2021-nji ýylyň 12-nji iýulynda Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň edara binasynda Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministri Muhammetgeldi Serdarow bilen Ýewropa Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasynyň Türkmenistandaky Merkeziniň ýolbaşçysy Jon MakGregoryň arasynda ikitaraplaýyn hyzmatdaşlyk meseleleri ara alyp maslahatlaşmak maksady bilen duşuşyk gecirildi. Bu duşuşyga ministrligiň wekilleri hem-de ministrligiň ýanyndaky Maliýe gözegçiligi gullugynyň başlygy gatnaşdylar.

Duşuşygyň dowamynda bu Merkez tarapyndan ýurdumyzda amala aşyrylan işleriň netijeleri hem-de hyzmatdaşlygyň mümkin bolan ugurlary ara alnyp maslahatlaşyldy. 

Ministr Muhammetgeldi Serdarow, bu Merkez bilen soňky ýyllarda jenaýatçylykly ýol bilen alnan girdejileriň kanunlaşdyrylmagyna we terrorçylygy maliýeleşdirmäge garşy, şeýle hem döwlet dolandyryş ugurlary bilen bagly taslamalar boýunça işjeň we netijeli hyzmatdaşlygyň alnyp barylýandygyny belläp geçdi we bu hyzmatdaşlygyň mundan beýläk hem dowam etdiriljekdigini nygtaldy.

Ýewropa Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasynyň Türkmenistandaky Merkeziniň ýolbaşçysy jenap Jon MakGregor hem öz gezeginde, Merkez tarapyndan ýurdumyzyň döwlet edaralarynyň hünärmenleri hem-de hususy taraplar üçin gurnalyp geçirilen okuw maslahatlaryň, şeýle hem döwlet edaralaryna bilermen derejesinde berilen ýardamlaryň netijesinde gazanylan üstünliklere ýokary baha berdi. Merkez tarapyndan amala aşyrylýan bu çäreler durmuşa geçirilende ýurdumyzyň ileri tutulýan milli ilkinjilikleri berjaý edilýändigini belläp geçdi. 

Mundan başga-da, bu duşuşygyň dowamynda, gelejekde ikitaraplaýyn hyzmatdaşlygyň möhüm ugurlary hem ara alnyp maslahatlaşyldy.

Duşuşygyň ahyrynda Mähriban Watanymyzyň halkara giňişliginde abraý-mertebesiniň belende galmagynda ägirt uly işleri amala aşyrýan Hormatly Prezidentimiziň janynyň sag, ömrüniň uzak, alyp barýan il-ýurt bähbitli umumyadamzat ähmiýetli belent tutumly işleriniň mundan beýlägem rowaç almagy arzuw edildi.

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrligi

Türkmenistanyň Bütindünýä Söwda Guramasynyň synçysy derejesine eýe bolmagy milli ykdysadyýetiň sazlaşykly ösüşine, daşary söwda gatnaşyklarynda eýeleýän ornunyň berkemegine, köptaraply hyzmatdaşlygyň giňemegine, şeýle-de daşary ýurt maýa goýumlarynyň giňden çekilmegine oňyn täsir edýär. Geljegi uly täjirçilik we söwda strategiýasyny işläp taýýarlamakda-da, üstünlikli durmuşa geçirmekde-de bu derejäniň uly ähmiýetiniň boljakdygy aýdyňdyr.

Ýurdumyzda kabul edilen köp sanly maksatnamalara we konsepsiýalara laýyklykda, strategik wezipeler meýilleşdirilýär, umumy ykdysady meýilnamalar taýýarlanylýar. Bazarda bäsdeşlikli gurşawy goldamak we ýekemenligiň (monopoliýa) öňüni almak, daşary söwda bahalary bilen içerki bahalaryň amatly gatnaşygyny üpjün etmek, hümmetsizlenme ýagdaýlaryny öwrenmegiň esasynda durnukly bahalary üpjün etmek «Türkmenistanyň Prezidentiniň ýurdumyzy 2019 — 2025-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Maksatnamasynda» nyrh syýasaty boýunça öňde goýulýan wezipeler bolup durýar. Bu wajyp wezipeleriň üstünlikli çözülmegi bahalary düzgünleşdirmek, onuň bazara we bahalara, önümçiligiň ösüşine we önümiň hiliniň ýokarlanmagyna, girdejileriň ykdysadyýetiň pudaklarynyň we bölekleriniň, sebitleriň, kärhanalaryň we raýatlaryň aýry-aýry toparlarynyň arasynda adalatly paýlanmagyna edýän täsirini amatly etmäge mümkinçilik berer.

Garaşsyzlygyň 30 ýylynyň içinde söwda ulgamynda ilata hödürlenýän harytlaryň görnüşleri düýpli artdyrylyp, bazar bolçulygy döredildi. Hormatly Prezidentimiziň ykdysady syýasatyna laýyklykda, daşary ýurtlardan getirilýän harytlaryň möçberiniň esli azaldylyp, hususy pudagyň işine döwlet tarapyndan yzygiderli goldaw-hemaýat berilmegi bilen, milli önümlerimiziň barha köp görnüşleri bu gün ak bazarlarymyzy bezeýär. Özi-de, olar amatly bahadan halka ýetirilýär.

Ylmyň gazananlaryndan ugur alnanda, Türkmenistanyň býujet, maliýe, salgyt, pul-karz, nyrh we daşary ýurt puly syýasaty özara ylalaşylyp düzgünleşdirilýän we utgaşykly alnyp barylýan, ähli gatnaşyjylaryň bilelikde hereket etmegini talap edýän gatnaşyklaryň özara baglanyşykly toplumyndan ybaratdyr. Bu toplumda geljekki döwür üçin maliýe meýilnamasy görnüşinde işlenip taýýarlanýan we tassyklanýan döwlet býujeti esasy orun eýeleýär. Býujet ulgamyna girýän pul serişdeleri gaznalarynyň jemi döwletiň maliýe özygtyýarlylygynyň kepili bolup çykyş edýär.

Ýurduň we çäkleriň üpjünçilik derejesi, biziň pikirimizçe, meýilnamalaşdyrmagyň bitewi ulgamyny emele getirmeli. Munda daşary ýurt tejribesine salgylansak, strategik meýilnamalaşdyrmak hakynda kanunlar kabul edilip, şolarda meýilnamalaşdyrmak ulgamy kesgitlenýär. Meýilleşdirmegiň her bir zynjyrynyň — kanun çykaryjy we ýerine ýetiriji döwlet edaralarynyň jogapkärçiligi jikme-jik bellenilip, meýilnama görkezijilerini emele getirmegiň usullary anyklanýar.

Ýurdumyzda önümçiligi diwersifikasiýalaşdyrmak, täze tehnologiýalary özünde jemleýän önümçilikleri döretmek, işjeň maýa goýum syýasatyny alyp barmak, ýurduň eksport kuwwatyny artdyrmak, importyň ornuny tutýan önümçilikleri döretmek, durmuş ulgamlaryny ösdürmek, adamyň aň-bilim maýasyny ösdürmäge uly üns bermek, döwlet bilen hususy eýeçiligiň arasynda jebis hyzmatdaşlygy ýola goýmak babatda düýpli işler alnyp barylýar. Döredilýän önümçilikleri bazar ykdysadyýetiniň şertlerine mümkingadar çalt uýgunlaşdyrmak, täze we öňki hereket edýän önümçilikleriň dünýä bazarlarynda bäsdeşlige ukyplylygyny ýokarlandyrmak, ösen tehnologiýalary we innowasiýalary ulanýan dürli eýeçilik görnüşlerine daýanyp ösýän önümçilikleri döretmek, dolandyryşyň has kämil, bazar şertlerine doly uýgunlaşan usullaryny ulanmak aýratyn ähmiýete eýedir.

Dünýä ykdysadyýetini ösdürmek, söwdany we maýa goýumlaryny höweslendirmek boýunça işlerde Bütindünýä Söwda Guramasynyň barha artýan ähmiýeti hem bellärliklidir. Türkmenistan bu guramanyň synçy derejesine eýe bolandan soň, dünýä ykdysadyýetindäki ählumumy çökgünlik ýagdaýlaryny çalt ýeňip geçmek, ony oňyn depginli ösüşe geçirmek boýunça anyk çäreleri öňe ilerletmek babatda täze mümkinçilikleri netijeli peýdalanmaga çalyşýar.

Aslynda-da, söwda-ykdysady we maýa goýum ulgamlaryndaky özara bähbitli halkara hyzmatdaşlygyň ösdürilmegi durmuşa geçirilýän döwlet syýasatynyň möhüm ugry bolup durýar. Munuň özi Türkmenistanyň köpugurly ykdysady mümkinçilikleriniň amala aşyrylmagyny, milli ykdysadyýetiň sazlaşykly hem-de toplumlaýyn ösüşini üpjün edýär. Şeýlelikde, hemişelik Bitaraplyk hukuk ýagdaýymyza, geosyýasy we geoykdysady şertlerimize, ägirt uly serişde hem-de adam mümkinçiliklerimize daýanmak arkaly Garaşsyz ýurdumyz dünýäniň ösen döwletleriniň birine öwrülýär.

Gurbanjahan SUHANOWA,

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň nyrh syýasaty bölüminiň baş hünärmeni.

Ýurdumyz halkara gatnaşyklar ulgamyna işjeň goşulyşmak bilen, bu babatda kadalaşdyryjy hukuk namalaryny yzygiderli kämilleşdirýär. Bu ugurda, ilkinji nobatda, Birleşen Milletler Guramasy hem-de onuň düzüm birlikleri bilen bir hatarda, beýleki abraýly halkara guramalar bilen işjeň hyzmatdaşlyk ýola goýuldy.

Mälim bolşy ýaly, ýurdumyz jenaýatçylykly ýol bilen alnan girdejileriň kanunylaşdyrylmagyna we terrorçylygyň maliýeleşdirilmegine garşy hereket etmek ulgamynda halkara hyzmatdaşlyk babatda Birleşen Milletler Guramasynyň, Garaşsyz Döwletleriň Arkalaşygynyň, Ýewropada Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasynyň, Halkara Pul gaznasynyň, Bütindünýä bankynyň, Pullaryň kanunylaşdyrylmagyna garşy göreşiň maliýe çärelerini işläp taýýarlaýan topar (FATF), Bütindünýä maliýe aňtawçylyk edaralarynyň bileleşmesi bolan Egmont we Jenaýatçylykly ýol bilen alnan girdejileriň kanunylaşdyrylmagyna we terrorçylygyň maliýeleşdirilmegine garşy hereket etmek boýunça Ýewraziýa toparlarynyň hem-de ugurdaş beýleki halkara guramalaryň düzümleriniň çäklerinde netijeli işleri amala aşyrýar. Hususan-da, Birleşen Milletler Guramasynyň degişli konwensiýalarynyň, ylalaşyklarynyň we maksatnamalarynyň düzgünlerine pugta eýerip, bu guramanyň Terrorçylyga we onuň maliýeleşdirilmegine garşy göreşmek boýunça ählumumy strategiýasynyň durmuşa geçirilmegine öz goşandyny goşýar.

