Mälim bolşy ýaly, XXI asyrda sanlylaşdyrma hadysasy dünýä ösüşiniň möhüm şertleriniň biri hasaplanýar. Häzirki wagtda sanly bilim ykdysadyýetiň ähli pudaklaryna, şol sanda adamlaryň gündelik durmuşyna, hünär işine barha işjeň ornaşýar. Şoňa görä-de, hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedow Gahryman Arkadagymyz tarapyndan başy başlanan özgertmeleri üstünlikli dowam etdirmek bilen, öz çykyşlarynda döwlet edaralarynyň işiniň netijeliligini ýokarlandyrmakda sanly ulgamyň, maglumat tehnologiýalarynyň aýratyn ähmiýete eýedigini yzygiderli nygtaýar. Şunuň bilen baglylykda, döwlet dolandyryş we döwlet hyzmat ediş ulgamlaryny sanlylaşdyrmak ýurdumyzy hemmetaraplaýyn ösdürmegiň möhüm ugry bolup durýar. Sanly tehnologiýalaryň ulanylmagy döwlet häkimiýetiniň edaralarynyň işjeňligini ýokarlandyrmaga, olaryň raýatlar üçin elýeterli bolmagyna mümkinçilik berýär. 

Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedow: «Döwleti we jemgyýeti dolandyryş ulgamlarynyň işiniň netijeliligini, aýanlygyny we jogapkärçiligini ýokarlandyrmakda täze özgertmeleri amala aşyrarys» diýip belleýär. Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe ýerine ýetiriji häkimiýetiň merkezi we ýerli edaralary, şeýle hem ýerli öz-özüňi dolandyryş edaralary üçin dünýä ülňüleriniň talaplaryna laýyk gelýän döwlet ýolbaşçylaryny, gullukçylaryny, şeýle hem magistrleri taýýarlamak maksady bilen, degişli işler yzygiderli durmuşa ornaşdyrylýar. Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Döwlet gullugy akademiýasynyň magistr bilim maksatnamasynyň ykdysadyýet we dolandyryş ugry boýunça taýýarlygyň sanly dolandyryş ugruny muňa mysal hökmünde görkezmek bolar. Akademiýa taýýarlygyň sanly dolandyryş ugry boýunça kompýuter tehnologiýalary, ykdysadyýet we dolandyryş çygrynda ýokary bilimden pes bolmadyk binýatda bilimi bolan Türkmenistanyň raýatlary giriş synaglarynyň netijeleri boýunça bäsleşik esasynda kabul edilýär. 

«Bilim hakynda» Türkmenistanyň Kanunynyň 28-nji maddasynyň 4-nji bendinde bellenilişi ýaly, taýýarlygyň ugurlary boýunça okatmak amala aşyrylýan iki derejeli gurluş düzümi bolan ýokary hünär biliminiň ikinji derejesi (magistr maksatnamasy) hünär we dolandyryş wezipeleriniň birnäçesini özbaşdak çözmäge, pedagogik işiň dürli görnüşlerini geçirmäge, ylmy-barlag işlerini alyp barmaga taýýarlamagy üpjün edýän ýokary bilim hökmünde kesgitlenilýär. Şunuň bilen baglylykda, döwlet gullugynyň milli mekdebinde sanly dolandyryş ýaly derwaýys ugruň açylandygyny bellemek ýakymlydyr. 

Şeýlelikde, önümçilik gatnaşyklarynyň, hyzmatlar ulgamynyň ösmegi we çylşyrymlaşmagy, tehnologik hem-de düzümleýin ilerlemäniň ýokary depgini, çözgütleriň köpdürlüligi bilen bagly täze şertleriň döremegi dolandyryşyň çeýe görnüşine bolan zerurlygy ýüze çykarýar. Sanly dolandyryşy muňa mysal hökmünde görkezmek bolar. Onuň kömegi bilen ýolbaşçylar üçin çalt täsir etmäge ukyply dolandyryş gurallaryny döretmek mümkinçiligi peýda bolýar. 

Dolandyryş ulgamyny sanlylaşdyrmagyň açary hökmünde kärhanalary elektron-hasaplaýjy maşynlar bilen enjamlaşdyrmak, hasaplaýyş merkezlerini bir bitewi milli tor ulgamyna birleşdirmek, pudaklary dolandyrmagy awtomatlaşdyrmak, hasaplaýyş tehnikalarynyň ähli serişdelerini kuwwatly merkezleriň bir bitewi umumy tor ulgamynda jemlemek ýaly ugurlary görkezmek bolar. Sanlylaşdyryş işine dolandyryşyň ýörite matematik üpjünçiliginiň nazaryýetiniň düýpli täsir edendigi barada bellenip geçilýär. Ykdysadyýetiň, kibernetikanyň, matematikanyň, filosofiýanyň usullarynyň bitewüleşmegi we maglumatlaryň işlenip taýýarlanylmagy, ýagny dolandyryş ulgamlaryna maglumatlaryň täzeden işlenip taýýarlanylmagy üçin matematik usullar we algoritmler esasdyr. 

«Kibernetika» grek dilinde «dolandyryş» diýen manyny berip, çylşyrymly ulgamlarda dolandyryş maglumatlarynyň kabul edilişiniň, saklanylyşynyň, özgerdilişiniň umumy kanunyny öwrenýär. «Kibernetika» adalgasy 1948-nji ýylda janly bedenlerde we jemgyýetde maglumat alyş-çalşygy hem dolandyryşyň umumy kanunyny öwrenýän ylym hökmünde dolanyşyga girizilipdir. 

Ýeri gelende bellesek, ýurdumyzda sanly ulgamyň işiniň tertibini kadalaşdyrýan ýene-de bir resminama — «Elektron hökümet hakynda» Türkmenistanyň Kanuny kabul edildi. Ol «Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasyny» durmuşa geçirmäge ýardam bermek maksady bilen işlenip taýýarlanyldy. Täze Kanun elektron hökümetiň işiniň tertibini kesgitleýär hem-de bu çygyrda ýüze çykýan gatnaşyklary düzgünleşdirýär. 

Kanunda bellenilişi ýaly, elektron hökümet — maglumat-kommunikasion tehnologiýalardan, şeýle hem pudagara elektron maglumat alyş-çalyş ulgamyndan peýdalanmak arkaly, döwlet edaralarynyň fiziki ýa-da ýuridik şahslar üçin elektron döwlet hyzmatlaryny ýerine ýetirmek boýunça işiniň üpjün edilmegine gönükdirilen guramaçylyk-hukuk çäreleriniň we tehniki serişdeleriň ulgamy. 

Şeýlelikde, maksadalaýyklyk we uzak möhletleýin bähbitleriň nukdaýnazaryndan ykdysady hem-de dolandyryş çözgütleriniň kabul edilmegi täze ykdysady syýasatyň möhüm ugurlarydyr, okgunly ösýän sanly tehnologiýalar hojalygy alyp barmagyň adaty görnüşleriniň we usullarynyň üýtgemegini şertlendirýär. 

Häzirki döwürde «sanly ykdysadyýet», «sanly dolandyryş», «sanly durmuş goraglylygy» we olar bilen ugurdaş adalgalar ykdysatçylaryň, bilermenleriň giňden ara alnyp maslahatlaşylýan meselesine öwrüldi. Türkmen alymlarynyň bellemegine görä, munuň esasy sebäbini köp ýurtlaryň ylmy-tehniki ösüşiň gazananlaryny, hususan-da, sanly maglumatlary ykdysadyýete ornaşdyrmagyň netijesinde uly öňegidişlikleri gazanmagy başarandyklary bilen düşündirmek bolar. Häzirki wagtda sanly ykdysadyýeti ösdürmäge daşary ýurtlarda üns has-da artýar, sebäbi onuň islendik ýurduň durmuş-ykdysady ösüşini çaltlandyrmakda we ilatynyň ýaşaýyş derejesiniň ýokary hilini üpjün etmekde döredýän mümkinçilikleri örän uludyr. Bu ugurdaky öňde durýan wezipeleri amala aşyrmaga goşant goşmak maksady bilen, Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Döwlet gullugy akademiýasynda magistr bilim maksatnamasynyň ykdysadyýet we dolandyryş ugry boýunça taýýarlygyň sanly dolandyryş ugry girizildi. Akademiýada sanly dolandyryşyň magistr ugrunyň açylmagy geljekki ýolbaşçylary taýýarlamak işiniň kämilleşmeginde täze tapgyry alamatlandyrdy. 

Özleşdirilýän mowzuklar talyplaryň sanly ykdysadyýet baradaky esasy düşünjeleri sanly özgertmeleri we sanly gurallary döwlet gullugyna ornaşdyrmagyň ähmiýeti, programma üpjünçiligi hem-de hyzmatlar, maglumat tehnologiýalary, kiberhowpsuzlyk baradaky bilimlerini artdyrmaga, gözýetimlerini has-da giňeltmäge ýardam berýär. Şeýle çemeleşme ýaş nesliň ýokary hilli bilim almagyny üpjün etmek boýunça görülýän toplumlaýyn çäreleriň netijeli häsiýetini şertlendirýär. 

«Sanly dolandyryş» magistr taýýarlygy maksatnamasyna laýyklykda, talyplara dolandyryş işinde maglumat tehnologiýalary, ykdysadyýetde maglumat ulgamlary, sanly dolandyryşyň hukuk üpjünçiligi, döwlet maliýesiniň we bank ulgamynyň dolandyrylyşy, maglumat jemgyýetinde döwlet dolandyryşy, sosial ylymlarda barlag usullary, sanly ykdysadyýet, maglumat gorlarynyň howpsuzlygy, elektron hökümetiň tehnologiýalary, maglumatlaryň intellektual derňewi, üýtgetmeleri (innowasiýalary) dolandyrmak, dolandyryş ýagdaýynyň seljerilişi we çözgütleriň modelleşdirilişi, pedagogikanyň esaslary we okatmagyň usulyýeti dersleri boýunça sapak berilýär. Guralýan okuwlarda maglumat we kommunikasiýa tehnologiýalarynyň, sanly ulgamlaryň dolandyrylyşynyň esasy konsepsiýalary bilen tanyşdyrmak wezipesine aýratyn ähmiýet berilýär. 

Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe ýaşlaryň döwrebap bilim-terbiýe almagy üçin ýokary şertleri döretmegi ileri tutulýan ugurlaryň biri hökmünde kesgitlän hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň jany sag, ömri uzak, röwşen geljegi nazarlaýan tutumly işleri hemişe rowaç bolsun! 

Kakageldi HÜMMÄÝEW,

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Döwlet gullugy akademiýasynyň prorektory.

Ýurdumyzda önümçilige öňdebaryjy tehnologiýalaryň, ylmy-tehniki ösüşiň gazananlarynyň giňden ornaşdyrylmagyna aýratyn üns berilýär. Sanly ykdysadyýetiň edara-kärhanalaryň işine giňden aralaşmagy netijesinde hünärmenleriň täzeçe usullar boýunça işlemekleri üçin giň mümkinçilikler döredi. Şeýlelikde, durmuş-ykdysady, zähmet gatnaşyklary yzygiderli döwrebaplaşdyrylýar.  

«Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy: Türkmenistany 2022 — 2052-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Milli maksatnamasynda» ykdysadyýetiň we jemgyýetçilik ösüşiniň ähli ugurlaryna maglumat-kommunikasiýa tehnologiýalaryny giňişleýin ornaşdyrmagyň, ykdysadyýeti netijeli dolandyrmagyň wajyp guraly bolup çykyş edýändigi nygtalýar. Täze maglumat tehnologiýalarynyň ulanylmagy, ilkinji nobatda, döwlet edaralarynyň we býujet ulgamynyň iş netijeliligine oňyn täsirini ýetirýär. Şonuň üçin-de, bu ugurlary maglumat bilen üpjün etmegiň çäklerinde, döwlet edaralarynyň maglumat üpjünçiligini çalt depginler bilen ösdürmek, hususan-da, olaryň elektron toruny döretmek, elektron resminama dolanyşygyna geçmek, maglumatlary işläp taýýarlamagyň we seljermegiň elektron görnüşlerini ornaşdyrmak derwaýys meseleleriň hatarynda durýar.  

