Gahryman Arkadagymyzyň  taýsyz tagallasy bilen 2018-nji ýylda kabul edilen «Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasy» ýurdumyzda ýokary tehnologiýaly, bäsdeşlige ukyply sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň möhüm binýadydyr. Konsepsiýany üç tapgyrda (1-nji tapgyry — 2019-njy ýylda, 2-nji tapgyry — 2020 — 2023-nji ýyllarda, 3-nji tapgyry — 2024 — 2025-nji ýyllarda) amala aşyrmak maksat edinilýär. Ol 7 bapdan ybarat bolup, onda maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalary ulgamynyň häzirki ýagdaýy, konsepsiýanyň maksady we wezipeleri, ony amala aşyrmagyň ugurlary we guraly, garaşylýan netijeler beýan edilýär. 

Konsepsiýanyň üstünlikli durmuşa geçirilmegi ýurdumyzda halk hojalygynyň ähli pudaklarynda uly öňegidişlikleri şertlendirdi. Sanly ulgam ykdysadyýetimiziň diwersifikasiýalaşdyrylmagyny we innowasion häsiýete eýe bolmagyny güýçlendirip, IT ugurly hünärmenleriň taýýarlanylmagyna we täze iş orunlarynyň döredilmegine mümkinçilikleri berdi. Nagt däl hasaplaşyklaryň has-da ýaýbaňlandyrylmagyna, harajatlaryň we sarp edilýän wagtyň tygşytlanmagyna, uzak möhletleýin durnukly ykdysady ösüşiň gazanylmagyna we jemi içerki önümde maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalarynyň tutýan paýynyň ýokarlanmagyna uly ýardam etdi.  

Häzirki zaman şertlerinde ykdysady taýdan güýçli ösen döwletde ylmyň esasy orny eýeleýändigi aýdyň hakykatdyr. Bu bolsa ylmyň iň täze gazananlary bilen aýakdaş gidilmelidigini, täze ylmy açyşlaryň önümçilige çalt we netijeli ornaşdyrylmalydygyny, innowasion ykdysadyýeti kemala getirmäge döwlet derejesinde aýratyn uly üns berilmelidigini şertlendirýär.  

Sanly ykdysadyýet ulgamy halk hojalygynyň saglygy goraýyş, bilim, bank ulgamlary ýaly ençeme pudaklarynda sanly tehnologiýalaryň giňden ornaşdyrylmagy, internet, ykjam (mobil) we sensor torlary, maliýe we maglumat-kommunikasiýa tehnologiýalaryny, kompýuterleri, smartfonlary we beýleki gurluşlary peýdalanmak, işewürligiň giň görnüşleri, elektron meýdançalary, aragatnaşyk portallary we beýlekileri ulanmak diýmekdir. Bu ugur arkaly halk hojalygynyň işleriniň netijeliligi ýokarlanyp, özara gatnaşyklar ýygjamlaşýar, bazar ykdysadyýeti şertlerinde esasy gymmatlyk saýylýan wagt tygşytlanýar. Bazar gatnaşyklarynyň möhüm şerti bolan meýilnamalary takyk we tiz ýerine ýetirmek mümkinçiligi ýokarlanýar, elektron resminamalaryň elýeterliligi, dürli amallary islendik ýerden amala aşyrmak mümkinçilikleri artyp, olaryň goraglylygy — kiberhowpsuzlyk gazanylýar. Mysal üçin, neýrotehnologiýalar, blokçeýnler (ýazgylaryň paýlanýan ulgamlary), kwant tehnologiýalary, senagat interneti, robototehnikalar we sensor kompýuterleri, simsiz aragatnaşyk, wirtual we uly göwrümli maglumatlaryň seljermesi hem-de beýlekiler sanly maglumat-aragatnaşygyň esasyny düzýär. Diýmek, sanly ykdysadyýeti ösdürmek konsepsiýasy häzirki zaman dünýä ösüşiniň möhüm şertleriniň hataryna degişlidir. Şoňa görä-de, ýurdumyzda bu ugurda netijeli tagallalar üstünlikli amala aşyrylýar. 

Geçen gysga döwürde dürli pudaklarda sanly ykdysadyýet üçin binýatlyk işler üstünlikli durmuşa geçirildi. Mysal üçin, aragatnaşyk we telekommunikasiýa pudaklarynda 3G, 4G, 5G tizlikli interneti we beýleki ulgamlary ulanmak arkaly hyzmatlaryň hiliniň ýokarlandyrylmagy babatynda netijeli işler durmuşa geçirildi, «Türkmenistanda sanly bilim ulgamyny ösdürmegiň Konsepsiýasy» kabul edildi, elektron hökümet ulgamynyň maksatnamasy amala aşyrylýar. Munuň özi ýurdumyzyň ykdysadyýetine sanly ulgamy ornaşdyrmak boýunça işleriň geriminiň giňeldilmegine mümkinçilik berýär. 

Sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň köp möçberde maýa goýumlaryň çekilmegini talap edýändigini hem bellemek gerek. «Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasynda» maliýeleşdirmegiň çeşmeleri hem beýan edilen. Hususan-da, býujet we býujetden daşary serişdeler, hususy taraplaryň serişdeleri çekilen we hemaýatkärleriň, grantlaryň we halkara tehniki kömek taslamalarynyň serişdeleri hem Konsepsiýany amala aşyrmagyň maliýe taýdan üpjünçiligini emele getirýär. Türkmenistanyň geoykdysady we geosyýasy nukdaýnazardan amatly ýerleşmegi, ýurdumyzyň hemişelik Bitaraplyk hukuk ýagdaýy we durnukly syýasy ýagdaýy, tebigy baýlyklarynyň uly gorlarynyň bolmagy, döwrebap kanunçylyk binýadynyň we kepillikleriň döredilmegi ýaly amatly şertler dünýäniň iri maýadarlaryny çekmäge, ylmyň iň täze gazananlaryny hem-de innowasiýalary milli ykdysadyýetimize batly depginlerde ornaşdyrmaga uly ýardam edýär.  

Şunda ylmyň hem tehnikanyň ýokary depginde ösmegini üpjün etmegiň möhüm şertleriniň biri hem ýokary hünärli, hemmetaraplaýyn bilimli hünärmenleriň ýeterlik derejede bolmagydyr. Şunuň bilen baglylykda, innowasiýalary, öňdebaryjy tehnologiýalary we tejribäni ugur edinýän milli bilim we ylym ulgamyny kämilleşdirmek, onuň maddy-enjamlaýyn binýadyny berkitmek, ony ösüşiň dünýä derejesine çykarmak babatda bitirilen beýik işler aýratyn bellenmäge mynasypdyr. Elbetde, munuň özi ýurdumyzyň ykdysady kuwwatynyň artmagynda, dünýä ähmiýetli iri halkara ulag-üstaşyr we telekommunikasiýa geçelgesine öwrülmeginde, täze durmuş-ykdysady şertleriň kemala gelmeginde, işewür we özara bähbitli hyzmatdaşlygyň, dünýä ýurtlary bilen dost-doganlyk gatnaşyklarynyň giňeldilmeginde möhüm ähmiýete eýedir. 

Berkarar Diýarymyzy ylmyň we iň täze tehnologiýalaryň esasynda uly ösüşler bilen öňe alyp barýan hormatly Prezidentimize alkyşlarymyzyň çägi ýokdur. 

Arslan REÝIMOW,

Türkmenistanyň Kärdeşler arkalaşyklarynyň Lebap welaýat birleşmesiniň başlygynyň orunbasary.

Arkadag Serdarly bagtyýar ýaşlar ýylynyň 21-nji ýanwarynda geçirilen Türkmenistanyň Milli geňeşiniň, ýurdumyzyň jemgyýetçilik wekilleriniň bilelikdäki mejlisi täze taryhy eýýamyň demokratik özgertmelere esaslanýan ösüş ýolunda taryhy waka boldy. 

Türkmen halkynyň Milli Lideri, Türkmenistanyň Halk Maslahatynyň Başlygy Gurbanguly Berdimuhamedowyň mejlisde eden maksatnamalaýyn çykyşy häzirki döwürde öňde duran wezipeleriň, nazarlanýan sepgitleriň düýp esaslaryna göz ýetirmekde örän uly ähmiýete eýedir. Gahryman Arkadagymyz halkymyzyň giňden goldamagynda, yhlasly zähmet çekmeginde gazanylan üstünlikler barada nygtamak bilen, öňde has uly maksatlaryň goýulýandygyna, olaryň üstünlikli amala aşyrylmagynyň geljegiň täze belentliklerine badalga boljakdygyna ünsi çekdi. Şunda milli hünärmenlerimize, dünýä tejribesine daýanyp, Türkmenistanda ýokary tehnologiýaly, bäsdeşlige ukyply sanly ykdysadyýetiň durnukly ösüşini üpjün etmek, senagat ulgamyny innowasion esasda ilerletmek möhüm ugurlaryň hatarynda bellenildi. 

“Biziň döwlet syýasatymyz jemi içerki önümiň jan başyna düşýän mukdaryny artdyrmak, zähmet öndürijiligini ýokarlandyrmak, netijede, ilatyň girdejilerini köpeltmek, ýaşaýyş-durmuş şertlerini has-da gowulandyryp, dünýäniň ösen döwletleriniň derejesine ýetirmek ýaly meseleleri çözmäge gönükdirilendir. Bu syýasaty amala aşyrmak üçin ykdysadyýetimizi diwersifikasiýa ýoly bilen ösdürmek, ýokary tehnologiýaly önümçilikleri döretmek, ähli pudaklara sanly ulgamy ornaşdyrmak, importyň ornuny tutýan we eksporta niýetlenen, bäsdeşlige ukyply harytlary köp öndürmegi dowam etdirmek zerurdyr” diýip, Milli Liderimiz bilelikdäki mejlisde eden taryhy çykyşynda nygtady. 