Aslynda, ýurdumyzy durnukly ösdürmek we bazar ykdysadyýeti şertlerinde pudaklaryň netijeliligini ýokarlandyrmak maksady bilen, döwletimiziň dünýä ykdysady giňişligine işjeň goşulyşmagyna gönükdirilen täze kanunçylyk namalaryny kabul etmek we hereket edýän kanunlary kämilleşdirmek örän wajyp wezipe bolup durýar.

Şu ýylyň 25-nji fewralynda milli Liderimiz ýurdumyzyň deputatlar düzümi bilen bolan taryhy duşuşygynda döwlet ösüşiniň nobatdaky tapgyrynda kanun çykaryjylyk işiniň ileri tutulýan ugurlaryny kesgitläp berdi. Duşuşykda halkara tejribeden ugur alyp, häzirki döwrüň talaplaryna laýyklykda, «Jenaýatçylykly ýol bilen alnan girdejileriň kanunylaşdyrylmagyna, terrorçylygyň maliýeleşdirilmegine we köpçülikleýin gyryş ýaragynyň ýaýradylmagynyň maliýeleşdirilmegine garşy hereket etmek hakynda» Türkmenistanyň Kanunynyň rejelenen görnüşiniň taslamasynyň işlenip taýýarlanylmagynyň we kabul edilmeginiň örän wajypdygy bellenildi. Şunuň bilen baglylykda, Türkmenistanyň Milli Geňeşiniň Mejlisiniň şu ýylyň 13-nji martynda geçirilen maslahatynda hut şu meselä garaldy we taslama kabul edildi. Kanun jenaýatçylykly ýol bilen alnan girdejileriň kanunylaşdyrylmagyna, terrorçylygyň maliýeleşdirilmegine we köpçülikleýin gyryş ýaragynyň ýaýradylmagynyň maliýeleşdirilmegine garşy hereket etmegiň hukuk esaslaryny kesgitleýär. Bu çygyrda pul serişdeleri ýa-da gaýry emläk bilen amallary ýa-da geleşikleri amala aşyrýan şahslaryň, ygtyýarly edaranyň, ýagny Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň ýanyndaky Maliýe gözegçiligi gullugynyň we beýleki döwlet edaralarynyň hukuk gatnaşyklaryny düzgünleşdirýär.

Gürrüňi edilýän resminamanyň esasy wezipesi jenaýatçylykly ýol bilen alnan girdejileriň kanunylaşdyrylmagyna, terrorçylygyň maliýeleşdirilmegine we köpçülikleýin gyryş ýaraglarynyň ýaýradylmagynyň maliýeleşdirilmegine gönükdirilen işi, şeýle hem onuň bilen bagly jenaýatlary duýdurmak, ýüze çykarmak we ýok etmek bolup durýar. Şeýle-de Kanun bu babatdaky etmişleri duýdurmak, ýüze çykarmak we öňüni almak maksady bilen:

— fiziki we ýuridik şahslar tarapyndan pul serişdeleri ýa-da gaýry emläk bilen amallar ýa-da geleşikler geçirilende, bellenilen çäreleri durmuşa geçirmegiň tertibini;

— Türkmenistana dahylly ýuridik şahslaryň daşary ýurt döwletlerinde ýerleşen golçur kärhanalarynyň, wekillikleriniň we şahamçalarynyň işini amala aşyrmagyň barşynda şu hukuk resminamasynda bellenilen çäreleri durmuşa geçirmegiň tertibini;

— şu bölegiň 1-nji we 2-nji bentlerinde görkezilen subýektler tarapyndan pul serişdeleri ýa-da gaýry emläk bilen amallar ýa-da geleşikler geçirilende, bellenilen çäreleriň ýerine ýetirilişine gözegçiligi amala aşyrýan döwlet edaralarynyň işiniň tertibini;

— jenaýatçylykly ýol bilen alnan girdejileriň kanunylaşdyrylmagyna, terrorçylygyň maliýeleşdirilmegine we köpçülikleýin gyryş ýaraglarynyň ýaýradylmagynyň maliýeleşdirilmegine garşy hereket etmegiň çygrynda döwlet we gaýry edaralaryň özara hereket etmeginiň tertibini düzgünleşdirýär.

Kanunda ygtyýarly edaranyň wezipeleri we ýerine ýetirýän işleri, hukuklary we borçlary beýan edilýär. Şeýle-de halkara we pudagara hyzmatdaşlygyň amala aşyrylmagynyň düzgünleri, maglumat berýän şahslaryň arasyndaky hyzmatdaşlygy, hökmany gözegçilige degişli amallaryň görnüşleri, amallary amala aşyrýan şahslar tarapyndan müşderileriniň görnüşlerine görä talabalaýyk barlagy, içerki gözegçiligiň alnyp barylmagynyň ugurlary, terrorçylyk işi, köpçülikleýin gyryş ýaraglarynyň ýaýradylmagy we onuň maliýeleşdirilmegi bilen bagly fiziki we ýuridik şahslaryň sanawyny ýöretmegiň hem-de olara degişli maksatlaýyn maliýe çäreleriniň ulanylyşynyň kadalary, pul serişdeleri ýa-da gaýry emläk bilen amallary geçirmekden ýüz döndermek we olary togtatmak boýunça kadalar öz beýanyny tapýar.

Arslan MUHYÝEW,

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň ýanyndaky Maliýe gözegçiligi gullugynyň Halkara we pudagara hyzmatdaşlygy utgaşdyryş müdirliginiň başlygy.

Intellektual eýeçiligiň obýektlerini hukuk taýdan goramak boýunça halkara ýörelgelere laýyk gelýän kanunçylyga esaslanýan bu ulgam senagat, ylym we awtorlyk hukugy çygrynda döwletiň üstünlikli ösüşiniň esaslarynyň biri bolup durýar. Intellektual eýeçiligi goramak çygryndaky kanunçylygyň esaslary, döwlet gullugy we hünärmenler intellektual mümkinçilikleri ösdürmäge, tehniki innowasiýalary ornaşdyrmaga, şol sanda daşary ýurt maýa goýumlaryny çekmäge şert döredýär.

Milli ulgam 1993-nji ýyldan bäri hereket edýär. 2008-nji ýylda bu ugurda birnäçe täze kanunçylyk namalarynyň kabul edilmegi hem-de 2013-nji ýylda Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň Intellektual eýeçilik boýunça döwlet gullugynyň döredilmegi, şeýle hem 2020-nji ýylyň 4-nji dekabrynda «Türkmenistanyň intellektual eýeçilik ulgamyny ösdürmegiň 2021 — 2025-nji ýyllar üçin Maksatnamasynyň» kabul edilmegi ýurdumyzda bu ugry ösdürmäge uly üns berilýändigine aýdyň şaýatlyk edýär.

Türkmenistanyň Konstitusiýasy intellektual eýeçiligiň obýektlerini döretmek, goramak we peýdalanmak bilen baglanyşykly gatnaşyklary hukuk taýdan düzgünleşdirmegiň esasy çeşmesi bolup durýar. Onda her bir adamyň medeni durmuşa gatnaşmaga, çeper, ylmy we tehniki döredijiligiň erkinligine hukugynyň bardygy, ylmy, tehniki döredijilikde, şeýle hem çeperçilik, edebiýat we medeniýet işinde awtorlyk hukuklarynyň hem-de bähbitleriniň kanun bilen goralýandygy kesgitlenilýär.

Ykdysadyýetde we söwdada bazar gatnaşyklarynyň ösüşi, ýurduň senagat eýeçiliginiň goragy, haryt nyşanlary, hyzmat ediş nyşanlary ulgamynda halkara ylalaşyklaryň we şertnamalaryň birnäçesine goşulmagy hereket edýän kanunçylygy düýpli kämilleşdirmegi talap etdi. Milli parlament tarapyndan kabul edilen Türkmenistanyň Kanunlary intellektual eýeçilik boýunça hukuk giňişligini döretmäge mümkinçilik berdi.

Hormatly Prezidentimiziň çykyşlarynda oýlap tapyşlary we beýleki ylmy-tehniki gazananlary peýdalanmagyň möhüm ähmiýeti, ylmyň önümçilik bilen ýakyndan arabaglanyşygyny ýola goýmagyň zerurlygy barada yzygiderli nygtalýar. Intellektual iş hem-de onuň netijelerini halk hojalygynda netijeli ornaşdyrmagyň şu we beýleki meselelerini çözmekde möhüm serişdeleriň biri-de intellektual eýeçilik hakynda kanunçylygyň kemala getirilmegi we yzygiderli kämilleşdirilmegi bolup durýar.

Türkmenistanyň Prezidentiniň başlangyjy bilen, «Awtorlyk hukugy we gatyşyk hukuklar hakynda», «Harytlaryň gelip çykan ýerleriniň atlary hakynda», «Haryt nyşanlary hakynda», «Oýlap tapyşlaryň hukuk goragy hakynda», «Rasionalizatorçylyk işi hakynda», «Senagat nusgalarynyň hukuk goragy hakynda», «Seleksiýanyň gazananlaryny hukuk taýdan goramak hakynda» we başga-da birnäçe Kanunlaryň kabul edilmegi ulgamyň kanunçylyk esaslaryny kämilleşdirmäge, ony halkara talaplara laýyk getirmäge mümkinçilik berdi. Mundan başga-da, «Türkmenistanyň intellektual eýeçilik ulgamyny ösdürmegiň 2021 — 2025-nji ýyllar üçin Maksatnamasyny» üstünlikli durmuşa geçirmek, intellektual eýeçilik hukuklaryny goramak boýunça alnyp barylýan işleri utgaşdyrmak, ulgamyň obýektlerini goramak babatda hukuk bozulmalaryň öňüni almak boýunça zerur çäreleri durmuşa geçirmek, şeýle hem bu ugry halkara kadalara laýyklykda has-da ösdürmek maksady bilen, Türkmenistanyň Prezidenti Ministrler Kabinetiniň şu ýylyň maý aýynyň 21-ine geçirilen nobatdaky mejlisinde intellektual eýeçiligiň obýektlerini goramak boýunça Pudagara topary döretmek hakynda Karara gol çekdi we onuň düzümini hem-de düzgünnamasyny tassyklady. Topar intellektual eýeçiligiň hukuklaryny goramakda kanunçylygyň berjaý edilişine gözegçilik etmek, bu ugurda halkara şertnamalardan gelip çykýan borçlar babatda alnyp barylýan işleri utgaşdyrmak, ynsapsyz bäsdeşligiň öňüni almak we intellektual eýeçiligiň obýektleriniň medeniýetli bazaryny döretmek boýunça degişli işleri durmuşa geçirer.

Toparyň döredilmegi halkara tejribeleri göz öňünde tutmak bilen, intellektual eýeçilik ugrunda hukuk bozulmalaryň öňüniň alynmagynda hem-de hukuk eýeleriniň hukuklarynyň goralmagynda, ýurtda täze oýlap tapyşlaryň, senagat nusgalarynyň, haryt nyşanlarynyň we beýlekileriň döremegine milli haýyşnamaçylaryň höwesini artdyrmakda uly ähmiýete eýedir.