Türkmenistanda döwlet edaralarynyň işiniň netijeliligini ýokarlandyrmak tehnologiýalary döretmegiň we ösdürmegiň wajyp wezipesi bolup çykyş edýär. Şu ýylyň 24-nji iýulynda kabul edilen «Elektron hökümet hakynda» Türkmenistanyň Kanuny elektron hökümetiň işiniň tertibini kesgitleýär hem-de bu çygyrdaky ýüze çykýan gatnaşyklary düzgünleşdirýär. Elektron hökümet döwlet edaralarynyň işiniň netijeliligini, dessinligini we aýdyňlygyny üpjün eder. Şunuň bilen baglylykda, olaryň jogapkärçiligini we ýerine ýetirmekde düzgün-nyzamlylygy güýçlendirer. Şeýle-de ilat we telekeçiligiň subýektleri bilen ikitaraplaýyn aragatnaşygy üpjün etmegiň goşmaça usullaryny döreder. 

Elektron döwlet hyzmaty sargyt edijiler üçin deň derejede elýeterliligi üpjün etmek bilen, hyzmatlaryň köpugurly «bir penjire» ýörelgesi boýunça amala aşyrylar. Munuň özi elektron hyzmaty ýerine ýetirýän döwlet edarasynyň görkezilen resminamalary we maglumatlary pudagara elektron maglumat ulgamy arkaly, sargyt edijiniň gatnaşygy bolmazdan, özbaşdak peýdalanmagyna mümkinçilik berýär. Şunda döwlet edaralarynyň resminamalarynyň bir ülňä getirilmek ýörelgesi esasy şertleriň biri bolup durýar. 

Täze Kanunda elektron hyzmatlary ýerine ýetirýän döwlet edaralarynyň özara hyzmatdaşlygynyň tertibiniň kämilleşdirilmegi göz öňünde tutulýar. Şonuň netijesinde, artykmaç administratiw amallar aradan aýrylar ýa-da birleşdiriler. Şonuň bilen birlikde, sargyt edijiler tarapyndan berilýän resminamalaryň sany azaldylar, pudagara elektron maglumat alyş-çalyş ulgamy amatly görnüşe getiriler. Elektron döwlet hyzmatyny ýerine ýetirmegiň möhleti gysgaldylar. 

Täze maglumat tehnologiýalarynyň ulanylmagy netijesinde, ilkinji nobatda, edara-kärhanalarda işleriň we hyzmatlaryň netijeliligini ýokarlandyrmak göz öňünde tutulýar. Degişli ugurlary maglumatlar bilen üpjün etmegiň çäklerinde, döwlet edaralarynyň maglumat üpjünçiligini çalt depginler bilen amala aşyrmak, hususan-da, döwlet edaralarynyň elektron toruny döretmek, elektron resminama dolanyşygyna, maglumatlary işläp taýýarlamagyň we seljermegiň elektron görnüşlerine geçmek ýaly çäreler geçiriler. Türkmenistanda döwlet edaralarynyň işini ýeňilleşdirmek, şol sanda wagty, serişdäni tygşytlamak elektron hökümeti döretmegiň, ösdürmegiň wajyp wezipesi bolup çykyş eder. 

Elektron döwlet hyzmatlary, diňe bir ýurduň içindäki edara-kärhanalaryň özara gatnaşyklaryny işjeňleşdirmän, eýsem, halkara derejede işjeň hyzmatdaşlygyň gerimini-de giňelder. Innowasion tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagy netijesinde meýdan-çäk boýunça ýüze çykan meseleler aradan aýrylar. Ýurdumyzyň edara-kärhanalarynyň sanly ulgam arkaly dünýäniň islendik ýeri bilen dürli ugurlarda hyzmatdaşlygy ýola goýmak we ösdürmek mümkinçiligi artar. 

Merjen BORJAKOWA,

Türkmenistanyň Milli Geňeşiniň Mejlisiniň Durmuş syýasaty baradaky komitetiniň hünärmeni.

Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedow ýurdumyzda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň konsepsiýasynyň durmuşa geçirilişine aýratyn üns berýär. Amala aşyrylýan işleriň hukuk binýadyny pugtalandyrmak bu ugurdaky toplumlaýyn çäreleriň esasy düzümleriniň biri bolup durýar. Şu nukdaýnazardan, sanly tehnologiýalary ornaşdyrmagy üpjün etmäge gönükdirilen «Elektron hökümet hakynda» Türkmenistanyň Kanunynyň Türkmenistanyň Milli Geňeşiniň Mejlisinde hem-de Halk Maslahatynda ara alnyp maslahatlaşylmagy we kabul edilmegi, 24-nji iýulda Türkmenistanyň Prezidenti tarapyndan gol çekilip, 27-nji iýulda metbugatda çap edilip, herekete girizilmegi hukuk ulgamyny kämilleşdirmekde täze ädime öwrüldi.   

Bilşimiz ýaly, bu Kanun maglumat-kommunikasiýa tehnologiýalaryndan, şeýle hem pudagara elektron maglumat alyş-çalyş ulgamyndan peýdalanmak arkaly, döwlet edaralarynyň fiziki we ýuridik şahslar üçin elektron döwlet hyzmatlaryny ýerine ýetirmek boýunça işiniň üpjün edilmegine gönükdirilen guramaçylyk-hukuk çärelerini amala aşyrmagyň tertibini kesgitleýär hem-de bu çygyrda ýüze çykýan gatnaşyklary düzgünleşdirýär. Şu ýerde «elektron hökümet» adalgasy maglumat-kommunikasiýa tehnologiýalaryndan peýdalanmak arkaly ýerine ýetirilýän döwlet hyzmatyny aňladýar. Häzirki döwürde raýatlara sanly ulgam arkaly döwlet hyzmatlarynyň ýerine ýetirilmegi giň gerimli häsiýete eýe bolýar. Munuň özi häkimiýet, dolandyryş edaralary üçin hem, raýatlar üçin hem döwrebap we netijeli bolup durýar.  

Dünýä tejribesinden görnüşi ýaly, häzirki zaman döwlet dolandyryşynda bu ugra dahylly edaralaryň ulgamynyň maddy-tehniki binýadynda, işiň guralyşynda, iş ýörediş tertibinde elektron-sanly ulgamlaryň paýy artýar. Şoňa görä-de, dolandyryş gatnaşyklaryny kämilleşdirmek üçin täze Kanunyň wajyp ähmiýeti bar. Bilermenleriň we alymlaryň aýtmaklaryna görä, elektron iş ýörediş we resminamalar dolanyşygy ulgamynyň ornaşdyrylmagy dolandyrmagyň netijeliligini ýokarlandyrmaga goşant goşmak bilen, döwlet gullukçylarynyň zerur maglumatlary almaklaryny çaltlandyrmaga, gelýän-ugradylýan resminamalaryň dolanyşygyny tizleşdirmäge we gözegçilik etmäge, olaryň sazlaşykly hem-de öz wagtynda ýerine ýetirilişini üpjün etmäge oňaýly täsir eder. Netijede, döwlet häkimiýet edaralarynyň elektron resminamalar dolanyşygy ulgamlaşdyrylyp, maglumatlar babatda özara gatnaşygy çalt amala aşyrmaga şert dörediler.  

Täze Kanun 28 maddadan ybarat bolup, onuň 2-nji maddasynda bu ugurdaky kanunçylygyň Türkmenistanyň Konstitusiýasyna esaslanýandygy hem-de kadalaşdyryjy hukuk namalarynyň toplumyndan ybaratdygy beýan edilýär. Mälim bolşy ýaly, bu ugurda ýöriteleşdirilen kanunlar hem hereket edýär. Olaryň hatarynda «Aragatnaşyk hakynda», «Köpçülikleýin habar beriş serişdeleri hakynda», «Maglumat we ony goramak hakynda», «Innowasiýa işi hakynda», «Türkmenistanda Internet torunyň ösüşini we Internet hyzmatlaryny etmegi hukuk taýdan düzgünleşdirmek hakynda», «Şahsy durmuş barada maglumat we ony goramak hakynda», «Kiberhowpsuzlyk hakynda», «Elektron resminama, elektron resminama dolanyşygy we sanly hyzmatlar hakynda», «Poçta aragatnaşygy hakynda» Türkmenistanyň Kanunlary bar. 

Kanundaky kesgitlemelerden görnüşi ýaly, elektron hökümet diýlende, döwlet dolandyrylyşyny amala aşyrmakda maglumat-kommunikasiýa tehnologiýalaryny giňden ulanmak; ykdysadyýetiň hem-de durmuşyň ähli pudaklarynda elektron-sanly tehnologiýalary ornaşdyrmak; döwletiň dolandyrylyşyny bu ulgamlaryň üsti bilen guramak; döwletiň raýatlar we guramalar bilen gatnaşygyny elektron-sanly ulgamlar arkaly ýola goýmak ýaly çäreler göz öňünde tutulýar. Elektron hökümet maglumat we kommunikasiýa tehnologiýalarynyň kömegi bilen ýerine ýetiriji häkimiýetiň, şeýle-de kanun çykaryjy we kazyýet häkimiýetiniň edaralarynyň işine sanly tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagyny hem öz içine alýar.  

Gazetleriň, žurnallaryň, aragatnaşyk, bank, söwda hyzmatlarynyň sanly ulgamlary ornaşdyrmak bilen baglanyşykly tejribelerinden görnüşi ýaly, elektron iş ýörediş we resminamalar dolanyşygy ulgamy dolandyrmagyň netijeliligini ýokarlandyrmaga mynasyp goşant goşýar.  

Täze Kanunyň 3-nji maddasynda elektron hökümetiň esasy wezipeleri berkidilen. Olaryň hatarynda döwlet edaralarynyň işiniň netijeliligini, dessinligini, aýdyňlygyny üpjün etmek, olaryň jogapkärçiligini, ýerine ýetirijilik düzgün-nyzamlylygyny güýçlendirmek, ilat we telekeçiligiň subýektleri bilen ikitaraplaýyn aragatnaşygy üpjün etmegiň goşmaça usullaryny döretmek; Türkmenistanda elektron hökümetiň çygrynda döwlet edaralary bilen özara gatnaşyklary amala aşyrmakda sargyt edijiler üçin mümkinçilikleri döretmek; döwlet edaralarynyň üstüne ýüklenilen wezipeleriň çygrynda maglumat binýatlaryny, Döwlet hyzmatlarynyň ýeke-täk portalyny hem-de elektron döwlet hyzmatlarynyň ýeke-täk Döwlet sanawyny emele getirmek ýaly wezipeler bar. Mundan başga-da, döwlet dolandyryşynda köpugurly «Bir penjire» ulgamyny ornaşdyrmak; telekeçiligiň subýektlerini, şol sanda statistik hasabatlylygy bermegiň, gümrük taýdan resmileşdirmegiň, ygtyýarnamalary, rugsatnamalary, sertifikatlary bermegiň, şeýle hem döwlet edaralaryndan maglumatlary almagyň barşynda elektron resminama dolanyşygyndan peýdalanmak, elektron täjirçiligi, nagt däl elektron tölegleri ornaşdyrmak ýaly döwrebap wezipeler göz öňünde tutulan. 