Häzirki döwür — dünýä giňişliginde sanly kommunikasiýalaryň durmuşyň ähli ulgamlarynda barha giň gerim alýan döwri. Munuň özi halkara gatnaşyklara, ykdysady aragatnaşyklara, dünýä söwdasyna, maglumat alyşmaga gönüden-göni täsirini ýetirýär. Şoňa görä-de, häzirki döwürde ykdysady ösüşi yzygiderli ilerletmek, halkyň ýaşaýyş-durmuş derejesini ýokarlandyrmak sanly tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagy bilen aýrylmaz baglydyr. Şu ählumumy talaplardan ugur alnyp, ýurdumyzda «Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasy» we «Türkmenistanda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň 2021 — 2025-nji ýyllar üçin Döwlet maksatnamasy» üstünlikli durmuşa geçirilýär. Munuň özi ykdysadyýeti sanlylaşdyrmaga hem-de geljegiň sanly senagatyny döretmäge gönükdirilendir. Şeýlelikde, ýurdumyzda 2025-nji ýyla çenli bäsdeşlige ukyply sanly ulgam dörediler. 

 Prezident Maksatnamasynda kesgitlenen wezipelere laýyklykda, ýurdumyzyň uzak möhletleýin ykdysady ösüşi we ýokary öndürijiligi geljek ýedi ýylda sanly ykdysadyýetiň doly ornaşdyrylmagy bilen baglanyşdyrylýar. 2028-nji ýyla çenli döwürde sanly maglumat ulgamynyň arhitekturasyny giňeltmek we ylmyň soňky gazananlary esasynda ösdürmek işlerini ýokary depginde dowam etdirmek bellenilýär. 

Häzirki döwürde milli ykdysadyýete sanly tehnologiýalaryň tapgyrlaýyn ornaşdyrylmagy bilen halk hojalygyny dolandyrmagyň hili we netijeliligi ýokarlandyrylýar, ykdysadyýetiň binýatlyk pudaklarynyň bäsdeşlige ukyplylygy üpjün edilýär. Maksatnamada bellenilişi ýaly, sanly tehnologiýalara esaslanýan başlangyçlaryň durmuşa geçirilmegi ykdysadyýetde goşulan gymmaty döretmekde we çykdajylary azaltmakda möhüm ugur bolar. Munuň özi 2028-nji ýyla çenli döwürde ýurduň jemi içerki önüminiň ösüş depgininiň ýokarlanmagyny gazanmaga mümkinçilik döreder. Jemi içerki önümiň möçberindäki döwlete dahylsyz bölegiň paýyny artdyrmak maksat edinilýär. 

 Dünýä ykdysadyýetinde sanly aragatnaşyklaryň häzirki ýagdaýyndan ugur alyp, 2022 — 2028-nji ýyllar üçin Türkmenistanyň ösüş strategiýasy elektron senagatyny ösdürmek, milli sanly platformalaryň esasynda sanly aragatnaşygy kämilleşdirmek, ykdysadyýetiň pudaklaryna sanly tehnologiýalary ornaşdyryp, elektron resminamalar dolanyşygyna hem-de elektron şahsyýetnamalar ulgamyna dolulygyna geçmek, önümçiligi uzak aralykdan dolandyrmak, sanly hyzmatlar ulgamynyň gerimini giňetmek wezipelerini ileri tutýar. Geljege gönükdirilen bu wezipeler, öz gezeginde, milli elektron harytlar bilen üpjünçiligiň, maglumat-aragatnaşyk, şol sanda internet hyzmatlarynyň hiliniň we elýeterliliginiň ýokarlandyrylmagyny, bu hyzmatlaryň geriminiň giňeldilmegini, milli IT-hünärmenleriň bilim derejesiniň kämilleşdirilmegini talap edýär. 

IT-hyzmatlarynyň globallaşýan döwründe maglumat howpsuzlygynyň wezipeleri barha artýar, şahsyýetiň, jemgyýetiň, döwletiň içerki we daşarky maglumat howpsuzlygyny üpjün etmegi talap edýär. Şoňa görä-de, Prezident Maksatnamasynda, geljek ýedi ýylda maglumat howpsuzlygyny üpjün etmek maksady bilen, ilkinji nobatda, döwlet we ýerli öz-özüňi dolandyryş edaralary tarapyndan ornaşdyrylýan programma üpjünçiliginde ýerli önümleriň paýyny ýokarlandyrmak bellenilýär. Munuň özi maglumat howpsuzlygy babatda ýokary derejeli hünärmenleriň taýýarlanylmagy, bu ugurda milli standartlaryň girizilmegi bilen aýrylmaz baglydyr. 

Türkmenistanyň Milli Geňeşiniň, ýurdumyzyň jemgyýetçilik wekilleriniň bilelikdäki mejlisinde Gahryman Arkadagymyz: “Ykdysadyýetimiziň pudaklaryny ýokary derejeli, ussat hünärmenler bilen üpjün etmäge hem aýratyn üns bermelidiris. Biz ýaşlarymyzyň dünýäniň iň abraýly okuw mekdeplerinde okamaklary üçin şertleri döretmek, ýurdumyzyň ýokary okuw mekdeplerinde bilim berlişini halkara derejelere çykarmak arkaly bu möhüm meseläni çözüp bileris” diýip nygtady. 

 XXI asyr umumy ykdysadyýeti önümçiligiň we maglumat serişdeleriniň üýtgemegine çalt uýgunlaşyp bilýän müňlerçe bilimli işgärleri talap edýär. Ilatyň ýokary we hünär bilimi bilen üpjün edilmegi her bir ýurtda işewürligi ösdürmegiň derejesini we geljegini kesgitlemek üçin möhüm görkeziji bolup durýar. Häzirki döwürde bilim ykdysady ösüş strategiýasynyň wajyp zynjyryna öwrülýär we ony ilerletmäge, çaklamaga giň ýol açylýar. Ýurduň ylmy we tehnologik ösüşi ýokary hünärli işgärleriň bilim derejeleri, olaryň täze pikirleriniň, ylmy açyşlarynyň durmuşa geçirilmegi bilen şertlendirilýär. Bilimiň ösmegi üçin iň möhüm wezipeleriň biri hem adam maýasynyň jemgyýetiň öndüriji we durmuş-ykdysady ösüşiniň kuwwatly güýjüne öwrülmegine itergi berilmegidir. 

Milli ykdysadyýeti ösdürmäge mynasyp goşant goşjak ýaş hünärmenleri taýýarlamakda, olary döwrebap tehnologiýalardan gowy baş çykarýan adamlar edip kemala getirmekde ýokary we orta hünär okuw mekdepleriniň öňünde uly wezipeler durýar. Ýurdumyzyň beýleki ýokary okuw mekdepleri bilen birlikde Türkmenistanyň Telekommunikasiýalar we informatika institutynda hem Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe hormatly Prezidentimiziň öňde goýýan möhüm wezipelerini durmuşa geçirmek ugrunda maksatnamalaýyn işler amala aşyrylýar. Bu ugurdaky tagallalar degişli düzümler bilen bilelikde amala aşyrylýar. Mysal hökmünde aýtsak, «Türkmenaragatnaşyk» agentligi bilen Türkmenistanyň Telekommunikasiýalar we informatika institutynyň binýadynda «Sanly çözgüt IT meýdança» hojalyk jemgyýetiniň döredilmegi ýaşlaryň hünär derejesini ýokarlandyrmaga, täze tehnologiýalar boýunça bilimini artdyrmaga giň mümkinçilik berdi. Bu ýerde web-saýtlary, elektron resminama dolanyşyk, dürli dolandyryş ulgamlaryny awtomatlaşdyrmak boýunça kompýuter programmalaryny döretmek üçin derwaýys bolan döwrebap kompýuter we tor enjamlary göz öňünde tutuldy. 

Talyp ýaşlar innowasion taslamalaryň işlenip düzülmegine-de işjeň gatnaşýarlar, ýurdumyzda geçirilýän sergilerde dürli ugurlara degişli programma üpjünçiliklerini we robotlary görkezýärler. Olaryň dürli dersler boýunça ýurdumyzda we halkara derejede geçirilýän bäsleşiklerde, olimpiadalarda üstünlikli çykyş edip, baýrakly orunlary eýeleýändigini bellemek has ýakymly. 

Daşary ýurtlaryň abraýly ýokary okuw mekdepleri bilen hyzmatdaşlygyň gerimi barha giňeýär. Hormatly Prezidentimiziň döredip berýän giň mümkinçiliklerinden netijeli peýdalanmak bilen ýurdumyzda ýokary okuw mekdeplerini halkara derejeli ýokary okuw mekdepleriniň sanawyna goşmak boýunça hem degişli işler üstünlikli durmuşa geçirilýär. Institutymyzyň Tehniki uniwersitetleriň assosiasiýasynyň agzalygyna kabul edilmegi, Beýik Britaniýanyň «Times Higher Edication» agentliginiň World University Rankings reýtingine 2022-nji we 2023-nji ýyllarda habarçy agzalyga kabul edilmegi, şeýle hem Beýik Britaniýanyň «Times Higher Edication» agentliginiň bütindünýä uniwersitetleriniň «Impact Ranking — 2022» reýtinginiň sanawyna girizilmegi we beýlekiler bellenilmäge mynasypdyr. Bu üstünlikler başymyzy göge ýetirýär, Türkmenistan Watanymyza buýsanjymyzy artdyrýar, hormatly Prezidentimiziň aladalaryna jogap edip, öňküden-de yhlasly işlemäge borçlandyrýar. 

Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedow hem, ýylsaýyn okgunly ösüşlere beslenýän döwür hem bizden — professor-mugallymlardan ylymly-bilimli, giň dünýägaraýyşly, geljekde ýurdumyzyň milli ykdysadyýetini has-da ösdürjek kämil hünärmenleri taýýarlamagy talap edýär. Biz geljekde-de ösüp gelýän ýaş nesliň döwrebap bilim almagy, hünärdir ylym öwrenmegi, edep-terbiýeli, ata Watana, Arkadagly Serdarymyza, türkmen halkynyň Milli Lideri Gahryman Arkadagymyza wepaly adamlar bolup ýetişmegi üçin gujur-gaýratymyzy gaýgyrman, yhlasly zähmet çekeris. 

Nurnepes KULIÝEW,

Türkmenistanyň Telekommunikasiýalar we informatika institutynyň rektory, tehniki ylymlaryň kandidaty.