Intellektual eýeçilik bilen bagly meseleleri düzgünleşdirýän kanunçylygyň ähmiýeti milli ykdysadyýetde amala aşyrylýan düýpli özgertmeler we onuň ähli pudaklar boýunça durnukly ösüş depginleri bilen kesgitlenýär. Innowasion tehnologiýalaryň netijeli ornaşdyrylmagy oýlap tapyşlary, senagat nusgalaryny döretmekde we özleşdirmekde, öndürilýän önümleriň we hyzmatlaryň bäsdeşlige ukyplylygyny üpjün etmekde eýeçiligiň ähli görnüşli kärhanalarynyň we guramalarynyň gyzyklanmasyny ýokarlandyrmak arkaly gazanylýar. Şunda işgärleriň intellektual işini höweslendirmegiň gurallaryny kämilleşdirmek möhüm ähmiýete eýedir.

Milli intellektual eýeçilik ulgamy döredileli bäri halkara hyzmatdaşlyk babatda uly üstünlikler gazanyldy. Munuň özi intellektual eýeçilik çygrynda halkara ulgama goşulyşmagymyza ýardam etdi. Häzirki wagtda biziň ýurdumyz intellektual eýeçilik babatda halkara konwensiýalaryň we ylalaşyklaryň 15-siniň agzasydyr.

Halkara ylalaşyklar Garaşsyzlyk ýyllarynda milli bazara uly höwes bildirýän daşary ýurt kompaniýalary, kärhanalary ýa-da şahsy taraplar üçin uly mümkinçilikleri döretdi. Daşary ýurtly haýyşnamaçylar milli ýa-da halkara hasaba alnyş arkaly, Türkmenistanyň çäginde senagat eýeçiliginiň obýektleriniň gorag hukugynyň eýeleri bolup bilerler. Halkara derejedäki hyzmatdaşlara Intellektual Eýeçiligiň Bütindünýä Guramasy, Ýewraziýa Patent Guramasy hem-de bu ulgamda hereket edýän beýleki abraýly guramalar degişlidir. Intellektual Eýeçiligiň Bütindünýä Guramasy we Ýewraziýa Patent Guramasy bilen işjeň hyzmatdaşlyk saklamak, gatnaşyklaryň örüsini giňeltmek, şeýle hem intellektual eýeçilige degişli hukuklary goramak ugrunda halkara we milli tejribe bilen tanyşmak maksady bilen, Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň Intellektual eýeçilik boýunça döwlet gullugy tarapyndan milli we sebitleýin okuw maslahatlary geçirilýär. Halkara guramalar we daşary ýurt döwletleriniň bilermenleri bilen guralýan maslahatlara we simpoziumlara işjeň gatnaşmak işgärleriň hünär taýýarlygyny artdyrmaga hem-de özara tejribe alyşmaga giň mümkinçilik berýär.

Gysga döwrüň içinde intellektual eýeçilik çygrynda daşary ýurtlaryň öňdebaryjy tejribesini özünde jemleýän häzirki zaman kanunçylyk esaslarynyň kemala getirilmegi döwlet Baştutanymyzyň ýurdumyzy durmuş-ykdysady hem-de demokratik özgertmeler ýoly bilen okgunly ösdürmek boýunça öňde goýan wezipelerini üstünlikli durmuşa geçirmäge ýardam berýär.

Nazarmuhammet BABAÝEW,

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň Intellektual eýeçilik boýunça döwlet gullugynyň halkara gatnaşyklar bölüminiň başlygy.

Duşuşyk 2021-nji ýylyň 5-nji iýulynda Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň edara binasynda geçirildi.

 Duşuşygyň esasy maksady ikitaraplaýyn hyzmatdaşlygyň mümkinçiliklerini ara alyp maslahatlaşmakdan ybarat bolup durýar.

Duşuşygyň başynda, Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň wekilleri myhmanlary mähirli garşyladylar we özleri bilen tanyşdyrdylar.

Soňra, Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministri Muhammetgeldi Serdarow ýurdumyz bilen Russiýa Federasiýasynyň arasynda dürli ugurlar boýunça hyzmatdaşlygyň ýokarlanýandygyny bellemek bilen, hususan-da ykdysady-söwda ulgamynda hyzmatdaşlygyň artýandygyny aýtdy.Munuň aýdyň subutnamasy hökmünde, 2020-nji ýylda iki ýurduň söwda dolanşygynyň 1 374 mln. amerikan dollaryna barabar bolandygy barada duşuşygyň barşynda bellenilip geçildi.
Mundan başga-da, göni daşary ýurt maýasyny çekmekligiň ýurdumyzda alnyp barylýan döwlet syýasatynyň ileri tutulýan ugurlarynyň hatarynda öňe sürülýändigi barada ministr Muhammetgeldi Serdarow belledi.

Duşuşygyň dowamynda, jenap Ýewgeniý Grigorýew türkmen tarapyny bilen mähirli salamlaşyp, iki ýurduň Döwlet Baştutanlarynyň Garaşsyz hemişelik Bitarap Türkmenistan bilen Russiýa Federasiýasynyň arasyndaky hyzmatdaşlygy ýokarlandyrmak boýunça ähli mümkinçilikleri döredýändiklerini bellemek bilen, ikitaraplaýyn bähbitli hyzmatdaşlyk gatnaşyklaryny ösdürmek üçin dürli ugurlarda uly mümkinçilikleriň bardygyny belledi. Şeýle hem, 2020-nji ýylda ýurdumyz bilen Sankt-Peterburg şäheriniň arasyndaky söwda dolanşygynyň 2019-njy ýyl bilen deňeşdirilende 29 % ýokarlandy diýip myhman belläp geçdi. Şol bir wagtda, 2020-nji ýylda iki ýurduň söwda dolanşygynyň 39 % ýokarlanandygy bellenip geçildi.

Soňra, jenap Çernisyn Fýodora söz berildi. Ol hem, öz çykyşynda türkmen tarapyna Russiýa Federasiýasynyň adyndan mähirli salam bilen ýüzlenip, şu aşakdaky ugurlar boýunça hyzmatdaşlygyň mümkinçilikleri barada belläp geçdi.

• Gämi gurluşyk ulgamynda hyzmatdaşlyk etmek;
• Rus tarapynyň gämi gurluşyk pudagynda hyzmatdaşlyk etmäge, şol sanda tehniki kömekleri bermäge taýýardyklary barada belledi. Şeýle hem, mümkinçilikleri hödürlemek we giňişleýin ara alyp maslahatlaşmak maksady bilen türkmen wekiliýetini Russiýa Federasiýasyna sapara çagyrdy.
• Metallurgiýa pudagyndaky hyzmatdaşlyk (işgärleriň hünär derejelerini ýokarlandyrmak boýunça ylym-bilim ulgamynda hyzmatdaşlyk);
• Şu ýyl Russiýa Federasiýasynda geçiriljek Hazar ykdysady forumyna gatnaşmak;
• Ýurdumyzda alnyp barylýan «Ahalsiti» we «Aşgabatsiti» taslamalary üçin KAMAZ kompaniýasynyň elektrik awtobuslaryny üpjün etmek;
• Türkmenistanyň oba hojalyk önümlerini öndürijileri bilen hyzmatdaşlyk etmek;
  Sankt-Peterburgyň we Russiýa Federasiýasynyň Türkmenistandan islendik oba hojalyk önümlerini satyn almaga taýýardygy barada bellenildi;
• Aragatnaşyk pudagynda hyzmatdaşlyk (özygtyýarly internet, internet çeşmeleriniň ulanylyşyna gözegçilik);
• Ulag we logistika;
• Saglyk ulgamynda hyzmatdaşlyk, howa gatnawy üçin PCR ulgamynyň ulanylmagy;
• Elektron söwda ulgamy;
• Döwrebap salgyt hyzmatyny (tehniki enjamlar we programma üpjünçiligi) döretmek. Russiýa Federasiýasy ýazgylary ýöretmek we internet arkaly salgyt tölemek üçin täze tehnologiýalary ornaşdyrmakda kömek bermäge taýýar diýip belledi. Türkmenistanda doly awtomatlaşdyrylan salgyt gullugyny döretmek;

Duşugyň dowamynda, ministr Muhammetgeldi Serdarow Russiýa Federasiýasynyň wekillerine çykyşlary üçin sag bolsun aýdyp, rus tarapy bilen hyzmatdaşlyk etmäge mydama taýýardyklary barada belledi we iş duşuşygyny jemledi. Duşuşyk örän hoşniýetli ýagdaýda geçdi.

Duşuşygyň ahyrynda ýurdumyzyň halkara hyzmatdaşlygyny berkitmekde, dünýä döwletleri bilen dostlukly gatnaşyklary ýola goýmakda giň mümkinçilikleri, zerur şertleri döredip berýänligi, tutuş dünýäde ýurdumyzyň abraý-mertebesini belende götermekde bimöçber işleri amala aşyrýanlygy üçin Hormatly Prezidentimiziň adyna alkyşly sözler aýdyldy. Gahryman Arkadagymyzyň janynyň sag, ömrüniň uzak belent başynyň hemişe aman, il-ýurt bähbitli umumyadamzat ähmiýetli belent tutumly işleriniň mundan beýlägem rowaç almagy arzuw edildi.

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrligi

2-nji iýulda sanly ulgam arkaly geçirilen Ministrler Kabinetiniň nobatdaky mejlisinde wise-premýer G.Müşşikow hereket edýän kadalaşdyryjy hukuk namalaryny seljermek we kämilleşdirmek hem-de olary döwrüň talabyna laýyk getirmek boýunça amala aşyrylýan işler barada hasabat berdi.

Ministrlikleri hem-de pudaklaýyn dolandyryş edaralaryny düzümleýin üýtgetmek boýunça geçirilen özgertmeleri nazara alyp, kiçi we orta telekeçiligi goldamak baradaky Döwlet toparynyň täze düzümini tassyklamak göz öňünde tutulýar. Şeýle hem wise-premýer döwlet Baştutanymyzyň garamagyna ýurdumyzyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň ýanyndaky Pudagara merkezi toparyň düzümine üýtgetmeleri girizmek hakyndaky teklibi hödürledi. Bu çözgüt döwlet emlägini hususylaşdyrmak işini kämilleşdirmäge gönükdirilendir.

Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow hasabaty diňläp, ykdysady gatnaşyklary ugrukdyrýan kadalaşdyryjy hukuk namalaryny häzirki döwrüň ýagdaýyna laýyk getirmegiň ähmiýetine ünsi çekdi. Milli Liderimiz bu işler geçirilende, hereket edýän kanunçylyk namalarynyň düzgünleriniň göz öňünde tutulmagynyň zerurdygyny belläp, onda umumy kabul edilen halkara kadalara eýerilmelidigini aýtdy. Döwlet Baştutanymyz wise-premýere bu meseleleri jikme-jik öwrenmegi, ony ugurdaş düzümler bilen ýene bir ýola maslahatlaşyp, işläp taýýarlamagy tabşyrdy.

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrligi

https://tdh.gov.tm/tk/post/27959/turkmenistanyn-ministrler-kabinetinin-mejlisi-17

2021-nji ýylyň 30-nji iýunynda Aziýanyň Ösüş Bankynyň «Merkezi Aziýada sebitleýin ykdysady hyzmatdaşlyk (CAREC)» Maksatnamasyna agza döwletleriň Ýokary wezipeli resmi wekilleriniň duşuşygy geçirildi we bu geçirilen duşuşuga Türkmenistan tarapyndan CAREC maksatnamasy boýunça Milli utgaşdyryjy – Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministri Muhammetgeldi Serdarow we ministrligiň degişli müdirliginiň wekilleri gatnaşdy.

