşdy. 

Häzirki wagtda ýurdumyzda daşary ýurtlardan getirilýän harytlaryň ornuny tutýan önümleriň möçberlerini artdyrmak boýunça ýerli mümkinçiliklerden doly peýdalanyp, ýurdumyzyň eksport kuwwatlylygyny artdyrmakda döwre laýyk işler ýokary derejede ýola goýulýar. Himiýa ylmyny we tehnologiýalaryny döwrebap ösdürmekde ylmy işgärler üçin ähli şertleri döredip berýän alym Arkadagymyzyň, Arkadagly Serdarymyzyň janlary sag, il-ýurt bähbitli işleri rowaç bolsun! 

Oraz ÇARYÝEW,

Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Himiýa institutynyň direktorynyň ylmy işler boýunça orunbasary.