Garagum sährasyna döwletli döwran dolanyp, onuň bereketli goýnunda taryhy özgerişler amala aşyrylýar. Hormatly Prezidentimiziň parasatly baştutanlygynda durmuşa geçirilýän düýpli maksatnamalar bereketli sährany tanalmaz derejede özgerdýär. Munuň şeýledigine häzirki wagtda Garagumuň goýnunda dürli ugurlar boýunça bitirilýän ägirt uly işler doly şaýatlyk edýär. Olaryň biri hem gurluşygy güýçli depginde alnyp barylýan «Altyn asyr» Türkmen kölüdir. Bu taslamanyň durmuşa geçirilmegi türkmen halkynyň galkynmagynyň ägirt uly maksatnamasyny amala aşyrmagyň hem-de şu günüň we geljegiň dürli durmuş we hojalyk meselelerini çözmegiň başlangyjy bolup durýar.
«Altyn asyr» Türkmen köli ýurdumyzyň welaýatlarynyň ekerançylyk meýdanlaryndaky şor suwuň Türkmenistanyň demirgazyk-günbatarynda ýerleşýän tebigy Garaşor çöketligine akdyrylmagy netijesindäki köldür.
Lebap welaýatynyň meýdanlaryndan başlanýan Baş şor suw akabasy Mary we Ahal welaýatlarynyň çäklerinden geçip, bu ýerleriň şor suwuny Türkmen kölüne eltýär. Baş şor suw akabasynyň ugrunda 700 million kub metrlik Uly şor, 300 million kub metrlik Rahman köl we 200 million kub metrlik Ýerajy kölleri ýerleşýär. Tebigy çöketligiň ulanylmagy, zeýkeş ulgamynyň, şol sanda döwletara zeý suw akabalarynyň, olaryň ugrundaky kölleriň Garagumda suw damarlaryny emele getirmegi «Altyn asyr» Türkmen kölüniň sebitleýin ähmiýetini has-da artdyrýar.
Garaşor çöketliginde ýerleşýän Türkmen kölüniň boýy 103, ini 18,6 kilometr, çuňlugy 69 metr bolup, umumy tutýan meýdany 1915,8 inedördül kilometre barabardyr.
Uly gidrotehniki desgalar toplumynyň ýurdumyzyň ykdysadyýetini durnukly ösdürmekdäki orny öňdengörüjilik bilen kesgitlenip, onuň gurluşygyna badalga berildi we gurluşygyň ilkinji tapgyrynyň möhletinden has ir gurlup gutarylmagy gazanyldy. Netijede, 2009-njy ýylyň iýul aýynda oňa suw ýygnanyp başlandy.
Bu ägirt emeli kölüň şor suw akabalarynyň jemi uzynlygy 2 654 kilometre deňdir. Bu bolsa gysga möhletde köp wagty talap edýän iňňän uly işiň ýerine ýetirilendigine şaýatlyk edýär. Kölüň gurluşygynda dünýäniň ösen ýurtlaryndan satyn alnan dürli tehnikalaryň ýüzlerçesi işledilýär.
Gurluşygyň birinji tapgyry 2009-njy ýylda tamamlandy. Bu tapgyr tamamlanandan soň, az wagtyň içinde ýerlerde zeý suwunyň çekilip başlandygyna, Baş şor suw akabalarynyň ugrunda, onuň kölleriniň töwereginde örüleriň giňelip, täzeleriniň döredilýändigi, şor suwda ösýän dürli ösümlikleriň köpelýändigi belli boldy.
Häzir bu taryhy gurluşygyň ikinji tapgyry güýçli depginler bilen alnyp barylýar. Kölüň gurluşygynyň ikinji we üçünji tapgyrlary tamamlanandan soň, ýurdumyzyň ähli ekerançylyk meýdanlaryny öz içine alýan zeýkeş ulgamyny emele getirmek meýilleşdirilýär.