Döwrüň  talabyna eýerip 

Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň parasatly ýolbaşçylygynda ýurdumyzda milli ykdysadyýetimizi çalt depginler bilen sazlaşykly ösdürmäge, halkymyzyň ýaşaýyş-durmuş şertlerini yzygiderli gowulandyrmaga, ylmyň we tehnikanyň täze gazananlaryny durmuşa ornaşdyryp, ata Watanymyzy dünýäniň ösen döwletleriniň derejesine çykarmaga gönükdirilen il-ýurt bähbitli tutumly işler alnyp barylýar.  

Garaşsyz, baky Bitarap ýurdumyzyň mundan buýana depginli ösüşini üpjün etmek üçin ilkinji nobatda ykdysadyýetiň ähli ugurlaryny sanlylaşdyrmak bilen bagly wezipäni gysga döwrüň içinde üstünlikli çözmegiň zerurdygy öňe sürýär. 

Türkmenistanyň  Prezidentiniň Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasyny tassyklamak hakynda Karara gol çekmegi bilen ýurdumyzyň ykdysadyýetiniň innowasion ösüşine badalga berildi. Bu Konsepsiýany iş ýüzünde durmuşa geçirmegiň çäklerinde ýurdumyzyň halk hojalygynyň ähli pudaklarynyň netijeli işlemegine gönükdirilen maglumat tehnologiýalaryny giňden peýdalanmagyň hasabyna möhüm ugurlar boýunça çäreler işjeň ýaýbaňlandyrylýar. 

“Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasynyň” maksatlaryna we wezipelerine laýyklykda, döwlet edaralaryny sanly ulgama geçirmegiň depginini ýokarlandyrmak geljegi uly ugurlaryň hatarynda görkezilýär, döwlet edaralaryny elektron resminama ulgamyna geçirmegi işjeňleşdirmek boýunça toplumlaýyn çäreler amala aşyrylýar. Şonuň bilen baglylykda, edara-kärhanalaryň maddy-enjamlaýyn binýady döwrebaplaşdyrylýar, ýörite programma üpjünçiligini taýýarlamak boýunça anyk işleriň giň toplumy ýerine ýetirilýär. Bu Konsepsiýanyň üstünlikli durmuşa geçirilmeginiň oňyn netijeleri berýändigine biz özümiziň gündelik durmuşymyzda göz ýetirýäris. Halk hojalygynyň ähli ugruny — önümçilik bilen bagly pudaklary, hyzmat ediş ulgamlaryny, ylym-bilim edaralaryny we beýleki ugurlary sanlylaşdyrmak boýunça durmuşa geçirilýän giň möçberli çäreler amallary ýerine ýetirmek üçin sarp edilýän wagtyň tygşytlanylmagyna, işiň hiliniň ýokarlanmagyna, netijeliliginiň artmagyna ýardam edýär.  

Ýurdumyzyň halk hojalygynyň ähli pudaklarynyň sanlylaşdyrylmagy, täzeçil, ýokary tehnologiýaly, bäsdeşlige ukyply sanly ykdysadyýetiň döredilmegi barada uly tagallalary edýän Arkadagly Serdarymyzyň, Gahryman Arkadagymyzyň alyp barýan halk bähbitli işleriniň rowaçlyklara beslenmegini arzuw edýäris. 

  Şatlyk ANNABERDIÝEW. 

 TDEI-niň mugallymy. 

 Kämil  ugruň  uly  geljegi 

Arkadag Serdarly bagtyýar ýaşlar ýylynda ýurdumyzyň ykdysadyýeti çalt depginler bilen ösdürilip, ylmyň we tehnikanyň täze gazananlaryny önümçilige ornaşdyrmakda giň möçberli işler durmuşa geçirilýär. Arkadagly Serdarymyzyň öňe sürýän oýlanyşykly ykdysady syýasaty netijesinde ýurdumyzyň halk hojalygy ösüşli ýol bilen öňe barýar. Döwlet Baştutanymyzyň tagallalary bilen sanly ykdysadyýeti ösdürmeklige-de uly üns berilýär.  

2019-njy ýylyň başynda “Türkmenistanda 2019-2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasyny tassyklamak hakynda” Karar kabul edildi. Netijede, ýurdumyzda sanly ykdysadyýetiň ösdürilmegine giň ýol açylyp, tutumly işlere badalga berildi. Bu kämil ulgamyň durmuşa ornaşdyrylmagy döwleti, ýurdumyzyň halk hojalygynyň önümçiligini dolandyrmakda, beýleki ugurlarda has netijeli ösüşleri gazanmakda täze mümkinçilikler peýda boldy.  

Täze ulgamyň ösdürilmegi beýleki ugurlar bilen birlikde, bilim ulgamynyň işini has-da kämilleşdirmekde uly ähmiýete eýe boldy. Sanly ulgam mugallymlar üçin talyplara bilim berip, hünär öwretmekde goşmaça amatlyklara ýol açdy. Şol bir wagtda talyp ýaşlaryň hünärli adamlar bolup ýetişmeklerine has bähbitli şertler peýda boldy. Bize şeýle mümkinçilikleri döredip berýän Arkadagly Serdarymyzyň jany sag, belent başy aman bolsun! 

 Begenç ANNAMUHAMMEDOW. 

 Mary welaýat maliýe-ykdysady orta hünär okuw mekdebiniň mugallymy. 

 Ýokary tehnologiýalaryň  ulgamy 

Arkadagly Serdarymyzyň oýlanyşykly ykdysady syýasaty ýurdumyzyň halk hojalygynyň ösüş-özgerişli ýolunyň rowaçlanmagyna kuwwatly itergi berýär. Ýurdumyzyň çar künjeginde häzirki zaman tehnologiýaly önümçilik kuwwatlyklary işe girizilýär. Milli ykdysadyýetimiziň çalt depginlerde ösdürilmeginde sanly ykdysadyýetiň ähmiýeti örän uludyr. Dünýäniň köp ýurtlarynda giňden ýaýran sanly ykdysadyýete geçilmeginde giň möçberli işleriň bady artýar. Sanly ykdysadyýet köptaraplaýyn bähbitliligi bilen özüne çekýär.  

Sanly ykdysadyýetiň bilim ulgamynyň işini kämilleşdirmekdäki bähbitli ähmiýeti bellärliklidir. Ýurdumyzda bilim ulgamyny sanlylaşdyrmagyň Konsepsiýasynyň kabul edilmegi aýgytly ädim boldy. Çünki, öňdebaryjy ugruň bilim ulgamyna giňden ornaşdyrylmagy ýokary netijeleriň gazanylmagyna kuwwatly itergi berdi. Sanly ulgamdan netijeli peýdalanylmagy ýaş nesle bilim bermegiň, hünär öwretmegiň hilini has ýokary derejelere çykarmaga mümkinçilik berýär. Başgaça aýtsak, talyplara bilim berip, hünär öwretmekde biz, mugallymlara işde has ýokary netijeleriň gazanmagymyza ýardam edýär. Kämil ulgamyň bähbitli mümkinçiliklerine institutymyzda durmuşa geçirilýän işleriň mysalynda doly göz ýetirýäris. Şol bir wagtda täze ulgamyň uly geljegi guwandyrýar. 

 Isgender AŞYROW. 

 TDEI-niň mugallymy. 

Ykdysadyýeti sanlylaşdyrmak boýunça dünýä ýurtlarynda durmuşa geçirilýän strategiýalar innowasion kärhanalaryň döredilmegini, ilatyň iş bilen üpjünçiliginiň ýokarlanmagyny, oňaýly jemgyýetçilik gurşawynyň döredilmegini göz öňünde tutýar. Şonuň netijesinde sanly tehnologiýalar durmuş-ykdysady ulgamyň özgermegine düýpli täsir edýär. Ilkinji nobatda, milli ykdysadyýetiň bäsdeşlige ukyplylygyny artdyrmagyň netijeli ýoly hasaplanylýan sanly özgertmeler şol bir wagtda zähmet bazarynda ýagdaýyň üýtgemegine-de getirýär. Sanly hyzmatlar ulgamynda işleýänleriň sanynyň artmagy, maglumatlary döretmek, gaýtadan işlemek, alyş-çalyş etmek, seljermek bilen baglanyşykly täze kärleriňdir hünärleriň döredilmegi ýurtda ykdysadyýetiň sanlylaşdyrylan görnüşine geçilýändiginiň aýdyň subutnamasydyr. 

Dünýäniň sanly giňişligine işjeň goşulyşýan Türkmenistanda ykdysadyýetiň sanlylaşdyrylmagyna uly ähmiýet berilýär. Hususan-da, häzirki döwürde dünýä giňişliginde bolup geçýän sanly «böwsüş» hadysasyna goşulyşmak döwlet syýasatynyň möhüm ugurlarynyň biri hökmünde kesgitlenilýär. «Türkmenistanda 2019 – 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasynyň» üstünlikli durmuşa geçirilmegi hem şonuň bilen baglanyşyklydyr. 

Bu günki gün Bütindünýä internet torunyň mümkinçilikleri iş etmegiň täze görnüşleriniň ýüze çykmagyny hem şertlendirdi. Internetiň mümkinçiliklerinden peýdalanmak arkaly uzak aralykdan zähmet işjeňligini amala aşyrýanlaryň sany barha artýar. Şeýle-de elektron tölegleriň döredýän amatlyklaryndan peýdalanmak, elektron söwda we internet-mahabatlandyrma ulgamynyň hyzmatlaryndan peýdalanmak üçin täze mümkinçilikler açylýar. Önümçilige garanyňda sanly hyzmatlaryň paýynyň köp bolmagy sanly ykdysadyýete mahsus bolan esasy görkezijidir. Şunuň bilen baglylykda, maglumat tehnologiýalarynyň adamlara hyzmat edilişiniň mehanizmini ýönekeýleşdirmäge mümkinçilik berýändigi aýratyn bellenilmäge mynasypdyr. 

Dünýä giňişliginde emele gelen täze şertleriň täsiri astynda ýurdumyzyň ykdysadyýetiniň pudaklarynyň ösüşini tizleşdirmek hem-de ilata edilýän hyzmatlary ýeňilleşdirmek möhüm wezipeler hökmünde kesgitlenildi. Häzirki döwürde ähli ugurlar bilen bir hatarda, ilaty durmuş taýdan goramak, iş bilen üpjünçilik boýunça hyzmatlary döwrüň talaplaryna laýyklykda kämilleşdirmek boýunça giň gerimli işler amala aşyrylýar. 