Kanunyň «Elektron hökümetiň işi babatda döwlet düzgünleşdirmesi» atly II babynyň 6 — 9-njy maddalarynda döwlet düzgünleşdirmesini amala aşyrýan edaralar, olaryň ygtyýarlyklary, hukuklary we borçlary kesgitlenen. Kanunyň III babynyň 10 — 21-nji maddalarynda bolsa elektron döwlet hyzmatlaryny ýerine ýetirmegiň anyk düzgünleri, maglumat howpsuzlygyny üpjün etmek, elektron döwlet hyzmatlarynyň görnüşleri, elektron döwlet hyzmatlaryna bildirilýän talaplar, sargytnama bildirilýän talaplar, jogaba bildirilýän talaplar hem-de sargyt edijiniň hukuklary öz beýanyny tapýar. 

Kanunyň IV baby elektron hökümetiň hereket etmegini guramagyň tertibini beýan edýän 22 — 25-nji maddalary öz içine alýar. Bu maddalarda elektron hökümetiň kömekçi hyzmat ediş pudaklary; onuň döwlet maglumat binýatlary; pudagara elektron maglumat alyş-çalyş ulgamy, döwlet edaralarynyň maglumat ulgamlary, maglumat gorlary, olaryň toplumlary; döwlet edaralarynyň resmi web-saýtlary we döwlet hyzmatlarynyň ýeke-täk portaly baradaky kadalar beýan edilýär. Kanunyň 25-nji maddasynda berkidilişi ýaly, sargyt edijilere elektron döwlet hyzmatlary döwlet edaralarynyň resmi web-saýtlarynyň hem-de döwlet edaralary tarapyndan ýerine ýetirilýän interaktiw döwlet hyzmatlaryna elýeterliligiň ýeke-täk nokady bolup durýan interaktiw döwlet hyzmatlarynyň ýeke-täk portalynyň üsti bilen ýerine ýetirilýär. Elektron döwlet hyzmatlaryny ýerine ýetirýän döwlet edaralary elektron döwlet hyzmatlarynyň ýerine ýetirilmeginiň tertibi baradaky maglumaty özleriniň resmi web-saýtlarynda ýerleşdirýärler.  

Kanunyň jemleýji düzgünleri V babyň 26 — 28-nji maddalarynda berkidilen. Olarda jedelleri çözmegiň tertibi, elektron hökümet hakyndaky kanunçylygyň bozulandygy üçin jogapkärçilik boýunça kadalar kesgitlenendir.  

Durmuşyň ähli çygyrlarynda täze tehnologiýalaryň mümkinçiliklerinden peýdalanmak, ykdysadyýeti innowasion tehnologiýalaryň esasynda ösdürmek, jemgyýetiň we döwletiň ähli ulgamlarynda häzirki zamanyň ösen tehnologiýalaryny giňden ornaşdyrmak işlerini durmuşa geçirmekde döwrebap hukuk binýadynyň bolmagy örän möhümdir. «Elektron hökümet hakynda» Türkmenistanyň Kanunynyň kabul edilmegi elektron-sanly ulgamlaryň elýeterliligini ýokarlandyrmaga oňaýly täsir eder. Umuman, täze Kanunyň kabul edilmegi we herekete girizilmegi ýurdumyzyň döredijilikli ösüş ýoly bilen ynamly öňe barýandygyna şaýatlyk edýär hem-de adamlar hakynda döwlet tarapyndan edilýän aladanyň üstünlikli durmuşa geçirilýändigini doly tassyklaýar. 

Ýagmyr NURYÝEW,

Türkmenistanyň Döwlet, hukuk we demokratiýa institutynyň direktory, hukuk ylymlarynyň doktory.

Häzirki zaman dünýä jemgyýetçiliginde bagtyýar, eşretli ýaşaýşy energetika pudagyndan aýrybaşgalykda göz öňüne getirmek asla mümkin däl. Sebäbi bu gün energiýa serişdeleri bilen herekete gelýän abzallar, enjamlar biziň gündelik durmuşymyza howa ýaly möhüm bolup dur. Bir söz bilen aýtsak, energetika pudagy bolmasa, öňe bir ädim ätmegem çetin. Şeýle nukdaýnazardan ugur alnyp, Garaşsyz, hemişelik Bitarap Türkmenistan döwletimiziň energetika syýasaty beýik başlangyçlary nazarlap, rowaç menzilleri külterleýär. Döwlet syýasatyny ruhubelentlige beslän «Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy: Türkmenistany 2022 — 2052-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Milli maksatnamasynda» hem eziz ýurdumyzyň elektroenergetika pudagyny gülletmäge, dünýä şan berjek ösüşlere ýaran etmäge derwaýys üns berilýär. Ine, «Halkyň Arkadagly zamanasy» ýylymyzyň 20-nji iýulynda — düýn hormatly Prezidentimiziň gatnaşmagynda Aşgabat şäheriniň Büzmeýin etrabynda möhüm desganyň — Energetika enjamlaryny abatlaýyş we hyzmat ediş merkeziniň açylyp ulanylmaga berilmegi hem şu günümizi şana, geljegimizi zerewşana öwren ädimleriň nobatdakysydyr. 

Türkmenistanyň Energetika ministrliginiň «Türkmenenergo» döwlet elektroenergetika korporasiýasy bilen konsorsiumyň düzümine girýän «Çalyk Enerji Sanayi we Ticaret A.Ş.» kompaniýalarynyň alyp baran gurluşyk işleriniň netijesinde binýat bolan bu iri desganyň tutýan meýdany 3 gektara deň bolup, onuň çäginde dolandyryş, ammar, tehniki we kömekçi binalary, abatlaýyş we dikeldiş, himiki arassalaýyş bölümleri, abatlaýyş ussahanasy ýerleşýär. Ýurduň ösüşlerine, özgerişlerine özboluşly goşant goşýan halk hojalygynyň möhüm ulgamlaryny geljekde hem gülletjek hünärmenleriň taýýarlanmagy şu günümiziň derwaýys talaplarynyň biridir. Şonuň üçinem häzirki wagtda ýurdumyzda hereket edýän ýokary, orta we başlangyç hünär okuw mekdeplerinde ykdysadyýetimiziň öňdebaryjy pudaklaryna ýöriteleşen, döwrüň sanly tehnologiýalaryndan baş çykarýan, ylym-bilim başarnyklaryny eziz Diýarymyzyň bähbidine gönükdirjek ýaş hünärmenler taýýarlanýar. Gurlup ulanylmaga berlen Energetika enjamlaryny abatlaýyş we hyzmat ediş merkeziniň hünärmenleri hem tejribelerini has-da kämilleşdirmek, öňdebaryjy tehnologik enjamlara hyzmat etmegiň we olary talabalaýyk abatlamagyň başarnyklaryny öwrenmek maksady bilen, daşary ýurtlarda hünär kämilleşdiriş okuwyny geçdiler. Bu möhüm ähmiýetli desganyň ýurdumyzda hereket edýän elektrik stansiýalarynyň enjamlaryny abatlamaga, munuň üçin sarp edilýän wagty azaltmaga ýardam berjekdigi, önümçiligiň bökdençsiz alnyp barylmagyna şert döretjekdigi nygtalmaga mynasypdyr. 

Gahryman Arkadagymyzyň «Abadançylygyň röwşen gadamlary» atly kitabyndaky: «Biz daşary ýurt maýa goýumlaryny çekmek arkaly ýurdumyzyň ähli sebitlerinde häzirki zaman elektrik stansiýalaryny gurduk, bar bolanlarynyň durkuny täzeledik. Ýurdumyzyň energetika garaşsyzlygyny üpjün etmek bilen bir wagtda, Türkmenistany daşary ýurtlara elektrik energiýasyny iberýän döwlete öwürdik. Milli energetika ulgamyny ösdürmegiň ýakyn onýyllyklar üçin ileri tutulýan   ugurlaryny   kesgitledik.  Dünýäniň   energetika  ulgamynda ýurdumyzyň tutýan     ornuny   berkitmek   boýunça   anyk   çäreleri   belledik»   diýen   jümleleri okanyňda, döwletimizde üstünlikli hereket edýän «Energiýany tygşytlamagyň 2018 — 2024-nji ýyllar üçin Döwlet maksatnamasy», «Türkmenistanyň energetika diplomatiýasyny ösdürmegiň 2021 — 2025-nji ýyllar üçin Maksatnamasy», «Energiýanyň dikeldilýän çeşmelerini ösdürmek boýunça 2030-njy ýyla çenli Türkmenistanyň Milli strategiýasy», «Energiýanyň dikeldilýän çeşmeleri hakynda» Türkmenistanyň Kanuny biygtyýar ýadyňa düşüp, bu resminamalaryň geljegi aýdyň energetika pudagynda durmuşa geçirilýän işleriň hukuk, ykdysady, guramaçylyk we durmuş esaslaryny, wezipelerini we borçlaryny kesgitleýändigine buýsanjyň ekezlenýär. Maksatlar aýdyň bolanda ösüşleriňdir özgerişleriň barha dabaralanjakdygy öz-özünden düşnüklidir. Bu ebedi hakykat.  

Bilşimiz ýaly, Türkmenistanyň Energetika ministrligi özünde «Türkmenenergo» döwlet elektroenergetika korporasiýasyny, «Türkmenenergogurluşyk» konsernini, Türkmenistanyň Döwlet energetika institutyny we onuň tabynlygyndaky «Gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmeleri» ylmy-önümçilik merkezini, «Türkmenenergotaslama» institutyny, Maýa goýum we tehnologiýa taslamalarynyň döwlet seljeriş müdirligini, Energohyzmat birleşigini, Aşgabat Energetika orta hünär okuw mekdebini we Mary şäherindäki 2-nji başlangyç hünär okuw mekdebini jemleýär. Bir jümlä jemläp aýdanyňda, bu ministrlik elektrik energetikasy babatda döwlet düzgünleşdirişini amala aşyrýan merkezi edara bolup durýar. Türkmenistan häzirki wagtda energetika syýasatynda sebit we halkara derejesinde giň möçberli işleri dabaralandyrýan, elektrik energiýasynyň goruny artdyrýan döwlet hökmünde tanalýar. Bu ugurda ýurdumyzyň welaýatlarynda ýerleşýän önümçilik birleşiklerinde sarp edijileri elektrik energiýasy bilen ygtybarly üpjün etmek maksady bilen, elektrik ulgamlaryna tehniki hyzmat etmek, täze energetika desgalaryny gurmak, sebitleriň çäklerinde ýerleşýän energetika desgalaryna gözegçilik etmek ýaly işleriň ýerine ýetirilmegi döwletli tutumlara aýratyn goşantdyr.  

«Halkyň Arkadagly zamanasy» ýylymyzyň 1-nji iýulynda hormatly Prezidentimiziň sanly ulgam arkaly geçiren Ministrler Kabinetiniň nobatdaky mejlisinde döwlet durmuşynyň ileri tutulýan meseleleriniň hem-de birnäçe resminamalaryň taslamalarynyň hatarynda energetika pudagynyň ösüşli menzilleri we öňde durýan maksatlary barada hem aýdylyp geçildi. Döwlet elektroenergetika syýasatyny durmuşa geçirmegiň çäklerinde gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmelerinden giňden peýdalanmak boýunça geçirilýän çäreler barada hasabat berildi. Bu ugurda Balkan welaýatynyň Serdar etrabynda köpugurly Gün we ýel elektrik stansiýasyny gurmak, şeýle hem ýokary güýjenmeli elektrik geçirijisini çekmek  üçin  zerur  bolan  enjamlary we  serişdeleri  satyn almak boýunça degişli işler geçirilendigi, Arkadagly Serdarymyzyň degişli Karara gol çekmegi diýseň buýsançly ýagdaýdyr. Bu möhüm başlangyç «Altyn asyr» Türkmen kölüniň töwereginde guruljak ilatly ýerleriň sarp edijilerini elektrik energiýasy bilen ygtybarly we bökdençsiz üpjün edip, elektroenergetika pudagynyň kuwwatlyklarynyň artdyrylmagyna gönüden-göni ýardam berer. Sözümizi jemläp aýdanymyzda,  «ýaşyl»   energetikanyň  mümkinçiliklerinden giňden peýdalanmak hem-de gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmelerini işjeň ulanmak zerurdyr.  