Milli Liderimiz ýeri we suwy netijeli ulanmagyň oba hojalyk özgertmeleriniň üstünlikli amala aşyrylmagyny şertlendirýändigini belleýär. Ýurdumyzda ekerançylygyň diňe suwarymly esasda alnyp barylýandygy üçin ýeriň hakyky eýesini tapyp, ýeri doly taba getirmek, suw serişdelerini rejeli ulanmak önümçiligi ösdürmegiň möhüm şerti hasaplanýar.
Türkmen kölüniň baş maksadyna laýyklykda, zeý suwunyň bir ýere jemlenmegi esasynda Türkmenistanyň çäklerinde suwarymly ýerleriň melioratiw ýagdaýynyň düýpli gowulanmagyna, ýerasty suwuň çuňluga çekilmegine, şeýlelikde, ýurdumyzyň ähli künjeklerinde oba hojalyk önümlerini öndürmegiň has artmagyna, döwletimiziň azyk garaşsyzlygynyň häzirki wagtda we geljekde yzygiderli ýokary derejede üpjün edilmegine ýardam eder. Suw üpjünçiliginiň gowulanmagy ýurtda maldarçylygy düýpli ösdürer.
Asyryň iri taslamasynyň amala aşyrylmagy zeý suwuny has rejeli peýdalanmaga, ony ägirt uly suw howdany bolan kölde jemlemegiň hasabyna, ýurdumyzyň suw serişdeleriniň möçberiniň ep-esli artmagyna we ony halk hojalygynyň hajatlary üçin ikinji gezek ulanmaga mümkinçilik berer.
Hormatly Prezidentimiziň tagallasy bilen 2010-njy ýylyň 24-nji martynda gojaman Hazaryň kenarynda «Altyn asyr» Türkmen kölüniň sebitiň ekologik ýagdaýyny gowulandyrmakdaky ähmiýeti» atly halkara maslahat geçirildi. Forumda «Altyn asyr» Türkmen kölüniň köptaraplaýyn ähmiýetlidigi, daşky gurşawa täsiri, hususan-da, sebitiň ekologik ýagdaýyny gowulandyrmakdaky ähmiýeti ara alnyp maslahatlaşyldy. Maslahata dünýäniň 16 döwletinden alymlaryň we bilermenleriň 180-den gowragy gatnaşdy.
Forumda daşary ýurtly hemem türkmen alymlarynyň ylmy çykyşlary diňlenilip, olarda sebit ähmiýetli bu desganyň döredilmeginiň maksatlary, onuň ugrundaky ýerleriň monitoringi, ekologik deňagramlylyk, tebigaty goramak, kölüň guşlar üçin ähmiýeti, ýerleriň melioratiw ýagdaýyny gowulandyrmagyň, onuň ugrundaky ekin meýdanlaryny döretmegiň ugurlary, Garagumuň biologik dürlüligini artdyrmakdaky, maldarçylygy ösdürmekdäki ähmiýeti, suwy arassalamagyň usullary, balyk hojalygyny ösdürmek, öri meýdanlaryny suwlulandyrmak, gorag çöl tokaýlaryny döretmek ýaly derwaýys meselelere garaldy. Şeýle-de bu halkara maslahatda esasy meseleleriň biri bolan ekologik ýagdaýy abadanlaşdyrmaga degişli nutuklara köp üns berildi.
Bu kölüň dünýäde iň iri sähralaryň biri bolan Garagum sährasynyň jümmüşinde gurulýandygy, bir tarapdan, ýer üstüniň gurluşynyň bozulmazlygyny üpjün etse, ikinji tarapdan, dürli görnüşli gyrymsy we otjumak, ekologik taýdan ähmiýetli galofil ösümlikleriň şorlaşan ýerleriň töwereginde ösüp ýetişmegine mümkinçilik berer. Guşlaryň uçup gelmegi we ýaşamagy üçin amatly şertler dörär, olaryň görnüşleri we sany köpeler. Tebigatymyz gözelleşer, Garagumuň ösümlik we haýwanat dünýäsi baýlaşar. Awçylygyň, sähra syýahatçylygynyň ösmegine getirer. Bu özgertmeler, öz gezeginde daşky gurşawa amatly täsir eder. Tomsuna jöwzaly yssyny, gyşyna aňzagy kadalaşdyrar. Türkmenistanyň umumy ekologik ýagdaýy has-da gowulanar.