Agzalan duşuşyga Owganystan Yslam Respublikasynyň, Azerbaýjan Respublikasynyň, Hytaý Halk Respublikasynyň, Gruziýanyň, Gazagystan Respublikasynyň, Gyrgyz Respublikasynyň, Päkistan Yslam Respublikasynyň, Täjigistan Respublikasynyň, Özbegistan Respublikasynyň, Aziýanyň Ösüş Bankynyň, Bütindünýä Söwda Guramasynyň we Bütindünýä Bankynyň ýokary derejeli wekilleri gatnaşdylar.

Duşuşygyň dowamynda CAREC sekretariaty tarapyndan 2030-njy ýyla çenli Netijeliliginiň ösüşi boýunça hasabaty, 2030-njy ýyla çenli Saglyk ulgamynyň hyzmatdaşlyk strategiýasy, 2030-njy ýyla çenli Sanly strategiýasy, Sebitleýin infrastruktura taslmalaryna ýardam etmek ulgamy, «CAREC maksatnamasynyň suw bölegini işläp düzmek» atly sebitleýin tehniki kömek taslamasynyň çäklerinde alnyp barylan işler we CAREC Instituty tarapyndan ýerine ýetirilen işler bilen gatnaşyjylary tanyşdyrdylar we degişli prezentasiýalar bilen çylyş etdiler. Şeýle hem, Aziýanyň Ösüş Bankynyň Merkezi we Günbatar Aziýa departamentiniň baş hünärmeni CAREC sekretariatynyň ýolbaşçysy şu ýylyň ahyrynda geçirilmegi meýilleşdirilýän 20-nji Ministrler maslahatynyň mowzugy we düzümi barada maglumatlary gatnaşyjylara ýetirdi.

Soňra CAREC maksatnamasy boýunça Milli utgaşdyryjylar tarapyndan (şol sanda Türkmenistan tarapyndan CAREC maksatnamasy boýunça Milli utgaşdyryjy Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministri Muhammetgeldi Serdarow tarapyndan hem) ýokarda görkezilen duşuşygyň temalary boýunça öz tekliplerini we garaýyşlaryny beýan etdiler.

Duşuşygyň ahyrynda ýurdumyzyň halkara hyzmatdaşlygyny berkitmekde, halkara guramalary bilen netijeli gatnaşyklary ýola goýmakda giň mümkinçilikleri, zerur şertleri döredip berýänligi, tutuş dünýäde ýurdumyzyň abraý-mertebesini belende götermekde bimöçber işleri amala aşyrýanlygy üçin Hormatly Prezidentimiziň adyna alkyşly sözler aýdyldy. Gahryman Arkadagymyzyň janynyň sag, ömrüniň uzak belent başynyň hemişe aman, il-ýurt bähbitli umumyadamazt ähmiýetli belent tutumly işleriniň mundan beýlägem rowaç almagy arzuw edildi.

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrligi

25-nji iýunda sanly ulgam arkaly geçirilen Ministrler Kabinetiniň nobatdaky mejlisinde wise-premýer G.Müşşikow halkara maliýe guramalary bilen netijeli gatnaşyklary pugtalandyrmak boýunça alnyp barylýan işler barada hasabat berdi.

Häzirki wagtda ýurdumyzyň haryt öndürijilerini goldamak hem-de kiçi we orta telekeçilik taslamalaryny maliýeleşdirmek maksady bilen, ugurdaş, abraýly düzümlerden bähbitli şertlerde karz serişdelerini çekmek boýunça anyk çäreler durmuşa geçirilýär. Şunuň bilen baglylykda, birnäçe anyk teklipler milli Liderimiziň garamagyna hödürlenildi.

Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow hasabaty diňläp, ýurdumyzyň “Açyk gapylar” syýasatyny yzygiderli durmuşa geçirmek bilen, dünýäniň dürli döwletleri hem-de dürli ulgamlarda uly tejribä hem-de öňdebaryjy tehnologiýalara eýe bolan iri, abraýly halkara maliýe guramalary bilen netijeli gatnaşyklary ýola goýandygyny belledi.

Biziň ykdysady we söwda hyzmatdaşlarymyz bilen gatnaşyklarymyzyň gerimi yzygiderli giňeýär, gatnaşyklar täze depgine eýe bolýar, dürli derejelerde aragatnaşyklar işjeňleşýär diýip, milli Liderimiz sözüni dowam etdi. Şunuň bilen baglylykda, geljegi nazarda tutup, gatnaşyklaryň anyk ugurlaryna uly üns berilmelidir, ýurdumyzyň eksport kuwwatyny artdyrmak we ony has doly durmuşa geçirmek boýunça oýlanyşykly çäreler görülmelidir diýip, döwlet Baştutanymyz nygtady. Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow hödürlenen teklibi degişli düzümler bilen bilelikde öwrenmegiň zerurdygyny belläp, wise-premýere birnäçe anyk tabşyryklary berdi.

Milli Liderimiz hususy ulgamyň işini kämilleşdirmegiň önümçiligi döwrebaplaşdyrmagy hem-de depginli ösdürmegi, kompaniýalaryň we hususy kärhanalaryň täzeçil işlemegini, daşary ýurtlardan getirilýän harytlaryň ornuny tutýan önümleriň öndürilişiniň artdyrylmagyny hem-de eksport ugurly köptaraply önümçilikleriň döredilmegini nazarlaýandygyny belledi. Soňky ýyllarda hususy kärhanalar özleri üçin bazaryň täze ugurlaryny, şol sanda daşary ýurtlarda täze ugurlary ynamly özleşdirýärler.

Şunuň bilen baglylykda, döwlet Baştutanymyz türkmen telekeçileriniň taslamalaryny maliýeleşdirmek üçin daşary ýurt maýa goýumlaryny çekmegiň örän uly ähmiýetiniň bardygyny belläp, wise-premýere bu ugurda degişli görkezmeleri berdi.

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrligi

Üçün­ji müň­ýyl­ly­gyň ba­şyn­da adam­zat jem­gy­ýe­ti­niň ýüz­be-ýüz bol­ýan eko­lo­gi­ýa me­se­le­le­ri­niň üs­tün­lik­li çö­zül­me­gi äh­li döw­let­le­riň ta­gal­la­la­ry­nyň bir­leş­di­ril­me­gi­ni ta­lap ed­ýär. Bu ba­ra­da mil­li Li­de­ri­miz 25-nji maý­da ge­çi­ri­len BMG-niň ga­zy­lyp alyn­ýan se­na­gat bo­ýun­ça ýo­ka­ry de­re­je­li äh­lu­mu­my fo­ru­myn­da eden çy­ky­şyn­da: «Dün­ýä­de iri se­riş­de ön­dü­ri­ji ýurt­la­ryň bi­ri bo­lan we bu ugur­da öz jo­gap­kär­çi­li­gi­ne do­ly dü­şün­ýän Türk­me­nis­tan önüm­çi­lik mak­sat­la­ry bi­len daş­ky gur­şa­wy go­ra­mak bo­ýun­ça we­zi­pe­le­riň ara­syn­da de­ňe­çer­li­gi sak­la­mak ug­run­da ta­gal­la­la­ry­ny gaý­gyr­ma­ýar» diý­mek bi­len, mö­hüm baş­lan­gyç­la­ry öňe sür­di.

Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň baş­tu­tan­ly­gyn­da Türk­me­nis­tan daş­ky gur­şa­wy go­ra­mak, onuň ha­pa­lan­ma­gy­nyň öňü­ni al­mak, jan­ly te­bi­ga­tyň bio­lo­gik köp­dür­lü­li­gi­ni sak­lap gal­mak we­zi­pe­le­ri­ne jo­gap­kär­çi­lik­li çe­me­leş­ýär we bu ugur­da aý­ra­tyn iş­jeň­lik gör­kez­ýär. Aral ba­ra­da aý­dy­lan­da, bu me­se­le ge­çen asy­ryň 50-60-njy ýyl­la­ryn­da Or­ta Azi­ýa se­bi­tin­de ör­bo­ýu­na gal­dy. Mil­li Li­de­ri­miz Ara­lyň eko­lo­gi­ýa bi­te­wü­li­gi­ni gaý­ta­dan di­kelt­mek, deň­ziň gu­ra­ma­gy­nyň se­bi­tiň ho­wa gur­şa­wy­na ýa­ra­maz tä­si­ri­niň öňü­ni al­mak bo­ýun­ça top­lum­la­ýyn çä­re­le­riň ze­rur­dy­gy­ny yzy­gi­der­li nyg­ta­ýar we ýur­du­myz­da bu ugur­da bel­le­nen we­zi­pe­le­ri dur­mu­şa ge­çir­mek üçin köp möç­ber­de ma­li­ýe se­riş­de­le­ri goý­be­ril­ýär. Şu ýy­lyň 25-nji few­ra­lyn­da döw­let Baş­tu­ta­ny­myz Türk­me­nis­ta­nyň Mil­li Ge­ňe­şi­niň Mej­li­si­niň de­pu­tat­la­ry bi­len ge­çi­ren du­şu­şy­gyn­da-da Aral deň­zi, onuň eko­lo­gi­ýa howp­suz­ly­gy­ny üp­jün et­mek bi­len bag­ly eme­le ge­len ýag­daý­la­ryň ýur­du­my­za, goň­şy döw­let­le­re ýe­tir­ýän zy­ýan­ly tä­si­ri­niň öňü­ni al­mak bo­ýun­ça bi­le­lik­dä­ki tä­ze, kä­mil ka­nun­lar­dyr ka­rar­la­ryň ka­bul edil­me­gi ba­bat­da tek­lip­le­ri taý­ýar­la­ma­gyň mö­hüm­di­gi­ni nyg­ta­dy.