Gurbanmyrat SARYÝEW,

Magtymguly adyndaky TDU-nyň žurnalistika hünäriniň talyby, «Esger».

Ýurdumyzda ilkinji «akylly» şäheriň gurluşygy üstünlikli dowam edýär 

Milli Liderimiz 2019-njy ýylyň 4-nji martynda sanly wideoaragatnaşyk arkaly iş maslahatyny geçirip, ýurdumyzda täze şäheri — Ahal welaýatynyň edara ediş merkezini gurmak hakyndaky taryhy Karara gol çekdi. Şondan bir aý gowrak wagt geçenden soň, 2019-njy ýylyň 10-njy aprelinde Gahryman Arkadagymyzyň gatnaşmagynda geljegi parlak şol şäheriň düýbi tutuldy. 

Ýurdumyzyň sebitlerini, şol sanda Ahal welaýatyny ösdürmegiň giň gerimli maksatnamasy üstünlikli amala aşyrylýar. Gahryman Arkadagymyzyň şu beýik özgertmeleriň dünýäsinde Ahal welaýatynyň täze edara ediş merkezini gurmak baradaky tagallasy aýratyn ähmiýetlidir, ýurdumyzy bütinleý özgerdýän, ösdürýän beýik işleriň aýrylmaz bir bölegidir.  

Täze şäher paýtagtymyzdan 30 kilometrlik günorta-günbatarda gurulýar. Munuň üçin 1,5 milliard amerikan dollary möçberinde serişdeler goýberilýär. Gurluşyk we binagärlik ministrliginiň işläp taýýarlan baş meýilnamasyna laýyklykda, iki tapgyrda amala aşyryljak bu ägirt gurluşygyň birinji tapgyry üstünlikli dowam etdirilýär. Gahryman Arkadagymyz bu tapgyry 2022-nji ýylyň Halkara Bitaraplyk gününe çenli tamamlamagyň maksadalaýyk boljakdygyny aýtdy. Hökümetiň 6-njy maýda geçirilen mejlisiniň dowamynda hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedow gurluşyk we senagat toplumyna gözegçilik edýän wise-premýere bu gurluşygyň depginini çaltlandyrmagy tabşyrdy.  

Täze şäheriň gurluşygy üçin müň gektara golaý ýer bölünip berildi. Gurluşygyň birinji tapgyry ýedi ýüz gektar çemesi meýdany tutýar. Bu ýerde 258 sany ýaşaýyş jaýy, 64 sany edara binasy, 14 sany inženerçilik infrastrukturasy bilen baglanyşykly desga, şeýlelikde, jemi 336 desga gurulýar. Welaýatyň täze merkezinde smartfon arkaly dolandyrylýan 2, 5, 7, 9 gatly «akylly» ýaşaýyş jaýlary peýda bolar. 

Bu şäher türkmen tebigatynyň iň gözel ýerleriniň birinde — Köpetdagyň eteginde bina edilýär. Gurluşyk döwründe, ondan soň hem ekologik talaplaryň ýerine ýetirilmegi aýratyn üns merkezindedir. Munuň özi «akylly» şäher ulgamy esasynda dolandyrylýan şäheriň kemala getirilmegi bilen utgaşdyrylýar. Şeýlelikde, Ahal welaýatynyň täze edara ediş merkezi Türkmenistandaky ilkinji «akylly» şäher bolar. Bu ýerde tebigy gözelligi saklap galmak maksady bilen, «ýaşyl» tehnologiýalar giňden ulanylar. Sanly tehnologiýalar, intellektual ulgamlar ornaşdyrylyp, «akylly» şäher konsepsiýasy durmuşa geçiriler. 

Şäherde ekologik taýdan arassa ulaglaryň hereketi ýola goýlar. Elektrobuslar, elektromobiller hereket eder. Awtoulaglary goýmak üçin niýetlenen «akylly» awtoduralgalar gurlar. Gün we ýel batareýalary, yşyklandyryş ulgamy döwrüň iň ýokary ýaşaýyş medeniýetini üpjün etmäge hyzmat eder. 

Galyndylary gaýtadan işleýän kärhanalary döretmek meselelerine aýratyn ähmiýet berilýär. Milli Liderimiz şeýle nygtady: «Häzirki wagtda zir-zibil galyndylarynyň dünýäde uly mesele bolup durýandygyny nazara almak bilen, bu babatda dünýäniň ösen tejribesinden ugur alyp, galyndylary gaýtadan işleýän kärhanalary döretmek meselelerine aýratyn ähmiýet berilmelidir». Gahryman Arkadagymyz şäherlerde we ilatly ýerlerde arassaçylygyň berjaý edilmeginiň wajypdygyny belledi, «akylly» şäher konsepsiýasyny durmuşa geçirmegiň çäklerinde zir-zibiller üçin «akylly» gaplary ornaşdyrmak barada aýtdy. Zyňyndylardan dolan wagtynda, şeýle gaplar hapa ýygnaýjy gulluklara habar gönderýär. Bu iş döwrüň sanly ulgamy arkaly dolandyrylýar.  

Ýeri gelende, şeýle bir zada ünsi çekmek isleýäris: bu köne dünýäde ynsanyň durmuşynda täzelikler, täzelenişler öňlerem bolup durupdyr. Biziň döwrümiz munuň juda tizleşen döwri, indi telim asyrlyk özgeriş bir demde bolup geçýär, gözüňi ýumup-açýançaň, durmuşyňy dolap alýar. Soňky birnäçe ýyly göz öňüne getirip görüň! Bir adam ömründe dagy, gör, näçe öňegitmeler, täzelenişler bolup biljek! Eýsem-de bolsa, durmuşyň şeýle okgunlylygy, ozaly bilen, Türkmenistan ýaly tebigy baýlyklaryny akylly-başly ulanmagy başarýan, abadan ýurda mahsus ýagdaýdyr. Şunuň bilen baglylykda dilimizde, durmuşymyzda täze sözler, düşünjeler hem peýda bolýar. 

Ýaşaýyş medeniýetimiziň özgerişi, zamananyň iň uly mümkinçilikleriniň biziň halkymyz üçinem elýeterliligi bilen baglanyşykly döreýän «akylly» şäher muňa örän aýdyň mysaldyr. «Akylly» şäher ýa-da «smart-siti» konsepsiýasy öňdebaryjy kommunikasiýa tehnologiýalarynyň we ýokary tizlikli internetiň utgaşdyrylmagyna esaslanýar, şunuň üsti bilen şäher düzümlerini, gulluklaryny takyk dolandyrmagy üpjün edýän bir bitewi ekoulgam ilatyň hyzmatyna berilýär. 

Bu ýerde maglumatlaryň bir bitewi binýadyny özünde jemleýän «akylly» öýler, data merkezi, ýaşaýjylary dürli hyzmatlar we maglumatlar bilen üpjün edýän bitewi elektron goşundy döredilýär. Häzirki zaman sanly hyzmatlary howpsuzlyk we dolandyryş gulluklarynyň dessin täsir etmegini, mysal üçin, daşarky yşyklandyryş ulgamlaryny dolandyrmagy, «akylly» sebetleriň haýsy biriniň zyňyndylardan dolandygy barada degişli gulluga habar berilmegini üpjün eder. Şu ýerde ýene bir zada ünsi çekmek zerur. Dünýäniň ösen «akylly» şäherlerinde sanly ulgamyň şeýle mümkinçilikleri olaryň gurluşyklaryndan soň ýola goýulýan bolsa, biziň şäherimizde gurluşygyň ilkinji binýadyndan, ilkinji kerpijinden başlap hem däl, eýýäm onuň taslamasynda göz öňünde tutulandyr. 

Türkmen gurluşykçylary diňe belli-belli desgalary däl, desgalaryň örän çylşyrymly, dürli-dürli we iň häzirki zaman görnüşlerini, döwrüň öňdebaryjy zawod-fabriklerini gurmaga ukyplydyklaryny doly subut etdiler. Olar döwrebap obalaryň, şäherçeleriň birbada birnäçesini gurmagy-da başarýarlar. Hatda tutuş bir şäheri gurýarlar. Onda-da nähili şäheri! Ýurduň ilkinji «akylly» şäherini! 

Ýurdumyzyň hususy gurluşyk kärhanalary «akylly» öýleri gurmakda Aşgabady ösdürmegiň 16-njy tapgyrynyň gurluşygynda köp tejribe topladylar. Döwlet Baştutanymyz häzirki wagtda Ahal welaýatynyň täze edara ediş merkeziniň gurluşygynda hünärmenleriň 15 müňden gowragynyň zähmet çekýändigini aýdyp, olaryň bu ýerde toplan tejribesiniň «Aşgabat-sitiniň» gurluşygynda hem ulanylyp bilinjekdigini belledi. 

Birinji tapgyrdaky desgalaryň gurluşygyna potratçy kärhanalaryň 60-dan gowragy gatnaşýar. Şeýle uly gurluşyk taslamasynyň agramly böleginiň milli gurluşyk kompaniýalaryna ynanylmagy döwletimiz tarapyndan olara bildirilen uly ynamdyr, goldawdyr. Munuň üçin uly möçberli serişdeler hususy gurluşyk kärhanalaryna bölünip berildi. Gurluşyk işleriniň geçirilýän döwründe potratçylar gümrük paçlaryny, birža ýygymlaryny tölemekden boşadyldy. Buýrujylaryň haýyşnamalary esasynda ýaşaýyş jaýlaryny gurmak üçin baglaşylýan şertnamalaryň bahasynyň esasy bölegini maliýeleşdirmäge ýeňillikli karz serişdeleri berildi. 

Tutuş bir şäheri gurmak, onda-da iň döwrebap şäheri gurmak her bir döwlete başartjak iş däl. Biziň ýurdumyzda şeýle şäherler yzly-yzyna gurulýar. Aşgabat, hakykatda, täzeden guruldy diýsek, ýalňyş bolmaz. Awaza uly bir şäher, tutuş bir dynç alyş-syýahatçylyk merkezi ahyryn! Ine, indi bolsa başga bir beýik şäher, «akylly» şäher — Ahalyň täze welaýat merkezi gurulýar. Nesip bolsa, «Aşgabat-sitini» hem bu sanawa goşup bolar, onuň gurulmagy netijesinde beýik paýtagt şäherimiziň çäginde üýtgeşik şäher, iň döwrebap şäher, ýene bir «akylly» şäher peýda bolar diýsek, hakykatdan daş düşmeris... 

...Iki tapgyrda kottejleriň we köp gatly ýaşaýyş jaýlarynyň ýüzlerçesi gurlar. Çagalar baglary, orta mekdepler, başlangyç we orta hünär mekdepleri, sungat mekdepleri, saglyk öýleri, Enäniň we çaganyň saglygyny goraýyş merkezi, beýleki hassahanalar, Ruhyýet köşgi, medeniýet öýi, drama teatry, kitaphana, sirk, muzeý, häzirki zaman sport toplumlary, seýilgähler, söwda we dynç alyş merkezleri, beýleki hyzmat edaralary... Aýlawy, türgenleşik meýdançalary, manežleri we athanalary bolan Halkara atçylyk ýokary okuw mekdebi, Ylmy-önümçilik merkezi... Şäheriň dolandyryş, işewürlik, durmuş-üpjünçilik, ulag-aragatnaşyk ulgamlary... Gahryman Arkadagymyzyň aýdyşy ýaly, milli ýol-ýörelgeleriň dowam edýän döwründe bu ýerde täze metjidiň bina edilmegi hem ähmiýetli bolar. Netijede, şäheriň çäginde birbada 5 500 adam namaza durar ýaly metjit gurlar. 