«Türkmenistanyň Prezidentiniň ýurdumyzy 2019 — 2025-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Maksatnamasynda» bellenen wezipeleri üstünlikli durmuşa geçirmek, daşky gurşawy goramak, tebigata aýawly çemeleşmek, geljekki nesil üçin onuň gözelligini we baýlygyny gorap saklamak, ýurdumyzyň tebigy serişdelerini netijeli we rejeli peýdalanmagyň hasabyna, ilat üçin oňaýly ýaşaýyş-durmuş we iş şertlerini döretmek hem-de «Altyn asyr» Türkmen kölüniň sebitini özleşdirmek maksady bilen, Türkmenistanyň Prezidentiniň 2019-njy ýylyň 12-nji aprelinde gol çeken Karary bilen «Altyn asyr» Türkmen kölüniň sebitini 2019 — 2025-nji ýyllarda özleşdirmegiň Konsepsiýasy tassyklandy. Konsepsiýanyň esasy maksady kölüň suwuny adamlaryň bähbidi üçin peýdalanmakdan, Garagum sährasyny mundan beýläk-de özleşdirmek bilen, sebitde ilatyň ýaşaýyş şertlerini gowulandyrmakdan, goşmaça iş orunlaryny, tokaý zolaklaryny döretmekden, öri meýdanlaryny giňeltmekden we onuň ot-iýmlik goruny artdyrmakdan, maldarçylygy ösdürmekden ybaratdyr. Bu Konsepsiýa howanyň üýtgemegi boýunça Türkmenistanyň Milli strategiýasyna laýyklykda, ýurdumyzyň durmuş-ykdysady ösüşiniň howanyň üýtgemeginiň ýaramaz täsirine durnuklylygyny ýokarlandyrmakda, howanyň duýulýan we garaşylýan üýtgemelerine uýgunlaşmak boýunça bellenen wezipeleriň durmuşa geçirilmeginde uly ähmiýete eýe bolýar.
Konsepsiýanyň esasy wezipeleri hormatly Prezidentimiziň ýurdumyzda döwrebap suw hojalyk desgalaryny gurmak, suw baýlyklaryny rejeli peýdalanmak arkaly, «Altyn asyr» Türkmen kölüniň sebitinde ilatly ýerleri döretmekden, olary döwrebaplaşdyrmakdan hem-de suw, elektrik energiýasy we gaz bilen durnukly üpjün etmek boýunça alyp barýan syýasatyny durmuşa geçirmekden ybaratdyr. Konsepsiýany iki tapgyrda amala aşyrmak meýilleşdirilýär. Birinji tapgyrda «Altyn asyr» Türkmen kölüniň golaýynda gurulmagy meýilleşdirilýän täze, döwrebap obada Geňeşiň edara binasynyň, Polisiýanyň we ýangyna garşy göreş gullugynyň jaýynyň, 260 orunlyk umumy bilim berýän orta mekdebiň, 160 orunlyk çagalar bagynyň, medeniýet öýüniň, Saglyk merkeziniň, 80 hojalyga niýetlenen ýaşaýyş jaýlarynyň, suw süýjediji desganyň, lagym suwuny süzüji meýdançanyň, lagym sorujy bekediň, kuwwaty 10 MWt bolan Gün we ýel utgaşdyrylan elektrik bekediniň, seýilgähiň, elektrik, gaz, lagym geçirijileriniň, aragatnaşyk üpjünçiliginiň içerki eltiji inžener ulgamlarynyň, awtoulag ýollarynyň gurluşyklary meýilleşdirilen. Bulardan başga-da birnäçe gurluşyklar göz öňünde tutulan.