Ara­lyň gu­ra­ma­gy adam­zat ta­ry­hyn­da iň iri te­bi­gy bet­bagt­çy­lyk­la­ryň bi­ri­dir. Hä­zir­ki dö­wür­de onuň gu­rap, do­lu­ly­gy­na ýi­tip git­mek how­py sak­la­nyp gal­ýar. Bu ýag­daý, tu­ruw­baş­dan, te­bi­gy ha­dy­sa­la­ryň ne­ti­je­si ha­sap­lan­ma­ýar. Alym­lar onuň su­wu­nyň yk­dy­sa­dy bäh­bit­ler üçin çen­de­na­şa köp ula­ny­lan­dy­gy­ny aýd­ýar­lar. Aral su­wu­nyň hä­zir­ki wagt­da 17 metr çe­me­si pe­se­len­di­gi, suw meý­da­ny­nyň 80 gö­te­rim­den gow­ra­gy­nyň ýi­ten­di­gi, deň­ziň 75 gö­te­rim de­re­je­de gu­rap, or­ta­ça duz­lu­ly­gy­nyň 8 g/l-den 30 g/l-e ýe­ten­di­gi yl­my jem­gy­ýet­çi­li­giň we­kil­le­ri­ni çyn­la­kaý ala­da­lan­dyr­ýar. Ozal de­ňiz­de ba­lyk­la­ryň 34 gör­nü­şi ha­sa­ba al­nyp­dyr, de­ňiz­ýa­ka çäk­ler­de se­na­gat önüm­çi­ligini üp­jün et­me­giň çäk­le­rin­de her ýyl­da 40 müň ton­na­dan gow­rak ba­lyk we beý­le­ki de­ňiz jan­dar­la­ry aw­la­nyp­dyr. Hä­zir­ki wagt­da bu ýer­de suw bio­se­riş­de­le­ri düý­bün­den peý­da­la­nyl­ma­ýar. Deň­ziň çe­kil­me­gi bi­len gu­ran 3 mil­li­on gek­ta­ra go­laý ýer­den her ýyl­da 75 mil­li­on ton­na go­laý duz dür­li ta­rap­dan öwüs­ýän şe­mal bi­len gö­te­ri­lip, tu­tuş se­bi­te ýaý­ra­ýar. Ne­ti­je­de, de­ňiz­ýa­ka se­bi­tiň 500 ki­lo­met­re çen­li ara­ly­gyn­da ýer­le­şen çö­lüň köp bö­le­gin­de top­ra­gyň dü­zü­mi düýp­li şor­la­şyp, top­rak-ho­wa şert­le­ri bar­ha ýa­ra­maz­laş­ýar. Bu oňaý­syz te­bi­gy ha­dy­sa­lar bi­ziň ýur­du­myz­dan hem so­wa geç­me­di. Türk­me­nis­ta­nyň Da­şo­guz we­la­ýa­ty Aral­dan 390 km ara­lyk­da ýer­leş­ýär. Se­bit­de ýe­liň tiz­li­gi­niň or­ta­ça se­kunt­da 6 met­re çen­li öwüs­ýän­di­gi­ni na­za­ra al­saň, şe­mal aky­my bi­len gö­te­ril­ýän gu­ry hi­mi­ki ji­sim­ler, tak­my­nan, 15 sa­gat 3 mi­nu­dyň do­wa­myn­da ýur­du­my­zyň de­mir­ga­zyk çäk­le­ri­ne ge­lip ýet­ýär. Da­şo­guz, Bal­kan we­la­ýat­la­ry­nyň de­mir­ga­zyk-gün­do­gar et­rap­la­ry­nyň, Le­bap we­la­ýa­ty­nyň de­mir­ga­zyk et­rap­la­ry­nyň me­de­ni we öri meý­dan­la­ry­na to­zan­ly duz bö­le­jik­le­ri­niň düş­me­gi ýer­le­riň şor­laş­ma­gy­na alyp bar­ýar. Ýe­ras­ty hem-de ýe­rüs­ti süý­ji suw gor­la­ry­nyň dü­zü­min­de du­zuň sak­la­ny­şy ar­typ, se­bit­de te­bi­gy tö­wek­gel­çi­lik­le­riň how­py ýo­kar­lan­ýar.

Eko­lo­gi­ýa ýag­da­ýy­nyň has-da ýi­ti­leş­me­gi­ne ag­rar önüm­çi­li­giň hem tä­si­ri ýet­ýär. Se­bit­de eki­şe ýa­ram­ly eke­ran­çy­lyk meý­dan­la­ry­nyň her gek­ta­ry­na ýyl­da 55 — 60 kg hi­mi­ki se­riş­de­ler, 300 — 400 kg mi­ne­ral dö­kün­ler ula­nyl­ýar. Üs­te­si­ne-de, Aral­dan duz­ly ji­sim­le­riň sow­rul­ma­gy ne­ti­je­sin­de, oba ho­ja­lyk önüm­le­ri­niň we olar­dan taý­ýar­lan­ýan azyk ha­ryt­la­ry­nyň dü­zü­min­de pes­ti­sid­le­riň 15, nit­rat­la­ryň 13, fe­no­lyň 10, gek­sah­lo­ra­nyň 5 es­se tö­we­re­gi ar­tyk bol­ma­gy­na ge­tir­ýär. Bu ýer­de çöl­leş­me ha­dy­sa­sy­nyň bar­ha ýo­kar­lan­ýan­dy­gy­ny-da bel­le­mek ge­rek. Şo­ňa gö­rä-de, oba ho­ja­lyk meý­dan­la­ryn­da top­ra­gy go­ra­mak, ekin do­la­ny­şy­gy­ny peý­da­lan­mak bi­len bag­ly me­se­le­le­riň äh­mi­ýe­ti art­ýar. Ola­ryň üs­tün­lik­li çö­zül­me­gi bol­sa goş­ma­ça ma­li­ýe se­riş­de­le­ri­ni ta­lap ed­ýär.

Soň­ky çär­ýek asy­ryň do­wa­myn­da se­bi­tiň ösüm­lik we haý­wa­nat dün­ýä­si­niň bio­dür­lü­li­gi düýp­li üýt­ge­di, jan­ly te­bi­ga­tyň we­kil­le­ri­niň 200-den gow­rak gör­nü­şi ýi­ti­ri­len ha­sap edil­ýär, ola­ryň kä­bir gör­nüş­le­ri bu ýe­re düş­le­me­gi­ni bes et­di. Ge­çen asy­ryň 90-njy ýyl­la­ryn­dan bä­ri Aral­ýa­ka se­bi­tiň 98 gö­te­rim çä­gin­de su­wuň mi­ne­ral­laş­ma­gy 3 es­se­den-de köp ýo­kar­lan­dy. Mu­nuň özi ba­lyk tu­tul­ýan suw­lar­da bak­te­ri­al taý­dan ha­pa­lan­ma ha­dy­sa­la­ry­na alyp bar­ýar. Ara­lyň ýa­ra­maz eko­lo­gi­ýa­sy ze­rar­ly ýa­kyn­da ýer­leş­ýän ilat­ly ýer­ler­de howp­ly ýo­kanç ke­sel­le­riň ýaý­ra­ma­gy­nyň öňü­ni al­mak, te­bi­gy tö­wek­gel­çi­lik­le­riň de­re­je­si­ni pe­selt­mek­ babatda hyz­mat­daş­ly­gy iş­jeň­leş­dir­mek bo­ýun­ça mak­sat­na­ma­la­ýyn çä­re­ler dur­mu­şa ge­çi­ril­ýär. In­di bir­nä­çe ýyl bä­ri se­bit­de ýa­şa­ýyş-dur­muş gur­şa­wy­ny sag­dyn­laş­dyr­mak, eko­lo­gi­ýa de­ňag­ram­ly­ly­gy­ny gaý­ta­dan di­kelt­mek ug­run­da BMG-niň bi­ler­men­le­ri hem ne­ti­je­li iş alyp bar­ýar­lar. Ýe­ri ge­len­de bel­le­sek, 1993-nji ýy­lyň mar­tyn­da Ga­za­gys­ta­nyň Gy­zy­lor­da şä­he­rin­de Mer­ke­zi Azi­ýa döw­let­le­ri­niň Baş­tu­tan­la­ry­nyň te­bi­gy tö­wek­gel­çi­lik­li çäk bi­len bag­ly iş­le­ri öz wag­tyn­da, mak­sa­da­la­ýyk ýe­ri­ne ýe­tir­mek me­se­le­le­ri­ne ba­gyş­la­nan ýo­ka­ry de­re­je­li du­şu­şy­gy ge­çi­ri­lip, on­da Ara­ly ha­las et­me­giň hal­ka­ra gaz­na­sy we onuň Ýe­ri­ne ýe­ti­ri­ji ko­mi­te­ti dö­re­dil­di.

BMG ta­ra­pyn­dan Aral­ýa­ka se­biti ýo­ka­ry te­bi­gy tö­wek­gel­çi­lik­li se­bit diý­lip yg­lan edil­di hem-de eme­le ge­len ýag­da­ýy ýe­ňip geç­mek bo­ýun­ça mak­sat­na­ma­la­ýyn çä­re­ler iş­le­nip dü­zül­di. Türk­me­nis­tan her ýyl­da Ara­la ýa­kyn ýer­ler­de ila­ty aras­sa agyz su­wy bi­len do­ly üp­jün et­mek, adam­la­ryň ömür do­wam­ly­ly­gy­ny ýo­kar­lan­dyr­mak mak­sa­dy bi­len, Döw­let býu­je­tin­den iri möç­ber­li ma­li­ýe se­riş­de­le­ri­ni goý­ber­ýär. Şol se­riş­de­le­ri Ara­ly ha­las et­me­giň hal­ka­ra gaz­na­sy­nyň Ýe­ri­ne ýe­ti­ri­ji ko­mi­te­ti­niň Da­şo­guz şa­ham­ça­sy ta­ra­pyn­dan ýur­du­my­zyň Da­şo­guz, Bal­kan we Le­bap we­la­ýat­la­ry­nyň se­bi­te ýa­kyn ýer­le­şen et­rap­la­ryn­da şo­ra çy­dam­ly ekin­le­ri ek­mek, in­no­wa­si­on kol­lek­tor-zeý­keş ul­ga­my­ny esas­lan­dyr­mak bi­len ka­da ge­tir­mek hem-de ekin do­la­ny­şy­gy­na gi­riz­mek, şeý­le-de Aral deň­zi­niň se­bi­ti­niň me­se­le­le­ri bo­ýun­ça 1999 — 2015-nji ýyl­lar­da üç mak­sat­na­ma (Aral deň­zi­niň bas­seý­ni­niň PBAM-1, PBAM-2, PBAM-3 mak­sat­na­ma­la­ry) esa­syn­da dü­züm­le­ýin gur­lu­şyk-gur­na­ma iş­le­rin­de öz­leş­dir­mek bel­le­nil­di.