Täze şäheriň köçeleri, şaýollary belli şahsyýetleriň atlaryny göterse, elbetde, gowy bolar. Bu barada Gahryman Arkadagymyz Ahal welaýatyna iş saparynyň çäklerinde aýtdy. Arkadagly Serdarymyz tarapyndan hem bu pikir oňlanyldy. Şeýlelik bilen, hünärine, halkymyzyň öňünde bitiren hyzmatlaryna laýyklykda, şoňa mahsus edara binalarynyň ýerleşýän köçelerine taryhy şahsyýetleriň atlary dakylar. 

28-nji aprelde hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedow täze edara ediş merkeziniň gurluşygynyň alnyp barylýan ýerine iş saparyny amala aşyrdy. Arkadagly Serdarymyz täze welaýat merkezine döwrebap at dakmak babatda teklipleriň öwrenilmelidigini aýratyn nygtady. Nesip bolsa, täze şäher öz mynasyp adyna hem eýe bolar. 

Bu şäheriň döremegi Ahal welaýatynyň ilaty üçin örän begençli waka bolmak bilen, biziň umumy ösüşlerimiziň aýrylmaz bölegidigine görä, türkmenistanlylaryň her biri üçin hem şeýle wakadyr. Ol ak mermerli paýtagtymyza egin diräp, zamanamyzyň nur-şuglasyny dünýä ýetirer. 

Täze şäher uly taryhly, hoştap howaly, gözel tebigatly ýaýlada, Gahryman Arkadagymyzyň dünýä inen topragynda gurulýar. Bu ýerler gadymlardan bäri iň meşhur bedewleriň çykan ýerleri. Tomaşaly toýlar tutulyp, at çapdyrylyp, altyngabak atdyrylan ýerler. Türkmen mukamlarynyň dörän ýerleri. Dürli ugurlardan meşhur şahsyýetleriň kemala gelen ýerleri. Gadymyýetden bäri rysgallylygy, datly ir-iýmişleri bilen tanalan ýerler.  

 Bu ajaýyp mekanda gurulýan täze şäher bilen baglanyşyklylykda ýene şuny aýdasymyz gelýär: 

Ine, şeýdip Gahryman Arkadagymyzyň täze eseri döreýär. Bu beýik eser beýik özgerişiň, bagtyň, buýsanjyň mukamydyr. Bu eser mizemez döwletliligimiziň altyn şuglasydyr! 

Akmyrat HOJANYÝAZ.

«Türkmenistan».

Häzirki döwürde Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan Watanymyz ýokary tehnologiýalara we innowasiýalara daýanyp, çalt depginler bilen ösýän döwlet hökmünde dünýäde uly meşhurlyga eýe bolýar. Ýurdumyzda giň gerimli taslamalardyr başlangyçlar üstünlikli amala aşyrylýar. Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe ýurdumyzyň ykdysady kuwwatyny pugtalandyrmak, daşary ýurtlar bilen söwda-ykdysady hyzmatdaşlygy giňeltmek we eksport mümkinçiligini artdyrmak boýunça giň gerimli işler alnyp barylýar. Bu işleriň netijesinde ykdysadyýetiň dürli pudaklarynda ýokary tehnologiýaly kärhanalar gurlup işe girizilýär. Şolarda bäsdeşlige ukyply, ýokary hilli öndürilýän önümler içerki we daşarky bazarlarda has-da meşhurdyr.  

«Türkmenistanyň 2021 — 2030-njy ýyllar üçin daşary söwda Strategiýasyna» laýyklykda, ýurdumyzyň harytlarynyň daşary ýurt bazarlaryna ýerlenilişini artdyrmak maksady bilen, täze söwda nyşanly harytlary döretmek hem-de olary dünýä bazarlarynda giňden tanatmak boýunça degişli işler alnyp barylýar. Ýurdumyz halkara bileleşikde «Türkmenistanda öndürilen» nyşanly ýokary hilli harytlary öndürmekde uly kuwwata eýe bolan döwlet hökmünde tanalýar. Munuň özi ýurdumyzyň dünýä bazarlarynda abraýynyň ýokarlanmagyna, eksport kuwwatynyň artmagyna we maýa goýumlary çekmäge oňyn täsirini ýetirýär.  

Dünýäde innowasion tehnologiýanyň we sanly ulgamyň ösýän zamanasynda ýurdumyzda hem sanly ulgamy ösdürmekde oňyn işler alnyp barylýar. Bu ugurda dünýä tejribesiniň subut edişi ýaly, sanly ulgamyň netijesinde işewür we maýa goýum işjeňligi, döwlet hyzmatlarynyň ösüşi üpjün edilýär. Şeýlelikde, häzirki zaman hojalyk gatnaşyklarynda sanly tehnologiýalary ulanýan kärhanalar ykdysadyýeti sanly serişdeler bilen üpjün edip, onuň ösüşiniň daýanç nokady bolup durýarlar. Ýurdumyzy senagatlaşdyrmak we milli ykdysadyýetimizi sanly ulgama geçirmek baradaky meýilnamalary amala aşyrmak babatda senagat pudagyny ösdürmäge, onuň düzümini toplumlaýyn döwrebaplaşdyrmaga, öňdebaryjy tehnologiýalary ornaşdyrmaga uly ähmiýet berilýär. Häzirki wagtda sanly ykdysadyýete geçmek esasynda amala aşyrylýan özgertmeleriň oňyn täsiri has-da äşgär görünýär.  

Häzirki döwürde milli ykdysadyýetimiziň döwlete dahylsyz ulgamyny ösdürmek, telekeçilik başlangyçlaryny goldamak döwlet syýasatynyň ileri tutulýan ugurlarynyň biri bolup durýar. Şunuň bilen baglylykda, dünýäniň ösen tejribesinden ugur alnyp, hususy ulgamyň ykdysadyýetimizde eýeleýän ornunyň berkidilmegine aýratyn ähmiýet berilýär. Munuň özi türkmen telekeçileriniň dürli ugurlar, şol sanda azyk we beýleki harytlaryň önümçiligi boýunça belent sepgitleri eýelemegine giň ýol açýar. 

Türkmenistanda telekeçiligiň hemmetaraplaýyn ösdürilmegi, häzirki zaman bazar gurallarynyň giňden ornaşdyrylmagynyň hasabyna hususy ulgamyň ornunyň berkidilmegi hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň amala aşyrýan durmuş-ykdysady syýasatynyň ileri  tutulýan ugurlarynyň biridir.  Döwlet Baştutanymyz wezipä girişmek dabarasynda eden çykyşynda: «Döwlet eýeçiligini hususylaşdyrmak we döwlete dahylsyz pudagy ösdürmek döwlet syýasatymyzyň aýrylmaz bölegi bolup durýar. Ýurdumyzda milli ykdysadyýetimiziň ähli pudaklarynda işlejek kiçi, orta we iri tehnologik kärhanalaryň gurluşygy ýokary depginler bilen alnyp barylýar. Bu bolsa ykdysady kuwwatymyzy berkitmäge oňyn täsir eder» diýip belledi. Bu maksatlara ýetmegiň ýoly Türkmenistanyň Milli Geňeşiniň Halk Maslahatynyň 11-nji fewralda geçirilen taryhy mejlisinde kabul edilen «Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy: Türkmenistany 2022 — 2052-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Milli maksatnamasynda» beýan edildi.  

Döwlet Baştutanymyz hususy pudak hyzmatdaşlygynyň, hojalygy ýöretmegiň netijeli usullarynyň giňden ornaşdyrylmagynyň, bazar gatnaşyklary şertlerinde telekeçileriň bu işlere giňden çekilmeginiň ähmiýetini yzygiderli nygtaýar. Ykdysadyýetimizi bazar gatnaşyklary ýörelgeleri esasynda guraýan ýurdumyzda häzirki wagtda halk hojalygynyň bu ulgamyny netijeli we okgunly ösdürmek üçin amatly hukuk, ykdysady we durmuş şertleri döredildi. Munuň özi telekeçiligiň hukuk esaslarynyň, salgyt ulgamynyň kämilleşdirilmeginde, eksport-import amallarynyň geçirilmeginiň, ýer böleklerini bermegiň tertibiniň ýeňilleşdirilmeginde, ýeňillikli karzlary bermekde hem-de telekeçiler üçin karz, gümrük we söwda amallaryny resmileşdirmek işiniň aňsatlaşdyrylmagynda öz beýanyny tapýar.  

Hormatly Prezidentimiz şu ýylyň 8-nji aprelinde geçirilen Ministrler Kabinetiniň mejlisiniň barşynda hem kiçi we orta telekeçiligi goldamak, telekeçileri ykdysadyýetde özgertmeleri amala aşyrmaga giňden çekmek, hususy ulgamyň paýyny artdyrmak we ýurdumyzyň ykdysadyýetinde onuň eýeleýän işjeň ornuny üpjün etmek boýunça maksatnamalaýyn çäreleriň dowam etdirilmeginiň zerurdygyny belledi. Şondan ugur alnyp, häzirki wagtda ylym-bilim durmuşymyzyň we jemgyýetimiziň ösüşiniň hereketlendiriji güýjüne öwrüldi. Ylmyň iň soňky gazanan tehnologiýalaryndan ezberlik bilen baş çykarýan kämil hünärmenleriň kemala gelmegi döwletimiziň, jemgyýetimiziň ösüşinde aýdyňlygy bilen duýulýar. Ýurdumyzda sanly ulgamy ösdürmäge ünsüň güýçlendirilmegi pudaklaryň ählisiniň uly ösüşlere beslenmegine giň mümkinçilikleri döredýär. Ylmy-tehniki ösüşiň gazananlaryndan, täze tehnologiýalardan, innowasiýalardan oňat baş çykarýan hünärmenleri taýýarlamak wezipelerinden ugur alnyp, bu ugurlara düýpli maýa goýumlary gönükdirilýär. Bilimlere we innowasiýalara daýanylyp, dünýäniň ösen ýurtlarynyň derejesinde milli ykdysadyýetimiz döwrebaplaşdyrylýar, iri taslamalar durmuşa geçirilmek bilen, ýurdumyzy durmuş-ykdysady taýdan ösdürmekde uly üstünlikler gazanylýar.  

Halkyň Arkadagly zamanasynda ýurdumyzy bedew bady bilen ösüşlerden-ösüşlere alyp barýan hormatly Prezidentimiziň jany sag, ömri uzak bolsun! 

«Esger».