Ýakup BERDIÝEW,

Halkara ynsanperwer ylymlary we ösüş uniwersitetiniň talyby.

Amatly mümkinçilikleriň ulgamy 

Milli ykdysadyýetimizi häzirki döwrüň ösüşli talaplaryna laýyklykda durnukly ösdürmekde hormatly Prezidentimiz möhüm wezipeleri öňe sürýär. Şolaryň birem sanly ykdysadyýeti ornaşdyrmak boýunça öňdebaryjy derejelere ýetirmekden, elektron senagaty çalt depginlerde ösdürmekden ybaratdyr. Döwlet Baştutanymyz häzirki döwürde dünýäniň ähli döwletlerinde hereket edýän sanly ykdysadyýete geçilmegi bilen bagly netijeli işlere badalga berýär. Sebäbi innowasion, ýokary tehnologiýaly, bäsleşige ukyply sanly ykdysadyýetiň ösdürilmegi ýurdumyzda ýokary depginli ösüşiň gazanylmagyna ýol açýar. 

Halk hojalygynyň dürli pudaklarynda, beýleki ulgamlarynda bolşy ýaly, bilim ulgamynda bu kämil ugruň ähmiýeti örän uludyr. Sebäbi, sanly ulgamdan netijeli peýdalanylmagy biz, talyplara bilim berlip, hünär öwredilmegini hil taýdan täze derejelere çykarmaga bähbitli şertleri döredýär. Kompýuter we telekommunikasiýa tehnologiýalarynyň kömegi bilen bilim bermekde goşmaça hyzmatlaryň ýola goýulmagyna amatly mümkinçilikler peýda bolýar. Mekdebimizde sanly ulgamyň ornaşdyrylmagyna berilýän üns barha ýokarlanyp, bu möhüm meselede giň möçberli işleriň bady artýar. 

 Aşyrmyrat AMANMYRADOW. 

 S. A. Nyýazow adyndaky Mary lukmançylyk orta okuw mekdebiniň mugallymy. 

 Ätiýaçlandyryş  ulgamyndaky  özgertmeler 

Hormatly Prezidentimiziň baştutanlygynda alnyp barylýan oýlanyşykly durmuş--ykdysady syýasatyň netijesinde amala aşyrylýan köptaraplaýyn özgertmeleriň oňyn netijeleri aýdyň görünýär. Ätiýaçlandyrylýanlaryň şahsy, emläk we raýat-hukuk jogapkärçiliginiň ätiýaçlandyryş goragy bilen üpjün edilmegini has-da güýçlendirmek maksady bilen, Türkmenistanyň döwlet ätiýaçlandyryş guramasynda hukuk binýady kämilleşdirilýär, hereket edýän ätiýaçlandyryş görnüşleri döwrebaplaşdyrylýar. Türkmenistanyň döwlet ätiýaçlandyryş guramasy töwekgelçiligiň dürli görnüşinden ätiýaçlandyryş şertnamalaryny baglaşyp, kämil gurama öwrülmek bilen hyzmatlaryň görnüşlerini barha giňeldýär we ýurdumyzyň ösüşlerine mynasyp goşandyny goşýar. 

Türkmenistanyň döwlet ätiýaçlandyryş guramasy raýatlara we ýuridiki şahslara hökmany ätiýaçlandyryşyň 6 görnüşini, meýletin ätiýaçlandyryşyň 47 görnüşini hödürleýär. Ätiýaçlandyryş guramasynyň görnüşlerinden ätiýaçlandyryp, şertnama baglaşýan fiziki we ýuridiki şahslar dürli töwekgelçiliklerden, ýüze çykyp biljek dürli hadysalardan goraglydyrlar.Ýolöten etrap döwlet ätiýaçlandyryş guramasy Halkyň Arkadagly zamanasy ýylynda ätiýaçlandyryş ulgamynda ýokary netijeler gazanyp, raýatlara ätiýaçlandyryşyň görnüşlerini hödürläp, baglaşylýan şertnamalaryň ýüze çykyp biljek dürli hadysalardan gorap, olaryň bähbidine tarap hereket etmegi ugrunda netijeli işler geçirýär.  

 Ýazmyrat GAÝYPOW. 

 Ýolöten etrap döwlet ätiýaçlandyryş guramasynyň direktorynyň wezipesini wagtlaýyn ýerine ýetiriji. 

 Ösüşiň  kämil ugry 

 Hormatly Prezidentimiziň öňdengörüjilikli ykdysady syýasaty Garaşsyz, Türkmenistanymyzyň milli ykdysadyýetiniň belent sepgitlere ýetmegine itergi berýär. Halk hojalygymyzyň dürli pudaklarynyň tehnologiki we tehniki binýadyny döwrebaplaşdyrmakda degerli işler durmuşa geçirilýär. Bu meselede sanly ykdysadyýetiň ösdürilmegi oňyn täsirini ýetirýär. Sebäbi, täze ulgam çylşyrymly önümçilik kuwwatlyklaryny dolandyrmakda, beýleki ulgamlary çalt depginlerde ösdürmekde uly ähmiýete eýe bolýar. 2019-njy ýylyň başynda Türkmenistanda  2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasy kabul edildi. Bu resminamada sanly ykdysadyýeti ornaşdyrmagyň we ösdürmegiň wezipeleri kesgitlenendir. 

Şu Konsepsiýa laýyklykda, sanly bilim ulgamyny şu günüň talabyna laýyk ösdürmekde ýurdumyzyň ýokary okuw mekdeplerinde täze ulgamyň esasynda bilim bermek işini sanlylaşdyrmakda uly işler durmuşa geçirilýär. Ýene bir bellemeli zat bolsa, ýokary okuw mekdebimizde talyplara bilim bermek bilen bagly maglumatlaryň täzelenip hem-de täze maglumatlar bilen üstüniň ýetirilip durulmagy ýola goýuldy. Bilim bermekde sanly ulgama geçilmeginiň giň gerime eýe bolmagy bu wajyp wezipäniň oňyn çözgüdine giň ýol açýar. 

 Aziz JUMAKULYÝEW. 

 TDEI-niň talyby.

Eziz Diýarymyzda gurlup ulanmaga berilýän ýaşaýyş jaýlarynyň, medeni-durmuş maksatly dürli binalaryň dünýä ülňülerine laýyk bolmagyna, gurluşyklarda ekologik howpsuzlygyň berjaý edilmegine berk talap bildirilýär. Olarda häzirki zamanyň iň soňky gazananlaryny ornaşdyrmak esasy şertleriň biri bolup durýar. Şunda Gahryman Arkadagymyzyň ýurdumyzda alnyp barylýan iri gurluşyklar bilen yzygiderli tanşyp durmagy, özüniň gymmatly maslahatlaryny bermegi aýratyn bellenilmeli ýagdaýdyr. 

Ine, ýakynda Türkmenistanyň Milli Geňeşiniň Halk Maslahatynyň Başlygy, Gahryman Arkadagymyz Gurbanguly Berdimuhamedow Ahal welaýatyna nobatdaky iş saparyny amala aşyryp, welaýatyň täze, döwrebap edara ediş merkeziniň gurluşygynda alnyp barylýan işler bilen gyzyklandy. Şeýle hem Gahryman Arkadagymyz bu ýerde iş maslahatyny geçirdi. Maslahatyň dowamynda täze şäherde sanly ulgamyň mümkinçiliklerinden giňden peýdalanmak barada aýratyn durlup geçildi. Şunda sanly ulgamyň, «akylly» şäher kadalarynyň ulanylmagynyň ähmiýetiniň, ilkinji nobatda, göz öňünde tutulmalydygy bellenildi. Hormatly Arkadagymyz täze şäherde ýaşajak raýatlaryň ýaşaýyş ýeri boýunça hasaba alnyşynyň elektron görnüşde bolmagyny üpjün etmegiň üstünde toplumlaýyn işlemelidigini aýtdy. 

Mälim bolşy ýaly, täze tehnologiýalaryň üstünlikli durmuşa ornaşdyrylmagy arkaly şäherlerde kämil ýaşaýyş-durmuş düzümleri kemala gelýär. Intellektual birikdirme ulgamlarynyň döredilmegi köp amatlyklary döredip, raýatlaryň ýaşaýyş-durmuş derejesini has-da gowulandyrmaga, çig mal, tehniki we işgärler serişdelerini netijeli peýdalanmaga, halkymyzyň aň-paýhasyny ösdürmäge mümkinçilik berer. Şeýle hem şol tehnologiýalar durmuşyň ähli ugurlaryna sanly ulgamy sazlaşykly baglanyşdyrar. Ine, şular hem döwrebap edara ediş merkeziniň gurluşygynda üns merkezinde durýan esasy meselelerdir. 

Täze merkezde ilatyň durmuşynda möhüm maglumatlaryň görkezilmegine niýetlenen elektron tablolaryň zerur bolan degişli ýerlerde goýulmagyna, köçeleriň atlaryny görkezýän belgileriň yşyklandyryş ulgamyna, nou-haularyň, energiýa tygşytlaýjy serişdeleriň ornaşdyrylyşyna degişli meseleleriň çözülmegine örän oýlanyşykly we hemmetaraplaýyn çemeleşmegiň wajypdygyna üns çekildi. Munuň özi, Gahryman Arkadagymyzyň nygtaýşy ýaly, «akylly» şäher diýlip atlandyrylýan iň döwrebap derejäni üpjün etmekde möhüm talaplaryň biridir. 

Jeren HOJAMYRADOWA,

Türkmenistanyň Telekommunikasiýalar we informatika institutynyň mugallymy.