Türk­me­nis­ta­nyň baş­lan­gy­jy bi­len 2018-nji we 2019-njy ýyl­lar­da BMG-niň Baş As­samb­le­ýa­sy­nyň «Bir­le­şen Mil­let­ler Gu­ra­ma­sy­nyň we Ara­ly ha­las et­me­giň hal­ka­ra gaz­na­sy­nyň ara­syn­da hyz­mat­daş­lyk» at­ly Ka­rar­na­ma­la­ry ka­bul edil­di. Ara­ly ha­las et­me­giň hal­ka­ra gaz­na­sy­ny esas­lan­dy­ry­jy döw­let­le­riň Baş­tu­tan­la­ry­nyň 2018-nji ýy­lyň 24-nji aw­gus­tyn­da «Awa­za» mil­li sy­ýa­hat­çy­lyk zo­la­gyn­da ge­çi­ri­len sam­mi­tin­de te­bi­gat­dan jo­gap­kär­çi­lik­li peý­da­lan­mak, eko­lo­gi­ýa ýag­da­ýy­ny go­wu­lan­dyr­mak ug­run­da bi­le­lik­dä­ki ta­gal­la­la­ry bir­leş­dir­mek ar­ka­ly Aral deň­zi­niň gi­ňiş­li­gin­de ýer­le­şen ýurt­la­ra kö­mek ber­mek bo­ýun­ça (PBAM-4) mak­sat­na­ma­ny taý­ýar­la­ma­gyň ze­rur­dy­gy nyg­tal­dy. De­giş­li mak­sat­na­ma­nyň şu ýy­lyň üçün­ji çär­ýe­gin­de tas­syk­la­nyp, işe gi­ri­zil­me­gi ýur­du­my­zyň de­mir­ga­zyk we­la­ýa­ty­nyň eko­lo­gi­ýa ýag­da­ýy­nyň has-da ka­da­laş­ma­gy­na ge­ti­rer. Şeý­le hem Türk­me­nis­tan­da se­bi­te ýa­kyn eke­ran­çy­lyk ýer­le­ri­ni ne­ti­je­li peý­da­lan­mak, top­ra­gyň ha­syl­ly­ly­gy­ny ýo­kar­lan­dyr­mak, ag­ro­teh­ni­ka, me­lio­ra­si­ýa ka­da­la­ry­nyň ber­jaý edil­me­gi­ni üp­jün et­mek üçin Aral deň­zin­de to­par­la­ýyn bar­lag­la­ry ge­çir­mek bo­ýun­ça gu­ra­ma­çy­lyk çä­re­le­ri­niň me­ýil­na­ma­sy­ny taý­ýar­la­mak göz öňün­de tu­tul­ýar. Bu ugur­da mil­li ka­nun­çy­ly­gy kä­mil­leş­dir­mek bo­ýun­ça hem ne­ti­je­li iş­ler dur­mu­şa ge­çi­ril­ýär. 2009-njy ýyl­da «Ozon gat­la­gy­ny go­ra­mak ha­kyn­da», 2012-nji ýyl­da «Aý­ra­tyn go­ral­ýan te­bi­gy çäk­ler ha­kyn­da» Türk­me­nis­ta­nyň Ka­nun­la­ry, 2012-nji ýyl­da «Ho­wa­nyň üýt­ge­me­gi bo­ýun­ça Türk­me­nis­ta­nyň Mil­li stra­te­gi­ýa­sy» ka­bul edil­di. Mil­li stra­te­gi­ýa­nyň çä­gin­de yk­dy­sa­dy­ýe­tiň ne­bit­gaz, ener­ge­ti­ka, gur­lu­şyk, oba ho­ja­lyk, suw üp­jün­çi­li­gi, ulag ýa­ly mö­hüm ugur­la­ryn­da ahyr­ky ne­ti­je­le­ri azalt­mak we uý­gun­laş­dyr­ma­gy üp­jün et­mek, «ýa­şyl» yk­dy­sa­dy­ýe­tiň or­nu­ny ýo­kar­lan­dyr­mak bo­ýun­ça se­bit­le­ýin çä­re­ler bel­le­nil­di. 2019-njy ýyl­da onuň re­je­le­nen gör­nü­şi­niň ka­bul edil­me­gi ze­rur bo­lan hu­kuk, gu­ra­ma­çy­lyk we teh­no­lo­gik şert­le­ri üp­jün et­di. Mu­nuň özi eko­lo­gi­ýa we­zi­pe­le­ri­ni ýe­ri­ne ýe­tir­mek üçin wa­jyp­dyr we uý­gun­laş­ma çä­re­le­ri­niň sa­na­wy­ny düýp­li gi­ňelt­mä­ge müm­kin­çi­lik ber­ýär.

Türk­me­nis­tan, öz ge­ze­gin­de, se­bi­te ýa­kyn eke­ran­çy­lyk ýer­le­ri ne­ti­je­li peý­da­lan­mak, top­ra­gyň ha­syl­ly­ly­gy­ny ýo­kar­lan­dyr­mak, ag­ro­teh­ni­ka, me­lio­ra­si­ýa ka­da­la­ry­nyň ber­jaý edil­me­gi­ni üp­jün et­mek üçin Aral deň­zin­de to­par­la­ýyn bar­lag­la­ry ge­çir­mek bo­ýun­ça gu­ra­ma­çy­lyk çä­re­le­ri­niň me­ýil­na­ma­sy­ny taý­ýar­la­ma­gy mak­sat edin­ýär. Dur­mu­şa ge­çi­ril­jek tas­la­ma­nyň çä­gin­de dür­li döw­let­le­riň hü­när­men­le­rin­den dü­zü­len to­pa­ryň we­kil­le­ri ta­ra­pyn­dan Aral deň­zi­niň su­wu­nyň we de­giş­li hi­mi­ki, eko­lo­gi­k ga­lyn­dy­la­ryň, jan­ly bio­dür­lü­li­giň ant­ro­po­gen hem-de te­bi­gy tä­sir­le­re se­ze­war bo­lan çäk­le­re duý­gur­ly­gy­nyň de­re­je­si­ni öw­ren­mek bo­ýun­ça yl­ma esas­lan­ýan iş­ler al­nyp ba­ry­lar. Şu mak­sat bi­len aý­ry-aý­ry çäk­ler­de de­ňiz gur­şa­wy­nyň fi­zi­ki-hi­mi­ki hä­si­ýet­le­ri kö­pu­gur­ly öl­çeý­ji­le­riň hem-de de­ňiz gur­şaw pro­fi­log­ra­fy­nyň kö­me­gi ar­ka­ly bar­la­ny­lar.

Ýur­du­my­zyň «Eko­gö­zeg­çi­lik» gul­lu­gy­nyň hü­när­men­le­ri­ne, bu ug­ra de­giş­li ýo­ka­ry okuw mek­dep­le­rin­de bi­lim al­ýan ýaş alym­la­ra, bi­ler­men­le­re bar­lag nus­ga­la­ryny saý­lap al­ma­gyň, kon­ser­wa­si­ýa et­me­giň we de­giş­li bar­lag der­ňew­le­ri­ni taý­ýar­la­ma­gyň hal­ka­ra usul­la­ry­nyň hem-de tär­le­ri­niň öw­re­dil­me­gi­niň göz öňün­de tu­tul­jak­ly­gy aý­ra­tyn bel­lär­lik­li­dir.

Bar­lag nus­ga­la­ry­ny saý­lap al­mak­da, sak­la­mak­da we soň­ky der­ňew bar­lag­la­ry­ny ge­çir­mek­de dün­ýä­de ile­ri tu­tul­ýan usu­ly­ýe­tiň peý­da­la­nyl­ma­gy onuň hal­ka­ra ka­da­la­ra do­ly la­ýyk gel­me­gi­ni üp­jün eder. Şu­nuň bi­len bir­lik­de, bu çä­rä­niň ne­ti­je­li ama­la aşy­ryl­ma­gy mil­li bi­ler­men­le­riň iş tej­ri­be­si­niň düýp­li baý­laş­ma­gy­na, hü­när taý­ýar­ly­gy­nyň kä­mil­leş­di­ril­me­gi­ne sal­dam­ly go­şant bo­lup, gel­jek­de şu­nuň ýa­ly bar­lag-gö­z­leg iş­le­ri­ni öz­baş­dak alyp bar­mak üçin ze­rur bo­lan bi­lim­le­ri we tej­ri­bä­ni top­la­ma­ga giň ýol açar. Bar­lag­la­ryň ge­çi­ril­jek zo­la­gy­nyň hök­ma­ny ýag­daý­da se­bi­te de­giş­li eko­lo­gik gul­lu­gyň jo­gap­kär­çi­li­gin­de bo­lan meý­dan-çä­giniň düýp­li esas­da saý­la­nyp alyn­ma­gy, saý­la­ma der­ňew üçin ni­ýet­le­nen bar­lag be­ket­le­ri­niň ýer­leş­di­ri­li­şi­niň gün­de­lik bar­lag­la­ryň­ky­dan düýp­li ta­pa­wut­lan­dy­ryl­ma­gy iş­le­riň has-da iler­le­me­gi­ne iter­gi be­rer.

Bar­lag be­ket­le­ri­niň her bi­rin­de ho­wa ýag­daý­la­ry­nyň aý­ra­tyn­lyk­la­ry­ny bi­rin-bi­rin bel­li­ge al­mak, her bir be­ket­de al­nyp ba­ryl­ýan iş­le­ri to­pa­ryň žur­na­lyn­da jik­me-jik bel­le­mek göz öňün­de tu­tul­ýar. Şeý­le çe­me­leş­me işiň ahyr­ky ne­ti­je­le­ri­ne esas­lan­mak bi­len, bar­lag der­ňew­le­ri­niň ozal­ky usu­ly­ýe­ti­ni has-da kä­mil­leş­dir­mä­ge, bu ugur­da­ky mil­li mak­sat­na­ma­nyň Ara­lyň de­ňiz gur­şa­wy­nyň hil gö­zeg­çi­li­gi bo­ýun­ça Se­bit mak­sat­na­ma­sy­na do­lu­ly­gy­na uý­gun­laş­dy­ryl­ma­gy­na ýar­dam eder. Ozal şeý­le saý­la­ma bar­lag nus­ga­la­ry­ny, ola­ry ge­çir­me­giň usu­ly­ýet bin­ýa­dy­ny taý­ýar­la­mak we ýaý­rat­mak, şeý­le-de der­ňew bar­lag­la­ry­nyň ne­ti­je­le­ri­ni ba­ha­lan­dyr­mak çä­re­si Türk­me­nis­ta­nyň baş­lan­gy­jy bi­len Ha­zar se­bi­tin­de 2008-nji ýy­lyň ýaz aý­la­ryn­da al­nyp ba­ryl­dy. Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň bel­leý­şi ýa­ly, ýa­kyn ýyl­lar­da dün­ýä äh­mi­ýet­li şeý­le eko­lo­gi­ýa çä­re­le­ri­ni ge­çir­mek üçin se­bit döw­let­le­ri­niň we ab­raý­ly hal­ka­ra gu­ra­ma­la­ryň oňyn ta­gal­la­la­ry­ny bir­leş­dir­me­giň äh­mi­ýe­ti has-da ýo­kar­la­nar.

Aral deň­zi­niň gu­ra­ma­gy bi­len bag­ly­lyk­da ýü­ze çyk­ýan oňaý­syz eko­lo­gi­k tä­sir­le­ri ýe­ňip geç­mek me­se­le­le­ri mil­li stra­te­gi­ýa­nyň mö­hüm ug­ru­ny düz­ýär. Bu we­zi­pe­ler mil­li Li­de­ri­mi­ziň he­mi­şe üns mer­ke­zin­de bol­ma­gyn­da gal­ýar.

Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­miz 26-njy maý­da Türk­me­nis­ta­nyň Mil­li Ge­ňe­şi­niň Halk Mas­la­ha­ty­nyň ag­za­la­ry bi­len ge­çi­ren mas­la­ha­tyn­da-da Aral me­se­le­si­ne aý­ra­tyn ün­si çe­kip, Aral deň­zi­niň howp sal­ýan se­bit­le­rin­de eko­lo­gi­ýa­ny dur­nuk­laş­dyr­mak bo­ýun­ça ne­ti­je­li iş­le­ri alyp bar­ma­gyň mö­hüm­di­gi­ni nyg­ta­dy. Mu­nuň özi te­bi­ga­ty go­ra­mak ýa­ly umu­ma­dam­zat äh­mi­ýet­li iş­le­riň döw­let sy­ýa­sa­ty­nyň esa­sy ugur­la­ry­nyň bi­ri­ne öw­rü­len­di­gi­ni aý­dyň­ly­gy bi­len tas­syk­la­ýar. Şol sy­ýa­sa­tyň esa­sy mak­sa­dy hal­ky­my­zyň ýa­şa­ýyş-dur­muş şert­le­ri­ni go­wu­lan­dyr­mak ar­ka­ly äh­lu­mu­my de­re­je­de aba­dan­çy­ly­gy üp­jün et­mä­ge gö­nük­di­ri­len­dir.