Ta­lyp­lyk döw­rün­de žur­na­lis­ti­ka de­giş­li geç­ýän sa­pak­la­ry­myz­da in­ter­net žur­na­lis­ti­ka­sy­nyň gel­je­gi, ýur­du­myz­da bu ug­ry ös­dür­mä­ge be­ril­ýän üns ha­kyn­da dyn­gy­syz gür­rüň eder­dik, pi­kir alyş­ma­la­ry gu­rap, dün­ýä tej­ri­be­sin­den mag­lu­mat­la­ry öw­re­ner­dik. Asyl, mil­li met­bu­gat ne­şir­le­ri­mi­zi in­ter­net ar­ka­ly okap bil­jek gün­le­ri­miz hem uzak­da däl eken. Sä­hel wagt­dan ins­ti­tu­ty ta­mam­lap, re­dak­si­ýa­da işe baş­la­ny­my­za la­ýyk iki ýyl bol­ýar. Hut şol wagt­dan bä­rem Türk­men döw­let ne­şir­ýat gul­lu­gy­nyň ýur­du­my­zyň äh­li ga­zet-žur­nal­la­ry­nyň elekt­ron gör­nü­şi­ni özün­de jem­le­ýän «Türk­men­met­bu­gat» in­ter­net ne­şi­ri he­re­ket ed­ýär. In­di biz bu hak­da ar­zuw et­me­giň ýe­ri­ne, özü­miz gün­de­lik wa­ka­la­ryň jüm­mü­şin­de bo­lup, ola­ry elekt­ron ne­şir­ler ar­ka­ly oky­jy­la­ra des­sin ýe­tir­me­giň ug­run­da gez­ýä­ris. In­ter­ne­tiň­dir san­ly ul­ga­myň dur­mu­şy­my­za şeý­le tiz ara­la­şaý­şy­ny gör­se­ňiz­läň!.. 

Dog­ru­sy, köp­çü­lik­le­ýin ha­bar be­riş se­riş­de­le­ri­niň san­ly­laş­dy­ryl­ma­gy ha­kyn­da oza­lam kän ýa­zyp­dyk. Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň 4-nji iýun­da ge­çi­ri­len Mi­nistr­ler Ka­bi­ne­ti­niň we Döw­let howp­suz­lyk ge­ňe­şi­niň bi­le­lik­dä­ki gi­ňiş­le­ýin mej­li­sin­de kagyzda çykarylýan gazet-žurnallary elektron görnüşe geçirmek boýunça işleri işjeň dowam etdirmek ba­ra­da aý­dan­la­ry şu te­ma ýe­ne bir ýo­la üns çek­mä­ge iter­di. Bu ba­bat­da di­ňe soň­ky ýyl­lar­da ga­za­ny­lan­la­ra gys­ga­ça syn ber­len­de, Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­my­zyň baş­lan­gy­jy bi­len «Türk­me­nis­tan­da 2019 — 2025-nji ýyl­lar­da san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­ti ös­dür­me­giň Kon­sep­si­ýa­sy­nyň» iş­le­nip taý­ýar­la­nyl­ma­gy­nyň yk­dy­sa­dy­ýe­tiň äh­li ugur­la­ryn­da, şol san­da köp­çü­lik­le­ýin ha­bar be­riş se­riş­de­le­rin­de san­ly ul­ga­my or­naş­dyr­ma­gyň yg­ty­bar­ly hu­kuk bin­ýa­dy­ny eme­le ge­ti­ren­di­gi­ni il­kin­ji no­bat­da aýt­ma­ly. Şun­luk­da, ze­rur bo­lan mag­lu­mat inf­rast­ruk­tu­ra­la­ry kä­mil­leş­di­ri­lip, iş­le­riň dep­gi­ni­ni ýo­kar­lan­dyr­ma­ga müm­kin­çi­lik dö­re­di. 

Ýe­ri ge­len­de bel­le­sek, Türk­men döw­let ne­şir­ýat gul­lu­gy­nyň 2019-njy ýyl­da açy­lan met­bu­gat.gov.tm in­ter­net saý­ty ýur­du­my­zyň ne­şir­le­ri­ni san­ly ul­ga­ma ge­çir­mek­de il­kin­ji tej­ri­be bol­dy. Bu saýt­da Di­ýa­ry­myz­da çap edil­ýän ga­zet-žur­nal­la­ryň 30-sy­nyň PDF nus­ga­la­ry bi­len ta­nyş­ma­ga hem-de ola­ry ýük­läp al­ma­ga müm­kin­çi­lik bar. Saý­tyň oky­jy­la­ry gün­de­lik çap­dan çy­kan ne­şir­ler­dä­ki ha­bar­dyr ma­ka­la­la­ryň iň gy­zyk­ly­la­ry, gul­lu­gyň dü­zü­mi­ne gir­ýän çap­ha­na­la­ryň hö­dür­le­ýän hyz­mat­la­ry bi­len hem tan­şyp bil­ýär­ler. 2020-nji ýy­lyň 1-nji iýu­lyn­dan Türk­men döw­let ne­şir­ýat gul­lu­gy­nyň «Türk­men­met­bu­gat» in­ter­net ne­şi­ri­niň mag­lu­mat­lar gi­ňiş­li­gi­ne çy­ka­ryl­ma­gy bol­sa ýur­du­myz­da çap edil­ýän ga­zet-žur­nal­la­ry elekt­ron gör­nüş­de köp­çü­li­ge el­ýe­ter­li et­mek we on­laýn abu­na­ny ýo­la goý­mak ba­bat­da tä­ze­çe çe­me­leş­me­le­re ba­dal­ga ber­di. 

In­di oky­jy­lar «Play Mar­ket» ýa-da «App Sto­re» in­ter­net dü­kan­la­ryn­dan «Türk­men­met­bu­gat» mo­bil go­şun­dy­sy­ny te­le­fon­dyr plan­şe­ti­ne, komp­ýu­te­ri­ne ýük­läp, on­laýn abu­na ýa­zyl­mak ar­ka­ly is­län wag­ty, is­län ýe­rin­de tä­ze­lik­ler­dir ha­bar­lar bi­len tan­şyp bil­ýär­ler. Bir­ba­da 30-a go­laý ga­zet-žur­na­ly hem elekt­ron, hem PDF gör­nüş­de hem­mä el­ýe­ter­li ed­ýän mo­bil go­şun­dy çap­dan çy­kyp, eli­mi­ze go­wuş­maz­dan öňür­ti is­len­dik ne­şi­ri des­sin oka­ma­ga, şun­luk­da, gym­mat­ly wag­ty­ňy hem se­riş­dä­ňi tyg­şyt­la­ma­ga müm­kin­çi­lik ber­ýär. Şun­da däp bo­lan ka­gyz ne­şir­le­ri in­kär et­mek üçin däl-de, on­laýn ga­zet-žur­nal­la­ryň kä­bir ar­tyk­maç­lyk­la­ry­ny de­ňeş­di­rip gör­mek üçin bir za­da üns çek­mek is­le­ýä­ris. Me­se­lem, ada­ty abu­na­da di­ňe bir ga­zet ýa-da žur­nal üçin ge­çir­ýän pu­lu­my­za «Türk­men­met­bu­ga­ta» on­laýn abu­na ýa­zyl­mak ar­ka­ly ýur­du­my­zyň äh­li ga­zet-žur­nal­la­ry­ny okap bil­ýä­ris. Özem in­di oky­jy­lar üçin ýö­ri­te abu­na ýa­zy­ly­şyk möw­sü­mi­ne ga­raş­mak ze­rur­ly­gy hem ýok. «Türk­men­met­bu­gat» mo­bil go­şun­dy­sy­nyň üs­ti bi­len is­län gü­nüň­de, is­län sa­ga­dyň­da ne­şir­le­re abu­na ýa­zy­lyp bol­ýar. Mu­nuň üçin ula­ny­jy­la­ryň el te­le­fon­la­ryn­da­ky TMCELL ha­sa­byn­dan ýa-da dür­li bank­la­ra de­giş­li bo­lan bank kart­la­ryn­dan nagt däl gör­nüş­de tö­leg ge­çir­mek müm­kin­çi­li­gi el­ýe­ter­li. 

As­lyn­da, dün­ýä­niň mag­lu­mat gi­ňiş­li­gi­ne go­şu­lyş­mak üçin ne­şir­le­riň elekt­ron­laş­dy­ryl­ma­gy esa­sy ze­rur­lyk­la­ryň bi­ri­dir. Ha­sap­la­ma­la­ra gö­rä, her gün­de 4 mil­liard­dan gow­rak adam (dün­ýä ila­ty­nyň deň ýa­ry­sy) in­ter­ne­te gi­rip, dür­li mag­lu­mat­la­ry göz­le­ýär. Di­ňe «Goog­le» plat­for­ma­syn­da her ýyl­da 2,5 tril­lion ge­zek göz­leg edil­ýär. Has iş­jeň ula­ny­jy­la­ryň gün­de 7 sa­ga­da go­laý wag­ty­ny in­ter­ne­te sarp ed­ýän­dik­le­ri, me­ge­rem, köp­le­ri geň gal­dyr­sa ge­rek. Hut şeý­le gör­ke­zi­ji­ler hem in­ter­ne­tiň au­di­to­ri­ýa­sy­nyň bar­ha çalt gi­ňe­me­gi­ni şert­len­di­rip, ha­bar­dyr mag­lu­mat­la­ryň oky­jy­la­ra mi­nut­sa­ýyn ýe­ti­ril­me­gi­niň ze­rur­ly­gy­ny art­dyr­ýar. 

Türk­men ne­şir­le­ri­niň on­laýn gör­nüş­de el­ýe­ter­li edil­me­gi, il­kin­ji no­bat­da, ýur­du­myz­da bo­lup geç­ýän tä­ze­lik­ler­dir ha­bar­la­ry me­dia gi­ňiş­lik­de des­sin ýaý­rat­mak mak­sa­dyn­dan ugur al­ýar. Ga­ly­ber­se-de, on­laýn abu­na­ny iş­jeň­leş­di­rip, ga­zet­dir žur­nal­la­ry çap et­mek we ola­ryň ti­ra­žy bi­len bag­ly kä­bir çyl­şy­rym­ly ýag­daý­la­ryň ýe­ňil­leş­di­ril­me­gi göz öňün­de tu­tul­ýar. Çün­ki ne­şir­le­riň elekt­ron gör­nü­şe ge­çi­ril­me­gi ne­ti­je­sin­de, ka­gyz ýa-da reňk bi­len bag­ly ýü­ze çyk­ýan me­se­le­ler, ma­li­ýe çyk­da­jy­la­ry bel­li bir de­re­je­de azal­ýar. Şeý­le-de ga­zet-žur­nal­la­ryň äh­li sa­ny­ny ýa-da aý­ry-aý­ry ha­bar­dyr ma­ka­la­la­ry ar­hiw hök­mün­de elekt­ron gör­nüş­de sak­lap gal­ma­ga şert dö­red­ýär. Mu­nuň özi äh­lu­mu­my in­ter­net gi­ňiş­li­gi­ne çy­ka­ryl­ýan mag­lu­mat­la­ryň «Goog­le», «Yan­deх», «Ya­hoo» ýa­ly dün­ýä­niň esa­sy in­ter­net saýt­la­ry­na ut­gaş­ma­gy­na-da müm­kin­çi­lik ber­ýär. Bu bol­sa şol göz­leg saýt­la­ry ar­ka­ly Türk­me­nis­tan ha­kyn­da­ky mag­lu­mat­lar bi­len ta­nyş­mak is­le­ýän oky­jy­lar üçin yg­ty­bar­ly gol­lan­ma bo­lup hyz­mat ed­ýär. 