Türkmen kölüniň golaýynda gurulmagy göz öňünde tutulýan balykçylyk hojalygy ilatyň balyk önümlerine islegini kanagatlandyrmaga we goşmaça iş orunlarynyň döredilmegine ýardam eder.
Sebitde ösümlik we haýwanat dünýäsiniň biologik dürlüliginiň ýokarlanmagyna, ekologiýa ýagdaýynyň gowulandyrylmagyna, kölüň suwunyň arassalanmagyna hem-de netijeli peýdalanylmagyna gönükdirilen ylmy barlaglary yzygiderli geçirmek üçin tejribehanany döretmek we enjamlaşdyrmak işleri hem birinji tapgyrda amala aşyrylar.
Ikinji tapgyrda obanyň içerki ýollarynyň, elektrik, gaz, agyz suwy we lagym geçiriji ulgamlarynyň, aragatnaşyk üpjünçiliginiň içerki eltiji inžener ulgamlarynyň, 132 hojalyga niýetlenen ýaşaýyş jaýlarynyň gurluşyklary meýilleşdirilen.
Göz öňünde tutulýan işler Döwlet býujetiniň merkezleşdirilen düýpli maýa goýumlarynyň, Türkmenistanyň Senagatçylar we telekeçiler birleşmesiniň hasabyna, seýle hem ministrlikleriň we pudaklaýyn dolandyryş edaralarynyň öz we karz serişdeleriniň hasabyna maliýeleşdiriler.
Häzirki wagtda «Altyn asyr» Türkmen kölüniň golaýynda täze, döwrebap oba barýan awtoulag ýolunyň, şeýle hem ýaşaýyş jaýlarynyň gurluşygy güýçli depginde alnyp barylýar.
Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedow: «Diňe bir biziň ýurdumyz üçin däl, eýsem, tutuş Merkezi Aziýa sebiti üçin iňňän uly ähmiýeti bolan «Altyn asyr» Türkmen kölümiz beýik işlerimiziň ajaýyp miwesidir, milletimiziň buýsanjydyr» diýip bellemek bilen, bu kölüň geljekde ýurdumyzda suw bolçulygyny döredip, Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistany gülletmäge, halk hojalygyny ösdürmäge, şeýle hem sebitiň ekologiýa ýagdaýyna amatly täsir etjek halkara ähmiýetli desgadygyny nygtaýar.
Balahmet ÝAZMÄMMEDOW,
Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň Döwlet maliýesini jemleýji we ykdysady syýasaty müdirliginiň sebitler boýunça ösüş bölüminiň baş hünärmeni.
https://www.turkmenmetbugat.gov.tm/tk/newspapers/2/articles/37800
Milli ykdysadyýeti diwersifikasiýa ýoly bilen ösdürmek, bazar gatnaşyklaryna tapgyrlaýyn geçmek, sanly ulgamy ornaşdyrmak hem-de elektron senagaty ösdürmek arkaly ýurdumyzy senagat taýdan öňdebaryjy döwlete öwürmek, ýokary tehnologiýaly önümçilikleri we täze iş orunlaryny döretmek boýunça giň gerimli işler durmuşa geçirilýär. Gazanylýan ýokary ykdysady netijeler kabul edilen maksatnamalaryň üstünlikli durmuşa geçirilýändigini tassyklaýar.