Hä­zir­ki dö­wür­de ylym-bi­lim ýo­ka­ry tiz­lik bi­len ös­ýär, iň tä­ze teh­no­lo­gi­ýa­lar dur­mu­şa or­naş­dy­ryl­ýar. Şo­nuň üçin hem adam­zat jem­gy­ýe­tin­de ylym-bi­li­miň uly or­ny bar­dyr. He­mi­şe­lik Bi­ta­rap ýur­du­myz­da ylym we bi­lim döw­le­ti­mi­ziň kuw­wa­ty­ny hem-de müm­kin­çi­lik­le­ri­ni art­dyr­ýan esa­sy se­riş­de, jem­gy­ýe­tiň he­re­ket­len­di­ri­ji güý­ji bo­lup dur­ýar. Çün­ki ösen teh­no­lo­gi­ýa­la­ra dü­şün­ýän kä­mil hü­när­men­le­ri ke­ma­la ge­tir­mek­de bi­lim ul­ga­my­nyň mö­hüm or­ny bar­dyr.  

Dün­ýä­de in­no­wa­sion teh­no­lo­gi­ýa­nyň we san­ly ul­ga­myň ös­ýän za­ma­na­syn­da ýur­du­myz­da hem san­ly ul­ga­my ös­dür­mek döw­let sy­ýa­sa­ty­nyň esa­sy ug­ry hök­mün­de kes­git­le­nip, bu ba­bat­da oňat ne­ti­je­ler ga­za­nyl­ýar. Yk­dy­sa­dy­ýe­ti­mi­ziň äh­li pu­dak­la­ry­na san­ly ul­ga­my or­naş­dyr­mak iş­le­ri güýç­li dep­gin­ler­de al­nyp ba­ryl­ýar. San­ly ul­ga­myň yk­dy­sa­dy­ýe­te or­naş­dy­ryl­ma­gy, mag­lu­mat­la­ry top­la­ma­gyň we sel­jer­me­giň tä­ze, döw­re­bap usul­la­ry­nyň hem-de gu­ral­la­ry­nyň dö­re­me­gi mag­lu­mat­la­ryň al­şyl­ma­gy­na, zäh­met ön­dü­ri­ji­li­gi­niň ýo­kar­lan­dy­ryl­ma­gy­na ýar­dam ber­ýär we in­no­wa­sion çöz­güt­le­ri ka­bul et­mek­de çe­ýe­li­gi üp­jün ed­ýär.  

Dün­ýä­niň ösü­şi­ne iş­jeň go­şul­magyň, yk­dy­sa­dy­ýe­ti yzy­gi­der­li we dep­gin­li döw­re­bap­laş­dyr­magyň, Di­ýa­ry­myz­da bi­lim ul­ga­my­nyň yzy­gi­der­li kä­mil­leş­di­ril­me­gi­niň, ze­hin­li, us­sat hü­när­men­le­ri ýe­tiş­dir­me­giň ze­rur­dy­gy naza­ra al­nyp, «Türk­me­nis­tan­da san­ly bi­lim ul­ga­my­ny ös­dür­me­giň Kon­sep­si­ýa­sy» üs­tün­lik­li dur­mu­şa ge­çi­ril­ýär. Mu­nuň özi Türk­me­nis­tan­da hä­zir­ki za­ma­nyň ösen teh­no­lo­gi­ýa­la­ry­na esas­lan­ýan bi­lim ul­ga­my­ny ke­ma­la ge­tir­mek ba­ba­tyn­da dur­mu­şa ge­çi­ril­ýän döw­re­bap iş­le­riň bar­ha giň ge­rim al­ýan­dy­gy­na do­ly şa­ýat­lyk ed­ýär. Ýur­du­my­zyň gel­je­gi bo­lan ýaş nes­liň döw­re­bap de­re­je­de kä­mil bi­lim al­ma­gy, alan bi­lim­le­ri­ni yzy­gi­der­li ös­dür­me­gi üçin äh­li müm­kin­çi­lik­ler dö­re­dil­ýär. Teh­no­lo­gi­ýa­nyň şeý­le çalt dep­gin­de ös­ýän, kä­mil­leş­ýän döw­rün­de bi­lim al­ma­gyň esa­sy şer­ti tä­ze teh­no­lo­gi­ýa­la­ry öz dur­mu­şy­ňa we işi­ňe çuň­ňur or­naş­dyr­mak bo­lup dur­ýar. Çün­ki, hä­zir­ki dö­wür­de döw­re­bap bi­li­mi komp­ýu­ter teh­no­lo­gi­ýa­la­ryn­dan üz­ňe göz öňü­ne ge­tir­mek as­la müm­kin däl. Şo­ňa gö­rä-de, ýur­du­myz­da san­ly­laş­dyr­mak iş­le­ri çalt dep­gin­de al­nyp ba­ryl­ýar hem-de hä­zir­ki za­ma­nyň ösen teh­no­lo­gi­ýa­la­ry dur­mu­şa or­naş­dy­ryl­ýar. 

Ber­ka­rar döw­le­tiň tä­ze eý­ýa­my­nyň Gal­ky­ny­şy döw­rün­de hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň pa­ra­sat­ly baş­tu­tan­ly­gyn­da ýur­du­my­zy se­na­gat­laş­dyr­mak we mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­ti­mi­zi san­ly ul­ga­ma ge­çir­mek ba­ra­da me­ýil­na­ma­la­ry ama­la aşyr­mak ba­bat­da se­na­gat pu­da­gy­ny ös­dür­mä­ge, onuň dü­zü­mi­ni top­lum­la­ýyn döw­re­bap­laş­dyr­ma­ga, öň­de­ba­ry­jy teh­no­lo­gi­ýa­la­ry or­naş­dyr­ma­ga uly äh­mi­ýet be­ril­ýär. «Türk­me­nis­tan­da san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­ti ös­dür­me­giň Kon­sep­si­ýa­sy­ny» dur­mu­şa ge­çir­mek üçin äh­li müm­kin­çi­lik­ler yzy­gi­der­li dö­re­dil­ýär we ol üs­tün­lik­li ama­la aşy­ryl­ýar.  

Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň pa­ra­sat­ly baş­tu­tan­ly­gyn­da, Türk­me­nis­tan hä­zir­ki dö­wür­de dün­ýä ho­ja­lyk ul­ga­my­na iş­jeň go­şul­ýan, yk­dy­sa­dy taý­dan kuw­wat­ly döw­le­te öw­rül­di. Ýur­du­my­zy ösüş­ler­den-ösüş­le­re alyp bar­ýan Ar­ka­dag­ly Ser­da­ry­my­zyň ja­ny sag bol­sun, il-ýurt bäh­bit­li be­ýik iş­le­ri he­mi­şe üs­tün­lik­le­re bes­len­sin!  

Ak­na­bat ÖWE­ZO­WA,

Türk­me­nis­ta­nyň Te­le­kom­mu­ni­ka­si­ýa­lar we in­for­ma­ti­ka ins­ti­tu­ty­nyň mu­gal­ly­my.

Dünýäde giňden ýaýran sanly ulgama geçmek işi adamzadyň gündelik durmuşynda düýpli özgerişleriň gazanylmagyny şertlendirýär. Sanly tehnologiýalar durnukly ösüşiň köp sanly meselelerini aýratynlykda, ugurlar boýunça çözmekde özboluşly gural bolup çykyş edýär. Ol iň çalt ösýän bazar bolmak bilen, adamlaryň ýaşaýyş şertleriniň üýtgemegine we kämilleşmegine getirýär. Sanly ykdysadyýetiň görkezijileri pudaklaryň özgerdilmegi bilen bir hatarda, täze bazarlaryň döremegi üçin hem döwrebap ugurlary kesgitleýär. Ösen döwürde önüm öndürijiler sarp edijiler bilen gönüden-göni aragatnaşyk saklaýar. Munuň üçin alyjylaryň isleglerini öwrenmekde we kanagatlandyrmakda elektron söwdanyň mümkinçiliklerinden peýdalanmak barha giň gerime eýe bolýar.  

Elektron söwda — bu internet arkaly harytlarydyr hyzmatlary satmak, satyn almak, paýlamak, mahabatlandyrmak bilen baglanyşykly täjirçilik işidir. Ol häzirki ählumumy tor ulgamynda dürli görnüşli onlaýn täjirçilik amallarynyň bir görnüşi bolup durýar. 

Elektron söwda ulgamyna onlaýn satuw, internet-banking, dürli görnüşli petekleri satyn almak, myhmanhanalarda otaglara sargyt işleri, internet arkaly tölegleri geçirmekde käbir amallar, marketing we mahabat ýaly ykdysady taglymatlar degişlidir. Ykdysady nukdaýnazardan seredilende, elektron söwda üç basgançakda amala aşyrylýar: serwer tor ulgamy (internet) arkaly habar berilýär, maglumat bazasynda saklanýar we alyjy önüm ýa-da hyzmat bilen üpjün edilýär. 

 Elektron söwda kärhananyň önümçilik maksatlaryna baglylykda, aşakdaky görnüşlere bölünýär: 

Işewürlik üçin telekeçilik. Bazarda hereket edýän kärhanadyr guramalaryň arasyndaky söwda gatnaşyklary. Kärhanalar, kompaniýalar we beýleki önüm öndürijiler biri-biri bilen aragatnaşykda bolýar, ýagny harytlary satmak, satyn almak, hyzmatlary ýerine ýetirmek üçin hyzmatdaşlyk şertnamalaryny baglaşýarlar. Şunda ýörite niýetlenen internet sahypalary ulanylýar. 

Sarp ediji üçin telekeçilik. Kärhanalar bilen sarp edijileriň arasyndaky haryt we hyzmat söwdasyny öz içine alýar. Bu bölek söwdanyň bir görnüşi bolmak bilen, onda onlaýn dükanlardan müşderilere öýünden ýa-da iş ýerinden dürli görnüşli harytlary sargyt etmäge, eltip bermek hyzmatyndan peýdalanmaga şert döredilýär. Elektron söwdanyň bu görnüşi önüm öndürijilere, şol bir wagtda sarp edijilere maliýe serişdelerini tygşytlamaga mümkinçilik berýär. 

Döwlet üçin telekeçilik. Hususyýetçiler bilen döwlet edaralarynyň arasynda ýüze çykýan ykdysady gatnaşyklar. Muňa Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň internet saýty aýdyň mysaldyr. Onda onlaýn amallaryň görnüşleri ýerleşdirilýär we yzygiderli tenderlerdir auksionlar yglan edilýär. 