Han­gel­di GUR­BAN­GEL­DI­ÝEW.

Türk­me­nis­ta­nyň Ma­li­ýe we yk­dy­sa­dy­ýet mi­nistr­li­gi.

Maliýe edaralarynyň işini kämilleşdirmekden ötri maliýe usullarynyň görnüşini giňeltmegiň hasabyna ykdysadyýetde bu serişdeleri amatly paýlamak, şeýle hem durnukly esasda uzak möhletli maýa goýumlary çekmek maksady bilen, milli gymmatly kagyzlar bazaryny ösdürmek boýunça giň gerimli işler amala aşyrylýar. Hususan-da, ýurdumyzyň paýdarlar jemgyýetlerine gymmatly kagyzlar babatda geleşikleriň amala aşyrylyşy boýunça degerli maslahatlar berilýär. Munuň özi gazna biržasynyň işiniň halkara tejribäniň talaplaryna laýyklykda guralmagyny üpjün edip, diňe döwlete dahylly gymmatly kagyzlaryň ýerlenmegi bilen çäklenmän, eýsem, hususy taraplaryň hem paýnamalaryny dolanyşyga çekmegiň ýola goýulmagyna itergi berýär.

Sanly ykdysadyýeti ösdürmek boýunça ykdysady taýdan ösen ýurtlaryň birnäçesinde toplanan tejribe sanly gurşawyň döredilmegi bilen, milli ösüşde birnäçe artykmaçlyklaryň gazanylýandygyny görkezýär. Hususan-da, şeýle tehnologiýalaryň ösmegine gönükdirilýän maýa goýumlaryň möçberi näçe köp boldugyça, şonça-da maliýe ulgamynyň we onuň esasy düzümi hökmünde çykyş edýän gazna bazarynyň halkara ülňülere laýyk gelmegine ýardam berýär.

Aslynda, gazna bazary maliýe bazarynyň esasy düzüm bölegi bolup, döwletiň maýa goýum syýasatynyň möhüm ugurlarynyň biridir. Bazar ykdysadyýetine geçýän döwletleriň ykdysady ösüşi we bäsdeşlige ukyplylygy gymmatly kagyzlar bazarynyň ösüş derejesine bagly bolup durýar, ýöne olaryň gazna bazary entek emele gelmek ýa-da başlangyç derejesinde hereket edýär.

Gazna bazarynyň ösüş derejesi bilen ykdysady ösüşiň arasyndaky özara baglanyşyk hünärmenler tarapyndan öwrenildi. Şunda maliýe araçyllaryň (banklar) maýa goýum taslamalaryny maliýeleşdirmäge serişdeleri çekmek we özleriniň iş ukyplaryny töwekgelçiligi dolandyrmaga gönükdirmek bilen, kärhanalaryň menejerleriniň hereketine gowy gözegçilik edip bilýändikleri anyklanyldy. Munuň özi ykdysadyýetde geleşikleriň möçberini artdyrmak bilen, tehnologik innowasiýalara we ykdysady ösüşe öz täsirini ýetirýär.

Türkmenistanda hem gazna bazarynyň herekete getirilmegi häzirki döwürde, ýagny eýeçiligiň dürli görnüşiniň we telekeçilik işiniň kämilleşýän döwründe örän wajyp gurallaryň biri hökmünde öňe çykdy. Çünki gymmatly kagyzlaryň kömegi arkaly şahsy we edara görnüşli taraplaryň pul süýşürintgileri hakyky maddy obýektlere, enjamlara we tehnologiýalara öwrülýär. Milli ykdysadyýeti berkitmegiň häzirki zaman tapgyrynda esasy meseleleriň biri maliýe gurallary arkaly artýan pul serişdeleriniň paýlanylmagyny amala aşyrýan gymmatly kagyzlar bazaryny emele getirmek we kämilleşdirmekdir.

Gymmatly kagyzlar diýmek näme? «Gymmatly kagyzlar bazary hakynda» Türkmenistanyň Kanunynda gymmatly kagyzlar bazary fiziki we ýuridik şahslaryň gymmatly kagyzlaryň emissiýasy we dolanyşygy bilen baglanyşykly gatnaşyklarynyň jemi hökmünde görkezilýär. Gymmatly kagyzlar bazarynyň emele gelmegi haryt önümçiligini giňeltmek zerurlygy bilen bagly boldy (paýnamalaryň we obligasiýalaryň çykarylmagy arkaly). Maýa goýumlaryny çekmek we birleşdirmek meselesiniň oňyn çözülmegi täze kärhanalary döretmek we kämilleşdirmek işine uly täsir edýär. Şol sebäpli, gazna biržalarynyň kämilleşmegi bazar ykdysadyýetli döwletlerde ykdysady ösüşiň esasy şertleriniň biri bolup çykyş edýär. Dünýä tejribesinde gymmatly kagyzlar bazary, adatça, gazna bazary diýen düşünje bilen bile ulanylýar.

Gazna bazarynyň ösüşiniň dürli tapgyrynda «birža» sözüne hem ykdysatçylar dürli kesgitleme berýärler. Birža — bu söwdany amala aşyrýan hünärmenler, ýagny dilerler we dellallar üçin niýetlenen, ýörite enjamlaşdyrylan bazar ýeri diýmekdir.

Gazna biržasy bolsa söwda ýeri bilen berk bellenen guramaçylykly, bähbitli gymmatly kagyzlary we operatorlary saýlamak mümkinçilikli, geleşikleriň we olar boýunça hasaplaşyklaryň bellige alnyşynyň merkezleşdirilenligi, resmi nyrh kesmegiň (kotirowka) berkidilmegi bilen tanalýan we biržanyň agzalaryna gözegçilik edýän merkezi bazardyr. Gazna birža hökmünde diňe gymmatly kagyzlar bazarynda söwdany guran we öz işini ygtyýarnama (lisenziýa) esasynda amala aşyran ýagdaýynda ykrar edilýär.

Halkara tejribeden belli bolşy ýaly, başlangyç tapgyrda ygtybarly, halkyň ynamyny gazanan hem-de maliýe taýdan durnukly kärhanalaryň paýnamalary gazna biržalarynyň resmi sanawyna goşulýar. «Aşgabat» gazna biržasy ýapyk görnüşli paýdarlar jemgyýetinde «Halkbank» PTB-niň, «Senagat» PTB-niň we «Rysgal» PTB-niň paýnamalary resmi sanawa goşuldy. 2021-nji ýylyň ýanwar — maý aýlarynda «Aşgabat» gazna biržasynda birža söwdalary geçirilip, olarda agzalan banklaryň paýnamalaryny satyn almak-satmak boýunça geleşikler amala aşyryldy.

Hormatly Prezidentimiziň 2020-nji ýylyň 9-njy oktýabryndaky Karary boýunça ýurdumyzyň gymmatly kagyzlar bazaryny ösdürmek hem-de maliýe ulgamyny kämilleşdirmek maksady bilen, «Halkbank» döwlet täjirçilik banky «Halkbank» paýdarlar täjirçilik bankyna öwrülip, Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrligi tarapyndan «Halkbank» täjirçilik bankynyň esaslyk maýasyndaky paýnamalary bellenen tertipde gazna biržasynda dessin ýerleşdirildi we uly islege eýe boldy.

Maliýe we ykdysady toplumyň wekilleri bilen Ýewropanyň täzeleniş we ösüş bankynyň ýurdumyzdaky wekilhanasynyň ýolbaşçysynyň gatnaşmagynda milli gymmatly kagyzlar bazaryny hem-de gazna biržasyny halkara maliýe edaralarynyň tejribeleri we seljermeleri esasynda ösdürmek boýunça onlaýn görnüşinde duşuşyk geçirildi. Şeýle özara bähbitli ikitaraplaýyn gatnaşyklar gymmatly kagyzlar bazarynyň has-da işjeňleşmegine itergi berer. Häzirki wagtda gymmatly kagyzlar bazarynyň emissiýasy kanuna laýyklykda hasaba alynýar. Dolanyşygyň ýöredilişi boýunça aýdyňlaşdyrma işleri dowamly geçirilýär. Munuň özi gymmatly kagyzlar bazarynyň netijeli işlemeginiň möhüm ugry bolup durýar.

Gymmatly kagyzlar bazarynyň häzirki zaman maliýe bazarynyň iň işjeň bölegine öwrülmegini gazanmak üçin bu işe gatnaşyjylaryň hünär derejesini ýokarlandyrmak boýunça özbaşdak okuw sapaklaryna synaglar geçirilip, olaryň netijeleri boýunça Maliýe we ykdysadyýet ministrligi tarapyndan şahadatnamalar gowşurylýar. Şeýlelikde, öňdebaryjy innowasion tehnologiýalaryň esasynda ýokary depginler bilen ösýän ykdysadyýetimiziň pudaklarynyň işi has kämilleşmek, bazar ykdysadyýetine tapgyrlaýyn geçmek işiniň kanunçylyk binýady barha berkemek bilen. Bu bolsa halkymyza gymmatly kagyzlar bazarynda täze mümkinçilikleri açýar.

Serdar HUDAÝGULIÝEW,

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň ygtyýarlylandyryş we ygtyýarlylandyrmak işine gözegçilik bölüminiň ygtyýarlylandyryş işine gözegçilik bölümçesiniň başlygy.

2021-nji ýylyň 8-nji iýunynda Türkmenistanyň ykdysadyýet toplumynda maliýe, ykdysady we bank toplumynyň guramagynda — Hormatly Prezidentimiziň mähriban käbesi Ogulabat ejäniň işläp bejeren kürtesiniň Türkmenistanyň Döwlet muzeýine gowşurylmagyna bagyşlanan “El hünäri ýörelge, ulus ile görelde” atly maslahat geçirildi.
Zenanlar birleşiginiň Merkezi geňeşi bilen bilelikde guralan bu çärä maliýe, ykdysadyýet bank toplumynda zähmet çekýän zenanlar we ugurdaş ýokary okuw mekdepleriniň mugallymlary we talyp ýaşlary gatnaşdylar.
Mälim bolşy ýaly şu ýylyň 18-nji maýynda «Türkmenistanyň konstitusiýasynyň we döwlet baýdagynyň bellenilýän güni» hormatly Prezidentimiziň käbesiniň on barmagynyň hünäri bolan, sünnälenip bejerilen kürte Türkmenistanyň Döwlet medeniýet merkeziniň Döwlet muzeýiniň Türkmenistanyň

Prezidentiniň muzeýine gowşuryldy.
1971-nji ýylda Ogulabat eje tarapyndan keşdelenen bu kürte “gyýak”, “okgözi”, “içýan agyz”, “tazy guýruk” nagyşlary bilen bezelipdir. Aragerbisi alaja düýe ýüň bilen örülip, merkezinde çatylypdyr. Ýakasynyň sag tarapynda “1971 ýyl” diýen iňňe bilen ýerine ýetirilen ýazgy köjeme usulynda tikilipdir. Ogulabat eje bu kürtäni ýarym asyr mundan ozal baldyzy üçin niýetläp tikipdir hem-de kürtäni 20 günüň içinde taýýarlapdyr.
Mundan başga-da, Ogulabat ejäniň öz eli bilen ören joraby hem muzeýe gowşuryldy. Bu jorap ussatlyk bilen örülipdir, oňa hem öz döwrüniň mahsus nagyşlary salnypdyr. Şeýle nepis el işleriniň bu ajaýyp zenan tarapyndan ýerine ýetirilmegi onuň işeňňirliginden, zähmetsöýerliginden habar berýär.
Ýarym asyr mundan ozal ýerine ýetirilen bu ajaýyp el işlerini muzeýe gowşurmak dabarasynyň Türkmenistanyň Konstitusiýasynyň we Türkmenistanyň Döwlet baýdagynyň gününe gabat gelmegi halkymyzyň durmuşynyň onuň milli mirasy bilen aýrylmaz baglanyşyklydygyny aýdyň görkezmek bilen birlikde, Watanymyzyň döwletlilik binýadyny hem özünde jemleýändigini subut edýär.