Bi­ler­men­le­riň aýt­ma­klaryna gö­rä, gel­jek­de on­laýn ne­şir­le­re is­leg di­ňe art­mak bi­len bo­lar. Şun­dan ugur alyp, Di­ýa­ry­myz­da mil­li met­bu­ga­tyň san­ly ul­ga­ma ge­çi­ril­me­gi­niň ba­şy­ny baş­lan Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­myz bu ugur­da dün­ýä tej­ri­be­si­ni öw­ren­me­giň we öz­leş­dir­me­giň, tä­ze me­dia-teh­no­lo­gi­ýa­la­ry iş­jeň peý­da­lan­ma­gyň, bi­le­lik­dä­ki mag­lu­mat­lar tas­la­ma­la­ry­ny iş­läp taý­ýar­la­ma­gyň, ýur­du­my­zyň žur­na­list­le­ri­niň hü­när de­re­je­si­ni ýo­kar­lan­dyr­ma­gyň ze­rur­dy­gy­ny aý­ra­tyn nyg­ta­dy. Dün­ýä­niň köp döw­let­le­rin­de ge­çi­ri­len pi­kir so­raş­ma­la­ryň ne­ti­je­le­ri hem on­laýn ne­şir­le­re gy­zyk­lan­ma­la­ryň bar­ha art­ýan­dy­gy­ny gör­kez­ýär. Şun­da oky­jy­lar in­ter­net ar­ka­ly mag­lu­mat­la­ry has tiz alyp bol­ýan­dy­gy­ny, bir däl-de, en­çe­me çeş­mä ýüz­le­nip bil­ýän­dik­le­ri­ni, alan peý­da­ly mag­lu­mat­la­ry­ny beý­le­ki­ler bi­len paý­laş­mak müm­kin­çi­li­gi­ni on­laýn ha­bar be­riş se­riş­de­le­ri­niň esa­sy ar­tyk­maç­lyk­la­ry ha­sap­la­ýar­lar. 

Hä­zir­ki wagt­da ýur­du­myz­da çap edil­ýän äh­li ga­zet-žur­nal­la­ryň bir bi­te­wi in­ter­net saý­ty hem-de mo­bil go­şun­dy­sy gör­nü­şin­de ne­şir edil­me­gi, ola­ryň her bi­ri bo­ýun­ça aý­ra­tyn elekt­ron gaz­na­nyň bol­ma­gy­nyň üp­jün edil­me­gi, oky­jy­la­ra, öz is­le­gi­ne gö­rä, is­len­dik wagt­da on­laýn usul­da abu­na ýa­zyl­ma­ga müm­kin­çi­lik dö­re­dil­me­gi hä­zir­ki za­man ösü­şi­niň me­ýil­le­ri­ni na­za­ra alyp, türk­men met­bu­gat ne­şir­le­ri­ni döw­re­bap­laş­dyr­ma­ga, žur­na­list­le­riň işi­ni döw­rüň ta­la­by­na la­ýyk de­re­je­de kä­mil­leş­dir­mä­ge müm­kin­çi­lik ber­ýär. Bu gün­ki gün ka­gyz ne­şir­le­riň elekt­ron gör­nü­şe ge­çi­ril­me­gi ha­bar­la­ryň mi­nut­sa­ýyn däl, hat­da se­kunt­sa­ýyn Ýer ýü­zü­niň is­len­dik kün­je­gi­ne ýaý­ra­ýan «mag­lu­mat­lar asy­ryn­da» ýur­du­my­zyň ösüş-öz­ge­riş­le­ri, ýe­ten we ýet­ýän sep­git­le­ri ha­kyn­da dün­ýä jem­gy­ýet­çi­li­gi­niň ha­bar­ly­ly­gy­ny art­dyr­mak­da öz­bo­luş­ly gu­ral bo­lup hyz­mat ed­ýär. Onuň müm­kin­çi­lik­le­rin­den ne­ti­je­li peý­da­lan­mak bol­sa türk­men žur­na­list­le­ri­niň ze­hi­ni­ne, ukyp-ba­şar­ny­gy­na, dö­re­di­ji­lik göz­leg­le­ri­ne bag­ly. 

Aý­gül RA­HY­MO­WA.

«Türk­me­nis­tan».

Häzirki döwürde tutuş Ýer ýüzünde sanly ulgam düşünjesi öz gerimini gitdigiçe giňeldýär. Islendik ösen döwletiň tejribesine nazar salsaň, olaryň häzirki ösüşleriniň esasynda sanly ykdysadyýetiň hem sanly tehnologiýalaryň durandygyna anyk göz ýetirýärsiň. Diýmek, sanlylaşdyrmak arkaly hem-ä ýurduň ösüş depginini çaltlandyrmaga, hem-de halkara giňişligindäki ornuňy pugtalandyrmaga mümkinçilik döreýär. 

Sanly ulgama geçmek işi şol ugurdan bilim ýüki, hünär taýýarlygy ýetik hünärmen binýadyny talap edýär. Bu ugurda biziň ýurdumyzda amala aşyrylýan düýpli özgertmeler, bu käri ele aljak ýaş hünärmenler üçin döredilýän mümkinçilikler barmak basyp sanardan kän. Ylaýta-da, «Türkmenistanda sanly bilim ulgamyny ösdürmegiň Konsepsiýasy» kabul edilip, ýurdumyzyň bilim ulgamynda elektron maglumat binýadynyň ähli ugurlarynyň üpjünçiligini ýola goýmak wezipeleri amala aşyryldy. Elektron kitaphana ulgamy, portal, saýt ýaly sanly ulgamyň mümkinçiliklerinden peýdalanmak işi bilim ulgamynda ýola goýuldy. Häzirki wagtda ýokary okuw mekdeplerinde ýörite internet web-saýtlary döredilip, olarda bilim ojaklarynyň her biri hakynda takyk maglumatlar ýerleşdirilendir. 

Gahryman Arkadagymyzyň ýurdumyzyň ykdysadyýetini sanlylaşdyrmak babatda başyny başlan özgertmeleri häzirki wagtda hormatly Prezidentimiz tarapyndan mynasyp dowam etdirilýär. Eziz Diýarymyzda 2018-nji ýylyň noýabr aýynda kabul edilen «Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasy» üç tapgyrda amala aşyrylar. Şoňa laýyklykda, ilatyň uzak aralykdan birnäçe işi, bir wagtda tiz hem önjeýli ýerine ýetirmegine giň mümkinçilikler döredildi.  

Akylly tehnologiýalara daýanýan, sanly ulgamyň mümkinçiliklerinden paýly bolan bilim işgärleriniň öňünde diňe ata Watanymyzyň röwşen geljegini şuglalandyrjak ýaş nesli kemala getirmekde arman-ýadaman, önjeýli zähmet çekmek galýar. Bize şular ýaly ajaýyp mümkinçilikleri döredip berýän hormatly Prezidentimiziň jany sag, başy dik bolsun, tutýan tutumly işleri elmydama rowaç alsyn! 

Begençdurdy SAPAROW,

Türkmenistanyň Inžener-tehniki we ulag   kommunikasiýalary institutynyň   mugallymy.

Hormatly Prezidentimiz Ministrler Kabinetiniň 13-nji maýda geçirilen mejlisinde ýurdumyzda sanly ulgamyň ornaşdyrylyşy baradaky meselä ünsi çekdi. Sanly ykdysadyýeti ösdürmek Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwrüniň derwaýys meseleleriniň biridir. Şu jähetden, «Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasy» häzirki wagtda yzygiderli durmuşa geçirilýär. 

Ministrler Kabinetiniň mejlisinde Konsepsiýanyň hem-de «Türkmenistanda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň 2021 — 2025-nji ýyllar üçin Döwlet maksatnamasynyň» durmuşa geçirilmeginiň çäklerinde döwrebap maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalaryny giňden ornaşdyrmak we kämilleşdirmek, onuň sazlaşykly işlemegini ýola goýmak, maglumat howpsuzlygyny üpjün etmek boýunça çäreleriň amala aşyrylýandygy bellenildi. Mälim bolşy ýaly, bu möhüm wezipe üç tapgyrda dowam etdirilýär. Sanlylaşdyrmagyň birinji tapgyrynda interneti ulanyjylaryň millionlarçasyna onuň elýeterliligi üpjün edildi. Ýurdumyzda halkara optiki-süýümli aragatnaşyk ulgamlarynyň çekilmegi, ilatyň ýaşaýan ýerlerinde, myhmanhanalarda, söwda merkezlerinde Wi-Fi tehnologiýalarynyň ornaşdyrylmagy, internet web-saýtlarynyň döredilmegi sanly ulgamyň işiniň has-da kämilleşdirilmegine mümkinçilik berýär.  

Sanlylaşdyrmagyň 2020 — 2023-nji ýyllary öz içine alýan ikinji tapgyrynda, ýagny häzirki wagtda ýurdumyzda döwrebap maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalaryny giňden ornaşdyrmak, maglumat howpsuzlygyny üpjün etmek boýunça işler dowam etdirilýär. Hormatly Prezidentimiziň Ministrler Kabinetiniň mejlisinde gol çeken «Aragatnaşyk liniýalaryny goramagyň kadalaryny tassyklamak hakynda» Karary bu babatda alnyp barylýan işleriň göwnejaý ýola goýulmagyna we durmuşa ornaşdyrylmagyna ýardam eder.  

Sanly tehnologiýalaryň ylym-bilim ulgamyna ornaşdyrylmagy ýaşlaryň dünýä ülňülerine laýyklykda bilim almagyna, hünär taýýarlygyny, tejribelerini kämil derejede ösdürmegine giň mümkinçilikleri döredýär. Öz işine ussat hünärmenleri taýýarlamak wezipesi talyplaryň sanly ulgam babatdaky sowatlylygyny gazanmak bilen aýrylmaz baglydyr. Biziň maksadymyz hem döwrüň talabyna laýyk gelýän, öz hünäri boýunça täzeçe pikirlenip we netijeli işläp biljek kämil hünärmenleri taýýarlamakdan ybarat. Bu ugurda, şeýle-de daşary ýurt dillerini öwrenmekde, geljekki hünärmenleriň özbaşdak işlemek endiklerini ösdürmekde sanly ulgam uly ýardam edýär. Bilim portallarynyň döredilmegi ylym-bilime degişli maglumatlar, gollanmalar, kitaplar, wideo hem-de audiomateriallar ylmyň we tehnikanyň soňky gazananlary bilen tanyşmaga giň mümkinçilik döredýär.  

Gahryman Arkadagymyzyň başlangyjy bilen başy başlanan döwrebap gurluşyklaryň — «Aşgabat-sitiniň» we Ahal welaýatynyň täze, döwrebap edara ediş merkeziniň sanly ulgamyň gazananlary, iň täze tehnologiýalar esasynda gurulýandygyny bellemeli. Munuň özi halkymyz üçin ösen döwrüň ýaşaýyş şertleriniň ýokary derejesini alamatlandyrýar. 

Jeren HOJAMYRADOWA,

Türkmenistanyň Telekommunikasiýalar we informatika institutynyň mugallymy.

Ähli babatda dünýäniň ösüşleri bilen deň gadam urýan ýurdumyzda akyl-paýhas işiniň önümlerini goramak boýunça-da zerur çäreler durmuşa geçirilýär. Aň-paýhas işjeňliginiň goragy barada gürrüň edilende, köplenç, «intellektual eýeçilik» diýen düşünje bilen ýüzbe-ýüz bolýarys. Eýsem-de, bu düşünje haçan, nähili ýüze çykdy we ýurdumyzda aň-paýhas işiniň önümlerini goramak boýunça nähili işler amala aşyrylýar?

1967-nji ýylda Şwesiýanyň paýtagty Stokgolmda Intellektual eýeçiligiň bütindünýä guramasynyň döredilmegi baradaky Konwensiýa gol çekilýär. Guramanyň esaslandyryjy resminamalaryna laýyklykda, intellektual eýeçilik düşünjesi edebi, çeperçilik we ylmy eserlere (şol sanda kompýuterleriň maksatnama üpjünçiliklerine), sungat ussatlarynyň çykyşlaryna, ses ýazgylaryna, radio we telewideniýede ýaýlyma goýberilýän gepleşiklere, adam işiniň ähli çygyrlaryndaky oýlap tapyşlara, senagat nusgalaryna, haryt nyşanlaryna, hyzmat ediş nyşanlaryna, firma atlaryna we söwda belgilerine, önümçilik, ylmy, edebi we çeperçilik çygrynda intellektual eýeçilige degişli bolan beýleki hukuklary öz içine alýar.