Sarp ediji üçin sarp ediji. Bu görnüşde nesipetsin.com, kamilmarket.com, ynamdar.com, gipertm.com, saray.tm ýaly köpugurly harytlary we halkmarket.com.tm, akyol.com.tm ýaly bir ugra ýöriteleşen onlaýn bazarlarda harytlardyr hyzmatlar üçin internet sahypalary, öýjükli el telefonlaryna niýetlenen programma üpjünçilikleri arkaly söwda, şeýle-de mahabat işleri ýerine ýetirilýär.  

Döwlet raýatlar üçin. Döwlet onlaýn hyzmatlar arkaly ilaty maglumat elýeterliligi bilen üpjün edýär. Mysal üçin, şahsy we ýuridik taraplara salgytlaryny, jerimelerini menzil geçmezden tölemek, täjirçilik, telekeçilik işi üçin hasaba almak, rugsatnamalary bermek, iş gözleýän raýatlara iş ýerlerini saýlamaga mümkinçilik döretmek ýaly ýeňilliklerden peýdalanylýandygyny bellemek bolar. 

Sarp ediji üçin kärhana. Müşderiniň harytlaryň we hyzmatlaryň bahasyny kesgitleýän ýagdaýy. Şunda sarp ediji teklip edilýän önümi satyn almak isleýän bahasyny ses bermek arkaly aýdyp bilýär. Önüm öndüriji tarapyndan harydy satmak ýa-da satmazlyk baradaky kararyň netijesinde, amal ýerine ýetirilýär.  

Telekeçiden telekeçä we sarp edijä. Elektron söwdanyň iki görnüşini birleşdirýän bu ýagdaýda bir kärhana tarapyndan daşary ýurtdan haryt sargytlaryny ibermek üçin daşaýjy kompaniýalar bilen üçtaraplaýyn şertnama baglaşylýar. Bu ýerde üznüksiz ykdysady zynjyr emele gelýär: satyjy kärhana — ammar ýa-da ugradyjy — alyjy. 

«Birža üçin birža». Elektron söwdanyň bu görnüşiniň aglaba bölegini walýuta alyş-çalşygy we gymmatly kagyzlaryň söwdasy tutýar. 

Elektron söwdanyň düzüm bölekleri hökmünde web sahypalary onlaýn dükanlar, özüne çekiji kanallar (maksatly mahabatlar), sargyt bölümleri, müşderi hyzmatlary, satuw bölümleri, harytlary satyn almak we eltip bermek hyzmatlary çykyş edýär. 

Ylmy-tehniki ösüşiň döwrebaplaşýan döwründe söwdanyň elektron görnüşi ilat köpçüligine ykdysady taýdan wagty tygşytlama kanunyna esaslanyp, bir wagtda birnäçe amallary ýerine ýetirmäge, şeýle-de maliýe serişdelerini tygşytlamaga şert döredýär. Indi amallaryň elektron görnüşlerine ykdysadyýetimiziň pudaklarynyň aglabasynda duş gelmek bolýar. Ýurdumyzda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasyna we Maksatnamasyna laýyklykda, döwletli başlangyçlar rowaçlanýar. Sanly ykdysadyýetiň görkezijileri her bir ädimde ýakyn ýardamçymyz bolup hyzmat edýär.  

Elektron söwdanyň beýleki bazarlardan esasy aýratynlygy hökmünde şulary görkezmek bolar: birinjiden, satyjylaryň çykdajylary beýleki bazarlarda hereket edenden az sarp edilýär. Çünki elektron söwdada internet torunda onlaýn dükan açmak ýeterlik. Önüm öndürmek we önümçiligi gurnamak üçin kärendesine ýer almak, işgärleriň onlarçasyny saklamak zerurlygy ýok. Ähli işler awtomatlaşdyrylyp, diňe harytlary eltip bermek hyzmaty üçin işgär saklansa ýeterlikdir. Netijede, önümleriň ýa-da hyzmatlaryň bahasyna täsir edýän goşulan gymmatynyň, sarp ediji bilen geleşik çykdajylarynyň möçberi azalýar we ýokary girdeji almaga şert döreýär. Ikinjiden, internet ulgamy özünde müňlerçe adamy jemleýär. Munda harytdyr hyzmatlaryň bilen diňe ýurduň çägindäki däl, eýsem, daşarky sarp edijileri hem bökdençsiz tanyşdyryp bolýar. Eger isleg dörän halatynda eltip bermek hyzmatyny tranzit kompaniýalaryň üsti bilen ugratmaga hem mümkinçilik bar. Üçünjiden, önüm öndürijä, dellallary goşmazdan, sarp ediji bilen gönüden-göni işlemäge mümkinçilik berýär. Bu satyjy bilen alyjynyň arasynda göni gatnaşygy döredip, öz gezeginde, harytlaryň bahasyna, hyzmatyň hiline hem mynasyp täsirini ýetirýär. 

Mahlasy, söwdanyň elektron görnüşiniň ornaşdyrylyp, yzygiderli kämilleşdirilmegi ilatyň hal-ýagdaýynyň has-da gowulanmagyna, daşarky sarp edijiler bilen söwda-ykdysady gatnaşyklaryň berkemegine, şol bir wagtyň özünde ýurtda ykdysady ösüşiň gazanylmagyna mümkinçilik döredýär.  

Jumageldi SALAMOW,

Türkmen döwlet maliýe institutynyň mugallymy.

Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe Arkadagly Serdarymyzyň parasatly baştutanlygynda ýurdumyzyň batly depginler bilen ösýän ähli pudagynda sanly ulgama, innowasion tehnologiýalara uly orun degişlidir. «Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ulgamy ösdürmegiň Konsepsiýasynda» kesgitlenen wezipelerden ugur alnyp, döwletimizde sanly ykdysadyýeti ösdürmek işleri, tehnologiýalardan peýdalanmak mümkinçilikleri barha giň gerime eýe bolýar.  

Sanly tehnologiýalar bize birnäçe wagtlyk işimizi az salymda ýokary hil derejede ýerine ýetirmäge mümkinçilik berýär. Sanly ykdysadyýetiň esasy görkezijileri bolan döwrebap tehnologiýalar durmuşymyza mäkäm ornaşýar. Gündelik durmuşda ulanýan serişdelerimiziň, enjamlarymyzyň, iň bärkisi, öýjükli el telefonlarymyzyň hem haýsy döwletde öndürilendigi ählimize gyzykly bolsa gerek. Muny bilmek üçin uly bir zähmet sarp etmezden harytlarda ulanylýan, gelip çykýan ýerinden habar berýän ştrih koduny ýa-da QR koduny ulanmak ýeterlik. Ştrih kodundan tapawutlykda QR kody sanlary, harplary we haryda degişli beýleki maglumatlary birleşdirýän, özünde 4000-den gowrak görkezijiniň sanawyna mümkinçilik berýän «kwadratlar» toplumydyr. 

QR kody — tehniki serişdeleriň kömegi bilen okalmagy we bilinmegi üçin kodlanylýan maglumaty özünde saklaýan dessin tassyklanylýan iki ölçegli ştrih kodudyr. Taryhy çeşmelere salgylansak, QR kody ilkinji gezek 1994-nji ýylda harytlary hasaba almak ýa-da onuň bahasyny anyklamak üçin ulanylýar. Ol ştrih kodundan 10 esse çalt işlemek bilen, ýuwaş-ýuwaşdan önümçilikde we söwdada giňden ýaýrap başlaýar. Bu kod iňlis dilinden terjime edilende «dessin jogap» diýmekligi aňladýar. Iki ölçegli ştrih kod görnüşi bolup, gara  we ak nagyşlara meňzeýän inedördül gözenegiň içinde maglumatlary saklaýan kod iki tarapdan, ýagny keseligine we dikligine okamaga mümkinçilik berýär. Köp maglumatlary ýadynda saklaýan QR kody skanirlenende ulanyja dessin hyzmat etmek bilen sanly enjam tarapyndan aňsatlyk bilen okalýar. 

Sanly ykdysadyýetiň durmuşymyza ornaşýan döwründe QR kodlary faýllary göçürip almakda, web sahypalaryny taýýarlamakda, elektron biletleri satyn almakda, saýta çalt girmekde, täze maglumatlar bilen tanyşmakda, önümi kodlamakda  we beýleki hyzmatlaryň görnüşlerinde giňden ulanylýar.  

QR kody harytlaryň nirede öndürilendigini we önümiň hakykylygyny ýüze çykarmak üçin-de zerur bolup durýar. Käbir näsazlyklara görä, önüm çalşylyp hem bilinýär. Ýagny önümiň gabynda «Hytaýda öndürildi» diýip ýazylandygyna garamazdan, ol önüm ştrih kody ýa-da QR kody arkaly barlanan ýagdaýynda, başga ýurduň önümi bolup çykýar. Bu ýagdaý her bir ýurduň öz milli ştrih kody arkaly-da anyklanylyp bilinýär. 

Soňky öndürilýän smartfonlarda kamerada ýerleşýän içki QR kod okaýjysy bar. Maglumaty okamak üçin kody islendik burçdan kamera görkezmek ýeterlik. Telefonyňyzda QR kody okaýjy programma gurnalmadyk bolsa, onda onlaýn dükanlaryndan ýa-da beýleki smartfonlardan göçürip alyp bilersiňiz.  

Häzirki döwürde dünýäde ýüze çykan çylşyrymly ýagdaýlarda QR koduny ulanýanlaryň sany has-da artdy. Çünki bu hyzmat arkaly raýatlar birek-birege geçip biljek ýokanç kesellerden goranmaga hem mümkinçilik alýarlar. Indi her bir maksat üçin QR kodlarynyň birnäçe görnüşleri hereket edýär. Öňler çalt we aňsat okalýan QR kody surat, tekst, şekil, haryt, hyzmat we beýleki ugurlarda ulanylan bolsa, soňky wagtda binagärlik we taryhy ýadygärliklerde syýahatçylaryň maglumat almagynda hem giňden ulanylyp başlandy.  