Türkmenistanyň ykdysadyýet toplumynda geçirilen maslahatda çykyş edenler Ogulabat ejäniň bejeren bu kürtesiniň üstünden ýarym asyr geçse-de, onuň özüniň asyl nusgasyny saklap galandygyny belläp, reňkleriniň ýitiligini, nagyşlarynyň nepisligini, özüniň ajaýyplygyny ýitirmändigi bilen biziň günlerimize çenli saklanyp galmagynyň bu kürtä Ogulabat ejäniň ýürek mährini siňdirendigini, el işlerinden ussatlyk bilen baş çykarýandygyny, millilige aňryýany bilen düşünýändigini görkezýändigini, munuň bolsa ähli türkmen gelin-gyzlaryna nusga alarlykdygyny aýratyn nygtadylar.

Türkmenistanyň ykdysadyýet toplumynda geçirilen bu günki ajaýyp waka mynasybetli görnükli estrada aýdymçylary, bagşylar, belli aýdym-saz we tans döredijilik toparlary joşgunly çykyşlaryny tomaşaçylara ýetirdiler.

Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwrüni, Diýarymyzda hormatly Prezidentimiziň baştutanlygynda amala aşyrylýan beýik işleri wasp edýän joşgunly çykyşlara giň orun berildi. Aýdym-sazlaryň owazy ajaýyp maslahat mynasybetli guralan dabara utgaşyp, oňa baýramçylyk öwüşginini çaýdy.

Milli däp-dessurlarymyzy, gelin-gyzlarymyzyň on barmagynyň hünärini, asylly edep-ekramyny wasp edýän aýdymlar çykyşlaryň içinden eriş-argaç bolup geçdi.

Maslahatyň ahyrynda milli mirasymyzy gorap saklamakda nesillere nusgalyk görelde mekdebi bolýan Hormatly Prezidentimiziň janynyň sag, ömrüniň uzak alyp barýan il-ýurt bähbitli, umumyadamzat ähmiýetli tutumly işleriniň mundan beýlägem rowaç almagy arzuw edildi.

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrligi 

Ýurdumyzy ösdürmek boýunça döwlet tarapyndan alnyp barýan giň gerimli durnukly ösüş strategiýasynyň binýatlyk ugry iň täze tehnologiýalara we innowasiýalara daýanyp, diwersifikasiýalaşan häzirki zaman ykdysady gurluşy döretmekden ybarat bolup durýar. Şunda depginli durnukly ösüşi, ilatyň maddy hal-ýagdaýyny yzygiderli ýokarlandyrmagy, önümçilik serişdeleriniňdir gurallarynyň üznüksiz döwrebaplaşdyrylmagyny, ýurduň bäsdeşlige ukyplylygyny we howpsuzlygyny üpjün edýän milli ykdysadyýetiň nusgasyny döretmek zerurlygy ileri tutulýan ugur bolup öňe çykýar. Bäsdeşligiň deň şertlerini döretmek milli ykdysadyýetiň düzümini kämilleşdirmek syýasatynyň esasy höweslendirijisi bolup çykyş edýär. Şoňa görä-de, ykdysadyýetiň döwlete dahylsyz böleginiň ähli görnüşlerini we ýüze çykmalaryny doly möçberde üpjün etmek wajyp wezipedir.

Ýurduň jemi içerki önüminiň düzüm üýtgemelerine döwlete dahylsyz bölek saldamly goşandyny goşýar. Hususy maýa innowasion ösüşe hem, ykdysadyýetiň anyk böleginde täze öňegidişlikleriň gazanylmagyna hem, ýokary bäsleşikli hyzmatlaryň ösüşine hem ýardam etmäge gönükdirilendir.

Esasy Kanunymyzda: «Türkmenistanyň ykdysadyýeti bazar gatnaşyklary ýörelgelerine esaslanýar. Döwlet telekeçiligi höweslendirýär we goldaýar, kiçi we orta işewürligiň ösmegine ýardam edýär» diýlip bellenen. Şundan ugur alyp, ýurdumyzda hususy eýeçiligi we telekeçiligi ösdürmäge aýratyn üns berilýär. Netijede, halkyň arasynda emläk eýeleriniň ösen gatlagy döreýär we kuwwatlanýar. Olar ýurduň öndüriji güýçleriniň ösüşine saldamly goşant goşýar. Amala aşyrylýan maksatnamalarda ykdysadyýetiň döwlete dahylsyz bölegine uly ähmiýet berilýär, döwlet — hususyýetçilik hyzmatdaşlygy, sözüň doly manysynda, alnyp barylýar. Bu bolsa senagatçylar we telekeçiler gatlagynyň günsaýyn artmagyna getirýär. Bu ugur «Türkmenistanyň Prezidentiniň ýurdumyzy 2019 — 2025-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Maksatnamasynyň» esasy ýörelgesi hökmünde kabul edilendir.

Kiçi we orta telekeçiligi ösdürmegiň strategik wezipelerini amala aşyrmak üçin Türkmenistanyň Senagatçylar we telekeçiler birleşmesi döredildi. Häkimiýet we ýerli öz-özüňi dolandyryş edaralary kiçi we orta telekeçiligi goldamak, ykdysadyýetiň hususy bölegini kadaly ösdürmek babatda özara arabaglanyşykly işleri ýola goýýarlar. Kiçi we orta telekeçiligi ösdürmek boýunça işler maksatnamalaýyn esasda alnyp barylýar. «Kiçi we orta telekeçiligi döwlet tarapyndan goldamak hakynda» Türkmenistanyň Kanuny kabul edildi, ýörite maksatnama işlenip düzüldi we amala aşyryldy. Pudaklaýyn, sebitleýin maksatnamalaryň aglabasynda ykdysadyýetiň hususy böleginde görkezijileriň geljekki ösüşi öz beýanyny tapdy.

Türkmenistanda kiçi telekeçiligi goldamagyň ýeterlik derejede kämil ulgamy hereket edip, döwlet tarapyndan bu ugra uly goldaw berilýär. Ýerli häkimlikleriň öz-özüňi dolandyryş edaralary hojalygy ýöretmek işiniň esasy ugurlaryny kesgitleýär. Sebäbi ýurdumyzda işewürlik ýerli häsiýetde we aýry-aýry sebitlere dahylly bolmagynda galýar.

Häzirki wagtda Diýarymyzyň hususy eýeçiliginde köp sanly hojalyk birlikleri (ýuridik şahslar): lomaý we bölek satuw söwdasynda, awtoulaglary abatlamakda, oba we tokaý hojalyklarynda, balyk tutmakda, gurluşykda, işläp bejerýän önümçiliklerde, hünärmentlikde, ylmy we tehniki işlerde hem-de ençeme beýleki ugurlarda has giň gerimde döredilýär.

Kiçi we orta telekeçilikde birnäçe maksatlar göz öňünde tutuldy. Bar bolan sarp ediş harytlarynyň importyny ýerli önümler bilen çalyşmak, azyk bazarlarynyň haryt bolçulygyny üpjün etmek, ýerli gurluşyk materiallary senagatyny ösdürmek ýaly işleri mysal hökmünde görkezmek bolar. Käbir ýagdaýlarda kiçi we orta telekeçilik öz önümlerimizi goňşy döwletlerde ýerlemek üçin hem döredildi. Türkmenistanyň şertlerinde hususy bölekde kärhanalary döretmek ilatyň, ilkinji nobatda-da, ýaşlaryň we zenan maşgalalaryň iş üpjünçiligine düýpli täsirini ýetirdi. Mary welaýatynda soňky ýyllarda döredilen «Eşretli bagtyýar zaman» hususy kärhanasy we «Üç nesle dowamat» hojalyk jemgyýeti aýdylanlara aýdyň mysaldyr. Ilki agzalan hususy kärhanada 150 adam, beýlekisinde bolsa 163 adam üçin döwrebap iş orunlary döredildi. Bu iş orunlarynda tehniki taýdan ösen döwletleriň enjamlary we tikin maşynlary oturdyldy. Şular ýaly mysallaryň ýüzlerçesini getirse bolar. Döwrebap iş orunlarynyň döredilmegi ilatyň iş üpjünçiliginiň wajyp ugruna öwrülýär.

Ýurdumyzda hususy eýeçiligi, ykdysadyýetiň döwlete dahylsyz bölegini ösdürmegiň ýene bir wajyp ugry innowasiýa önümlerini öndürýän önümçilikleri döretmek bilen baglanyşyklydyr. «Aýdyň gijeler» hojalyk jemgyýetiniň alyp barýan işleri şu ugra gönükdirilendir. Bu hojalyk jemgyýeti ýurdumyzda täze döreýän pudagyň — elektron senagatynyň önümlerini öndürmäge ýöriteleşdirilendir.

Agrosenagat toplumynda et we et önümleri, süýt we süýt önümleri, gök önümler, azyklyk bakja, miwe we ir-iýmişler ter hem-de gaýtadan işlenip, konserwirlenen görnüşde-de taýýarlanýar. Gurluşyk materiallaryny, ilatyň gündelik sarp edýän harytlarynyň käbir görnüşlerini öndürmek we ýerlemek babatda hem giň gerimli işler alnyp barylýar. Bu önümleriň sanawy gitdigiçe artýar.

Bazar ykdysadyýetiniň şertlerinde diňe önümleri öndürmek bilen çäklenilmän, eýsem, olary amatly ýerlemek wajyp ähmiýete eýe bolýar. Bu bolsa, öz gezeginde, içerki we daşarky bazarlarda ýurdumyzda öndürilýän önümlere islegi öwrenmegi talap edýär. Dünýä tejribesinde bu ugra döwrebap maglumat tehnologiýalary, hakykat ýüzünde — sanly ykdysadyýet ornaşdyrylýar. Şu jähetden, sanly ulgama çalt depginler bilen geçmek wezipesi döwlet syýasatynyň strategik ugurlarynyň biri bolup çykyş edýär. Şunuň bilen baglylykda, «Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasynda» bellenen çäreleriň öz wagtynda ýerine ýetirilmegi döwrüň talaby bolup durýar.

Parahat MERETLIÝEW,

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň baş hünärmeni.