Ýurt Garaşsyzlygymyzy gazanmagymyz bilen Türkmenistanda hem intellektual eýeçiligiň goragy kanunçylyk taýdan berkidildi. 1992-nji ýylda kabul edilen «Ylmy intellektual eýeçilik hakynda» Türkmenistanyň Kanunyna laýyklykda, ylmy intellektual (akyl) eýeçilik – munuň özi ylmy barlag, proýektirleýiş, gözleg tejribe-konstruktorçylyk we tejribe-tehnologik işleriň netijelerine bolan eýeçilikdir.

«Algoritmleriň, elektron hasaplaýjy maşynlar (EHM) üçin programmalaryň, maglumat bazalarynyň we integral mikroshemalaryň topologiýasynyň hukuk taýdan goralyşy hakynda», «Seleksiýanyň gazananlaryny hukuk taýdan goramak hakynda», «Awtorlyk hukugy we gatyşyk hukuklar hakynda», «Gyzyl Ýarymaýyň we Gyzyl Hajyň nyşanlaryny peýdalanmak we goramak hakynda», «Oýlap tapyşlaryň hukuk goragy hakynda», «Senagat nusgalarynyň hukuk goragy hakynda», «Haryt nyşanlary hakynda», «Harytlaryň gelip çykan ýerleriniň atlary hakynda», «Firma atlary hakynda» Türkmenistanyň Kanunlary ýurdumyzda intellektual eýeçilik hukugynyň goragyny üpjün edýän resminamalardyr.

Intellektual eýeçilik nazaryýetiniň esasy düşünjesi adamzadyň zähmetiniň ähli miweleriniň (maddy obýektler ýa-da döredijilikli zähmetiň netijeleri) onuň öz eýeçiligi bolup durýandygyny aňladýar. Şunlukda, döredijilikli zähmetiň netijelerini döredijiniň olardan peýdalanmaga aýratyn hukugy bardyr. Ýöne şu ýerde döredijiniň maddy obýektiň özüne däl-de, diňe maddy obýekti döretmekde ulanylan pikire bolan hukugynyň bardygyny hakykatyň hatyrasy üçin bellemek gerek.

Garaşsyz Watanymyzda ylym-bilimi, medeniýeti, sungaty ösdürmek, adamyň akyl zähmetiniň netijelerini goramak, raýatlarymyzy döredijilik üstünliklerine ruhlandyrmak ugrunda dünýä nusgalyk işleri amala aşyrýan hormatly Prezidentimiziň jany sag, ömri uzak, beýik işleri rowaç bolsun!

Batyr GUTLYMYRADOW,

Hormatly Prezidentimiziň parasatly baştutanlygynda milli ykdysadyýetimizde uly üstünlikler gazanylýar. Ýurdumyzyň ykdysadyýetini mundan beýläk hem ösdürmekde we döwrebaplaşdyrmakda sanly ulgamyň aýratyn orny bardyr. Şonuň üçin bu ugra aýratyn üns berilýär we döwrebap mümkinçilikler durmuşa ornaşdyrylýar. «Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasynyň» wezipeleriniň yzygiderli durmuşa geçirilmegi ýurdumyzyň mundan beýläk-de ösmegine, işewürlik we maýa goýum işjeňliginiň artmagyna, dolandyryşyň öňdebaryjy usullarynyň ornaşdyrylmagyna ýardam edýär.

Ylmyň we bilimiň has-da ösen häzirki döwründe tehnologiýalara, kompýuter enjamlaryna, elektron programmalaryna giň ýol açylýar. Şonuň üçin sanly ulgam dürli pudaklarda işjeň ornaşdyrylýar. Munuň özi ösüşi üpjün etmek bilen bir hatarda, ylmyň iň täze gazananlaryny hem durmuşa ornaşdyrmak bolup durýar. Şonuň üçin, hormatly Prezidentimiziň parasatly baştutanlygynda sanly ulgamyň mümkinçilikleri giňden peýdalanylýar. Sanly ykdysadyýetiň ösdürilmegi birnäçe amatlyklary döredýär. Sanly ykdysadyýetiň ösýän şertlerinde sarp edijileriň islegleri çalt we ýokary hil derejesinde kanagatlandyrylýar. Sanly gurşawda harytlaryň we hyzmatlaryň ählumumy bazarlara dessin çykmak we sarp edijilere elýeterli bolmak mümkinçiligi artýar. Harytlaryň we hyzmatlaryň göni aragatnaşyk (onlaýn) ulgamda hödürlenmegi olaryň elýeterliligini ýokarlandyrýar. Şeýlelikde, sanly ykdysadyýet tizlik, ýokary hil we amatlylyk babatynda netijelidir hem-de ähmiýetlidir.

Elbetde, sanly ulgamyň mümkinçilikleri örän giňdir. Häzirki wagtda hyzmatlary döwrebap görnüşe geçirmek — maglumat-intellektual tehnologiýalary we sanlylaşdyrylan ulgamlary ösdürmek durmuş-ykdysady taýdan zerurlyga öwrülýär. Sanlylaşdyrmak, ozaly bilen, täze hyzmatlaryň we önümleriň sanly görnüşde döredilmegidir. Diýmek, sanlylaşdyrmagyň esasy tapawutly aýratynlygy täze işjeň we sarp edijilik häsiýetnamalary bolan innowasion hyzmatlaryň hem-de önümleriň döredilmegindedir.

Sanlylaşdyrmak ösüş we bäsdeşlik babatda täze artykmaçlyklary gazanmaga mümkinçilik berýär. Häzirki wagtda ýurdumyzyň ykdysadyýetiniň dürli pudaklarynda täze innowasion tehnologiýalar, şol sanda, sanly tehnologiýalar ornaşdyrylyp, elektron resminamalar dolanyşygyna geçildi. Elektron senagat döredilýär. Öňdebaryjy tehnologiýalar esasynda köpugurly kommunikasiýa ulgamyny döretmek, Watanymyzyň alys künjeklerinde internet mümkinçiliklerini üpjün etmek bilen bir hatarda, aragatnaşyk hyzmatlarynyň möçberini, hilini we görnüşlerini artdyrmak işleri üstünlikli durmuşa geçirilýär.

Milli ykdysadyýetimizi döwrebap ösdürmekde beýik işleri durmuşa geçirýän hormatly Prezidentimiziň jany sag, ömri uzak bolsun!

Mekan ORAZGYLYJOW,

Ýurdumyzda milli ykdysadyýetimizi döwrebaplaşdyrmak we diwersifikasiýalaşdyrmak boýunça giň möçberli maksatnamalardyr dürli ugurlara degişli taslamalar üstünlikli amala aşyrylýar. Şunda, hususan-da, innowasion ugurlara, ýagny sanly ulgama geçilmegine, ýokary tehnologiýaly senagat önümçiliginiň döredilmegine, dürli düzümleriň işiniň mundan beýläk-de kämilleşdirilmegine, pudaklaryň işine öňdebaryjy tejribäniň ornaşdyrylmagyna, bazar ykdysadyýeti şertlerinde işewürligi we hususy telekeçiligi ösdürmäge aýratyn ähmiýet berilýär.

Sanly ulgama geçilmegi maliýe bazaryna gatnaşyjylaryň we müşderileriň arasynda özara gatnaşyklaryň düýpli özgerdilmegini alamatlandyrýar. Munuň özi, ilkinji nobatda, hyzmatlaryň dessinliginiň artdyrylmagyny hem-de hyzmat etmegiň alternatiw usullaryny ulanmak arkaly müşderileriň wagtynyň tygşytlanylmagyny göz öňünde tutýar.

Maliýe bazaryna gatnaşyjylara hödürlenilýän hyzmatlaryň dessinligi hem-de elýeterliligi karz edaralarynyň we müşderileriň arasyndaky gatnaşyklary düýbünden täze derejä çykarýar. Internetiň ösmegi hem-de ykjam telefonlaryň wezipeleriniň giňelmegi bilen baglylykda, mobil goşundylar möhüm ähmiýete eýe bolýar. Ulanyjylar tarapyndan her gün özleriniň pul hasabyny barlamak, ýerine ýetirilen amallary gözden geçirmek, geçirimleri hem-de hyzmatlaryň töleglerini amala aşyrmak üçin ençeme gezek ulgama girilýär. Bu bolsa hasaplary dolandyrmaga uly mümkinçilikleri berýär.

«Türkmenistanda 2021 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Döwlet maksatnamasynda» ministrliklerde we pudaklaýyn dolandyryş edaralarynda sanly ulgama geçmek, ýerli elektron söwdany ösdürmek we kämilleşdirmek, ilatyň sanly ykdysadyýet, maglumat howpsuzlygy babatda sowatlylygyny artdyrmak boýunça wagyz-nesihat işlerini alyp barmak we beýleki wezipeler bellenilendir. Bu düzgünleriň yzygiderli ýerine ýetirilmegi ýurdumyzyň mundan beýläk-de ösmegine, işewürligi we maýa goýum işjeňligini ýokarlandyrmaga, dolandyrmagyň öňdebaryjy usullaryny ornaşdyrmaga ýardam edýär.

Sanly ulgama geçmek babatda söwda ulgamyna möhüm orun degişlidir. Hormatly Prezidentimiziň başlangyçlary boýunça ýurdumyzda elektron söwdany ösdürmäge hem-de ýerli önüm öndürijileriň bäsdeşlige ukyplylygyny ýokarlandyrmaga gönükdirilen toplumlaýyn çäreler amala aşyrylýar. Ykdysadyýetiň beýleki pudaklarynda bolşy ýaly, bu ulgamda hem sanly tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagyny nazara almak bilen, netijeli hukuk binýady döredilýär we yzygiderli kämilleşdirilýär.

«Sarp edijileriň hukuklaryny goramak hakynda», «Söwda işi hakynda» we «Türkmenistanda Internet torunyň ösüşini we internet-hyzmatlaryny etmegi hukuk taýdan düzgünleşdirmek hakynda» Türkmenistanyň Kanunlaryna laýyklykda, Türkmenistanyň Söwda we daşary ykdysady aragatnaşyklar ministrligi tarapyndan «Harytlary uzaklykdan (distansion usul bilen) satmagyň düzgünleri» işlenip düzüldi we işe girizildi. Ol internet söwdasynyň işini düzgünleşdirmäge gönükdirilendir. Düzgünnama harytlaryň mahabatyny, harytlary satyn almak-satmak hakynda şertnamalary baglaşmagy, harytlary alyja eltip bermegiň düzgünlerini goşmak bilen, uzak aralykdan söwdany guramak boýunça umumy düzgünler girizildi, onda alyjynyň hukuklary we beýlekiler kesgitlenilýär. Bu kadalar guramaçylyk-hukuk görnüşlerine garamazdan, ýuridik şahslara taraplara, şonuň ýaly-da hukuk tarapyny döretmezden telekeçilik işini amala aşyrýan hususyýetçilere degişlidir.

Milli ykdysadyýetiň dürli pudaklaryna täze sanly innowasion tehnologiýalary ornaşdyrmagyň netijesinde, müşderileriň öz kartlaryny ulanyp, demir ýol, howa ýollary peteklerini hem-de şäherara ugurlarda gatnaýan awtobuslaryň peteklerini internet ulgamynyň üsti bilen nagt däl görnüşde satyn almagy üçin mümkinçilik döredildi. Hawa, ýurdumyzda pul dolanyşygynyň netijeliligini has-da ýokarlandyrmak maksady bilen, banklar tarapyndan öňdebaryjy halkara tejribelere, döwrebap tehnologiýalara esaslanýan nagt däl hasaplaşyklary ösdürmek, kämilleşdirmek hem-de ýaýbaňlandyrmak boýunça giň gerimli işler alnyp barylýar.