Bu ugurda iş alyp barýan halkara guramalarynyň maglumatlaryna laýyklykda, sanly tehnologiýalar gündelik durmuşymyzda ýüze çykýan köpsanly meseläni çözmekde we ýurduň ykdysady ösüşiniň çaltlandyrylmagyna hem mümkinçilik döreder. QR kody näsaglara lukmanlar bilen duşuşmaga, kärhanalaryň önümlerini gerekli wagtda we gerekli ýerde hödürlemäge ýardam berýär. Eýýäm käbir ykdysady taýdan ösen ýurtlaryň metro stansiýalarynda wirtual dükanlary döredilip, QR kody arkaly dükanyň önüm programmasyndaky sebede goşulyp, eltip bermek hyzmatyndan peýdalanmak arkaly dürli görnüşli söwda etmäge mümkinçilik döredilýär. 

Söwda merkezlerinde ýa-da bölek-söwda dükanlarda müşderilere tiz we döwrebap hyzmat etmek maksady bilen ýöriteleşdirilen enjamlar ulanylýar. Bu usul diňe bir müşderiler bilen işlenende ulanylman, eýsem, getirilýän harytlary ammarlara ýerleşdirmekde, olary hasaba almakda, hasabatyny ýöretmekde we degişli ýagdaýlarda hasapdan aýyrmakda hem ýeňillikleri döredýär. Şeýle-de, QR kodunyň ýene bir amatly tarapy, ol dürli sebäplere görä 30 göterime çenli pozulan halatynda hem okamaga mümkinçilik berýär.  

Harytlaryň hakykylygyny barlamak üçin hem QR koduny ulanyp bolýar. Onuň üçin degişli programmany açmak we ykjam enjamyňyzyň kamerasyna önümiň QR koduny görkezmek ýeterlikdir. Önüm hakyky bolsa ony tassyklaýjy belgi peýda bolar. Mahlasy, sanly ykdysadyýetiň eşretleri adamzadyň wagtyny tygşytlap, bir wagtda birnäçe işleri etmegine şert döretmek bilen birlikde, onuň jan saglygynyň goralmagynda hem uly hemaýaty bardyr. 

Sanly ykdysadyýetiň görkezijileri bolup çykyş edýän hyzmatlaryň bu görnüşlerini döwletimizde pudaklara ornaşdyrmak meseleleri Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň konsepsiýasynda we «Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy: Türkmenistany 2022 — 2052-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Milli maksatnamasynda» hem özüniň aýdyň beýanyny tapýar.  

Goý, ýurdumyzda sanly ulgamy ösdürmek babatda beýik işleri durmuşa geçirýän hormatly Prezidentimiziň jany sag, ömri uzak bolsun! 

Serdar GARLYÝEW,

Türkmen döwlet maliýe institutynyň mugallymy.

Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe ata Watanymyz Türkmenistan innowasion täzelikler bilen deň gadam urup, iň öňdebaryjy çözgütleri kabul edýär. Halk hojalygyny sanlylaşdyrmak babatda Gahryman Arkadagymyzyň başyny başlan giň gerimli özgertmeler syýasaty bu gün Arkadagly Serdarymyzyň baştutanlygynda üstünlikli durmuşa geçirilýär. Munuň şeýledigini şu ýylyň 13-nji maýynda sanly ulgam arkaly geçirilen Ministrler Kabinetiniň mejlisi hem doly tassyklaýar. 

Mälim bolşy ýaly, hormatly Prezidentimiziň 13-nji maýda sanly ulgam arkaly geçiren Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň mejlisinde Garaşsyz ýurdumyzda sanly ykdysadyýeti ösdürmek we ornaşdyrmak babatda ähli wezipeleridir ugurlary hem-de usullary öz içine alýan konsepsiýanyň durmuşa geçirilişine we degişli ugurda gazanylan üstünliklere garaldy. Mejlisde getirilen mysallar ýurdumyzda innowasion ykdysadyýetiň kemala gelmegi bilen, döwletimiziň senagat taýdan ösen döwlete öwrülýändigine aýdyň şaýatlyk edýär. 

Häzirki wagtda «Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasyna» we «Türkmenistanda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň 2021 — 2025-nji ýyllar üçin Döwlet maksatnamasyna» laýyklykda, sanly özgertmeler babatda Diýarymyzda netijeli işler alnyp barylýar. Şeýle özgertmeleriň durmuşymyzyň ähli ugurlaryny gurşap almagy bolsa, ykdysady işde we gündelik durmuşymyzda ýeňillikleriň döremegine mümkinçilik berýär. Häzirki zaman maglumatlar jemgyýetinde özboluşly amatlyklaryň üpjün edilmegi ýurduň ykdysadyýetiniň çeýeliginden habar berýändigini göz öňünde tutsak, Diýarymyzda bu ugurda ýetilen sepgitler örän guwandyryjydyr. Has takygy, bank, salgyt, söwda, aragatnaşyk ulgamlarynda ilata hödürlenýän iň öňdebaryjy hyzmatlar sanly ykdysadyýetiň ösüşiň we döwrebaplygyň baş şertidigini dolulygyna görkezýär. 

Ykdysadyýetiň pudaklarynda sanly ulgamyň ornaşdyrylmagy döwletimiziň innowasion ösüşe esaslanýan täze durmuş-ykdysady modeliň binýadyny goýýandygyny alamatlandyrýar. Öz gezeginde, tehnologik ösüş ýagty geljegi kepillendirýär. Ine, şeýle özgertmeler bolsa Arkadagly Serdarymyzyň parasatly baştutanlygynda üstünlikli amala aşyrylýan beýik işlerden gözbaş alýar.  

Ylham KARÝAGDYÝEW,

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Döwlet gullugy akademiýasynyň diňleýjisi.

«Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasyna» laýyklykda täze Maksatnamanyň kabul edilip, ol «Elektron hökümet» ulgamyny döretmek boýunça ýerine ýetirilmeli wezipeleri kesgitlemegi, sanly bilim we sanly lukmançylyk ulgamyny kämilleşdirmegi, bu ugurlarda hünärmenleri taýýarlamagy, şeýle hem döwlet hyzmatlar portalyna sanly hyzmatlary tapgyrlaýyn ýerleşdirmegi göz öňünde tutýar. Bu Maksatnamany amala aşyrmak boýunça çäreleriň meýilnamasynda ýerine ýetirilmeli işleriň anyk ugurlary, ýerine ýetirijileri we möhletleri kesgitlenildi. Bu resminama pudaklary tehnologiýa taýdan özgertmegiň hem-de döwlet tarapyndan dolandyrmagyň, ykdysadyýeti ösdürmegiň özboluşly «ýol kartasy» bolup durýar. 

Sanlylaşdyrmak — milli ykdysadyýetimiz üçin hil taýdan täze döwür bolup, durmuş-ykdysady ösüş babatda döwlet Baştutanymyzyň takyk, çuňňur oýlanyşykly we ylmy taýdan esaslandyrylan strategiýasy esasynda oňa geçmek mümkin boldy. Ol ösüşiň durnukly oňyn depginini üpjün etmek bilen birlikde, degişli şertleriň üýtgemegine uýgunlaşmagy, daşarky ýagdaýlar bilen şertlendirilen töwekgelçilikleriň azalmagyny hem üpjün etdi. Hormatly Prezidentimiziň baştutanlygynda ýurdumyzda bu ugurda yzygiderli maksatnamalaýyn işler amala aşyrylýar, şol sanda zerur düzümi döretmek boýunça çäreler görülýär. 

Ykdysadyýetiň dürli pudaklarynyň arasynda pul görnüşindäki serişdeleriň çeýe, netijeli paýlanylmagyny üpjün etmek durmuş wezipelerini çözmäge, maýa goýum işleriniň netijeliligini ýokarlandyrmaga hem-de durnukly ykdysady ösüşi saklamaga, ähli pudaklary öňdebaryjy tehnologiýalara geçirmäge ýardam eder. Tehnologiýa taýdan ösen ýurtlaryň tejribesinden görnüşi ýaly, hut sanlylaşdyrmak işi olara batly depginler bilen öňe gitmäge hem-de dünýäniň öňdebaryjy ýurtlarynyň hataryna girmäge mümkinçilik berdi. Şunuň bilen baglylykda, hormatly Prezidentimiz hökümeti, ministrlikleriň we pudaklaýyn dolandyryş edaralaryň ýolbaşçylaryny ählumumy meýillere hem-de ähli derejede halkara hyzmatdaşlygy giňeltmäge gönükdirýär. Türkmenistanyň ösüşiniň geljegi daşarky şertleriň güýçlenmegi: dünýä hojalyk gatnaşyklaryna goşulyşmak, özara bähbitli söwda-ykdysady we maýa goýum hyzmatdaşlygyny işjeňleşdirmek, ylmy-tehniki ösüş babatda özara gatnaşyklaryň täze ugurlarynyň peýda bolmagy, adamzat üçin umumy meseleleriň ylalaşylan çözgütlerini işläp taýýarlamak bilen gös-göni baglydyr. Bu resminama kabul edilmezden ozal Türkmenistanda sanly ykdysadyýeti ösdürmek boýunça degişli düzümi we şertleri döretmek ugrunda zerur işler ýerine ýetirildi. Şeýlelikde, 2010-njy ýylda döwletiň hökümet aragatnaşygyna sanly ulgam ornaşdyryldy. Wideoaragatnaşyk we elektron resminama dolanyşygy ýola goýuldy. 

Sanly ykdysadyýeti ösdürmek boýunça ykdysady taýdan ösen ýurtlaryň birnäçesinde toplanan tejribe sanly gurşawyň döredilmegi bilen milli ösüşde birnäçe artykmaçlyklaryň gazanylýandygyny görkezýär. Şunda maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagy bilen ýurduň ykdysady ulgamynyň ösüşe ukyplylygyny häsiýetlendirýän görkezijiniň, ýagny jemi içerki önümiň artýandygy bellenilýär. Hususan-da, şeýle tehnologiýalaryň ösmegine gönükdirilýän maýa goýumlaryň möçberi näçe köp boldugyça, şonça-da jan başyna düşýän jemi içerki önümiň ýokarlanýandygyny daşary ýurtlaryň tejribesi tassyklaýar. Munuň özi, sanly maglumatlaryň täze önümleri öndürmekde eýeleýän ornunyň uludygyny aňladýar. 

Sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň oňyn taraplary barada söz açylanda, hökmany suratda, onuň ilatyň bilim derejesiniň ýokarlanmagyna edýän täsiri barada durup geçmek zerurdyr. Häzirki döwürde ösen döwletlerde maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalaryň ösmegine gönükdirilýän maýa goýumlaryň möçberleriniň ýylsaýyn artdyrylmagy kanunalaýyk ýagdaýa öwrüldi. Bu, ilkinji nobatda, ylmyň we bilimiň adamyň aň-paýhas kuwwatyny artdyrmagynyň netijeli serişdesi bolup durýandygy bilen baglanyşyklydyr. Ösen döwletlerde maýa goýumlaryň köp böleginiň bilim ulgamynda ulanylýan sanly tehnologiýalaryň kämilleşdirilmegine gönükdirilmegi, ýagny olaryň okatmagyň öňdebaryjy usullaryny ornaşdyrmakda ulanylmagy bilimiň ýokary hilini gazanmagyň ýurduň ykdysady howpsuzlygy üçin näderejede wajypdygyny görkezýär. Sebäbi täzeçil pikirlenmek, adaty çözgütlere meňzemeýän çemeleşmeleri teklip etmek diňe döredijilik ukyby ýokary bolanlara başardýar. Bu ukyplaryň we başarnyklaryň esaslarynyň ýaşlykda kemala gelýändigini göz öňünde tutup, ykdysadyýetini mundan beýläk-de berkitmek isleýän ýurtlaryň çaganyň bilim derejesini kiçilikde, ýagny mekdep döwründe ýokarlandyrmaga çalyşmaklary ýöne ýerden däldir. Biziň hem gysga wagtda sanly ykdysadyýete geçmegimiz dünýäde ýurdumyzyň öz mynasyp ornuny tapmagyny, halkymyzyň durmuş derejesiniň hasam ýokarlanmagyny, uzak geljegimizi nazarlaýan howpsuz, ygtybarly ösüşimizi üpjün eder. 

«Okaýan il ozar, okamaýan il tozar» diýlişi ýaly, gülläp ösýän döwletimizde ylym-bilim pudagyna täzeçil tehnologiýalar ornaşdyrylýar. Bu bolsa döwletimiziň dünýä derejesinde öňde barýan döwletler bilen bilelikde, sanly ulgama has çalt geçmegine uly ýardam berýär. 

Goý, döwlet durmuşynyň ähli ugurlaryna sanly ulgamy ornaşdyrmak, ýaşlary sanly ulgamdan kämil baş çykarýan hünärmenler edip ýetişdirmek ugrunda uly tagalla edýän hormatly Prezidentimiziň jany sag, ömri uzak bolup, il-ýurt bähbitli işleri has-da rowaç alsyn! 

Göwher ÝARAŞOWA,

Halkara ynsanperwer ylymlary we ösüş uniwersitetiniň mugallymy.

Sanly tehnologiýalar bize işimizi az salymda ýokary hilli amala aşyrmaga mümkinçilik berýär. Sanly ykdysadyýetiň esasy görkezijileri bolan döwrebap tehnologiýalar her bir ädimde gabat gelýär.  

Gündelik durmuşda ulanýan serişdelerimiziň, enjamlarymyzyň, iň bärkisi, hemişe ýanymyzda göterýän öýjükli el telefonymyzyň haýsy döwletde öndürilendigi ählimize gyzykly bolsa gerek. Muny bilmek üçin, zähmet sarp etmezden, harytlarda ulanylýan, gelip çykýan ýerinden habar berýän ştrih koduny ýa-da QR koduny ulanmak ýeterlik. 

Ýöne ştrih kodundan tapawutlylykda QR kody sanlary, harplary we haryda degişli beýleki maglumatlary birleşdirýän, özünde 4000-den gowrak simwoly şifrlemäge mümkinçilik berýän «kwadratlar» toplumydyr. 

QR kody — bu tehniki serişdeleriň kömegi bilen okalmagy we bilinmegi üçin kodlanylýan maglumaty özünde saklaýan, dessin tassyklanylýan iki ölçegli ştrih kodudyr. 

Maglumatlara salgylansak, ilkinji gezek QR kody 1994-nji ýylda harytlary hasaba almak ýa-da onuň bahasyny anyklamak üçin ulanylýar. Ol ştrih kodundan 10 esse çalt işlemek bilen, ýuwaş-ýuwaşdan önümçilikde we söwdada giňden ýaýrap başlaýar. Bu kod, iňlis dilinden terjime edilende, «dessin jogap» diýmekligi aňladýar. Iki ölçegli ştrih kod görnüşi bolan, gara we ak nagyşlara meňzeýän inedördül gözenegiň içinde maglumatlary saklaýan kod iki tarapdan, ýagny keseligine we dikligine okamaga mümkinçilik berýär. Köp maglumatlary ýadynda saklaýandygyna garamazdan, QR kody skanirlenende, ulanyja dessin hyzmat etmek bilen, sanly enjam tarapyndan aňsat okalýar. 

Sanly ykdysadyýetiň durmuşymyza ornaşdyrylýan döwründe QR kodlary faýllary göçürip almakda, web sahypalary taýýarlamakda, elektron biletleri satyn almakda, saýta çalt girmekde, täze maglumatlar bilen tanyşmakda, önümi kodlamakda we beýleki hyzmatlaryň görnüşlerinde ulanylýar. 

QR kody harytlaryň nirede öndürilendigini we önümiň hakykylygyny ýüze çykarmak üçin-de zerur bolup durýar. Käbir näsazlyklara görä, önüm çalşylyp hem bilinýär. Ýagny önümiň gabynda «haýsydyr bir ýurtda öndürildi» diýip ýazylandygyna garamazdan, ol önüm ştrih kody ýa-da QR kody arkaly barlanan ýagdaýynda, başga ýurduň önümi bolup çykýar. Şeýle ýagdaý her bir ýurduň öz milli ştrih kody arkaly-da anyklanylyp bilinýär. 

Soňky öndürilýän smartfonlarda bolsa kamerada ýerleşýän içki QR kod okaýjysy bar. Maglumaty okamak üçin kamerany islendik burçdan koda gönükdirmek  ýeterlik. Telefonyňyzda QR kody okaýjy programma gurnalmadyk bolsa, onda ony onlaýn dükanlardan ýa-da beýleki smartfonlardan göçürip alyp bilersiňiz.  

Häzirki döwürde dünýäde ýüze çykan çylşyrymly ýagdaýlarda QR koduny ulanýanlaryň sany has-da artdy. Bu hyzmat arkaly raýatlar birek-birege geçip biljek ýokanç kesellerden goranmaga mümkinçilik alýarlar. Indi her bir maksat üçin QR kodlarynyň birnäçe görnüşi hereket edýär. Öňler çalt we aňsat okalýan QR kody surat, ýazgy, şekil, haryt, hyzmat we beýleki ugurlarda ulanylan bolsa, soňky wagtda binagärlik we taryhy ýadygärliklerde syýahatçylaryň maglumat almagynda hem giňden ulanylyp başlandy.  

Bu ugurda iş alyp barýan halkara guramalaryň maglumatlaryna laýyklykda, sanly tehnologiýalar gündelik durmuşymyzda ýüze çykýan köp sanly meseläni çözmäge we ýurduň ykdysady ösüşiniň çaltlandyrylmagyna hem mümkinçilik döreder. Mysal üçin, QR kody näsaglara lukmanlar bilen duşuşmaga, kärhanalaryň önümlerini gerekli wagtda we gerekli ýerde hödürlemäge ýardam berýär. Eýýäm käbir ykdysady taýdan ösen ýurtlaryň metro duralgalarynda wirtual dükanlar döredilip, QR kody arkaly dükanyň önüm programmasyndaky sebede goşulyp, eltip bermek hyzmatyndan peýdalanmak arkaly dürli gönüşli söwda etmäge mümkinçilik bar. 

Söwda merkezlerinde ýa-da bölek-söwda dükanlarynda müşderilere tiz we döwrebap hyzmat etmek maksady bilen ýöriteleşdirilen enjamlar ulanylýar. Bu usulda satyjylar tarapyndan sarp edijilere hyzmatlaryň dürli görnüşleri hödürlenilýär. Bu usul diňe bir müşderiler bilen işlenende ulanylman, eýsem, getirilýän harytlary ammarlara ýerleşdirmekde, olary hasaba almakda, hasabatyny ýöretmekde we degişli ýagdaýlarda hasapdan aýyrmakda hem ýeňillikleri döredýär.  

Şeýle-de QR kodunyň ýene bir amatly tarapy, ol dürli sebäplere görä 30 göterime çenli bozulan halatynda hem okamaga mümkinçilik berýär.  

Harytlaryň hakykylygyny barlamak üçin hem QR koduny ulanyp bolýar. Onuň üçin degişli programmany açmak we ykjam enjamyňyzyň kamerasyny önümiň QR koduna gönükdirmek ýeterlikdir. Önüm hakyky bolsa, ony tassyklaýjy belgi peýda bolar. 

Käbir ýurtlarda halkara söwda guramalary tarapyndan ykrar edilmedik önümler bazara çykarylýar, satylmaga degişli bolmadyk ol önüm bolsa adam saglygyna zyýan ýetirip biljek her dürli kesellere getirip bilýär. Şonuň üçin bazarlardan ýa-da söwda nokatlaryndan isleg bildirýän önümleriňiziň ilki haryt nyşanyna, önümiň ýaramlylyk möhletine, şeýle-de şu hyzmatdan peýdalanyp satyn almak maslahat berilýär. 

Mahlasy, sanly ykdysadyýetiň adamzadyň wagtyny tygşytlap, bir wagtda birnäçe işleri bitirmegine şert döretmek bilen birlikde, ynsanyň jan saglygynyň goralmagyna hem uly hemaýaty bardyr. Sanly ykdysadyýetiň görkezijileri bolup çykyş edýän hyzmatlaryň bu görnüşlerini pudaklaryň işine ornaşdyrmak meseleleri ýurdumyzda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň konsepsiýasynda we «Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy: Türkmenistany 2022 — 2052-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Milli maksatnamasynda» öz beýanyny tapýar.  

Jumageldi SALAMOW,

Türkmen döwlet maliýe institutynyň mugallymy.