2019-njy ýylyň 1-nji fewralynda Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň 2018-nji ýylyň jemlerine bagyşlanyp geçirilen giňişleýin mejlisinde döwlet Baştutanymyzyň Karary esasynda «Türkmenistanyň Prezidentiniň ýurdumyzy 2019 — 2025-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Maksatnamasy» kabul edildi. Bu resminamanyň baş maksady öňdebaryjy dünýä tejribesiniň, öz baýlyklarymyzyň esasynda dünýäniň durnukly ösýän ýurtlarynyň derejesine ýetmäge gönükdirilen milli ykdysadyýetiň pudaklaýyn we eýeçilik görnüşleri babatda diwersifikasiýalaşdyrylmagyny üpjün edýän, sanly ykdysadyýete uýgunlaşdyrylan bazar ykdysadyýetiniň özgertmelerini durmuşa ornaşdyrmagy dowam etmek, şeýle hem halkyň ýaşaýyş-durmuş şertlerini has-da ýokarlandyrmak bolup durýar.
Bazar gatnaşyklaryna giňden geçilýän döwürde innowasion, ýokary tehnologiýaly, bäsdeşlige ukyply sanly ykdysadyýetiň we elektron senagatyň ösdürilmegine uly ähmiýet berilýär. Şundan ugur alnyp, Prezident maksatnamasynda ýurtda sanly ykdysadyýetiň ösdürilmegine uly orun berilýär. Bu möhüm işler Türkmenistanyň Prezidentiniň 2018-nji ýylyň 30-njy noýabrynda çykaran Karary esasynda kabul edilen «Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasyna» laýyklykda amala aşyrylýar.
Häzirki wagtda Konsepsiýany amala aşyrmagyň ikinji tapgyry dowam edýär. Bu tapgyrda döwrebap maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalaryny giňden ornaşdyrmak we onuň sazlaşykly işini ýola goýmak, maglumat howpsuzlygyny üpjün etmek, şeýle hem maglumat üpjünçilik ulgamyny mundan beýläk-de ösdürmek bellenilýär.
Prezident maksatnamasyna laýyklykda, sanly ykdysadyýeti ösdürmek dürli ugurlar boýunça alnyp barylýar. Sanly ykdysadyýeti ornaşdyrmakda maglumatlaryň toplanmagyny, olaryň elektron görnüşde özara alşylmagyny, saklanmagyny we gaýtadan işlenmegini üpjün edýän aragatnaşyk hem-de internet ulgamlarynyň, maglumatlary işleýiş merkezleriniň ösdürilmegine, şeýle hem maglumatlar bilen işlemegiň sanly platformasynyň döredilmegine uly üns berilýär.
Konsepsiýany ýerine ýetirmegiň üçünji tapgyrynda ykdysadyýetiň dürli pudaklarynda sanly intellektual tehnologiýalaryň we usullaryň kämilleşdirilmegini dowam etdirmek hem-de bellenen wezipeleriň ýokary hilli ýerine ýetirilmegini üpjün etmek meýilleşdirilýär. Sanly intellektual tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagy býujet serişdelerine takyk gözegçiligi hem-de netijeli dolandyryşy üpjün edýän maliýe maglumatyny dolandyrmagyň döwlet ulgamynyň (MMDDU) döredilmegine ýardam eder. Onuň esasy artykmaçlygy — awtomatlaşdyrmagyň hasabyna maliýe we ykdysadyýet ulgamynyň işiniň tizligini we dessinligini artdyrar. Býujeti taýýarlamak, ýerine ýetirmek we hasabatlylygy düzmek işine gatnaşyjylar tarapyndan hödürlenýän maglumatlaryň takyklygyny — ýokary hilini üpjün eder. Sanly ykdysadyýet şertlerinde işiň döwrebap guralmagy üçin statistika ulgamynyň edaralarynyň maddy-enjamlaýyn binýadynyň pugtalandyrylmagyna üns berlip, statistik maglumatlary ýygnamagyň, geçirmegiň we işlemegiň häzirki zaman kämil usullaryny özleşdirmek işlerine artykmaçlyk berler.
Bank ulgamy milli ykdysadyýeti maýa goýum serişdeleri bilen üpjün etmekde uly ähmiýete eýe bolup, onuň sanlylaşdyrylmagy işewürlik mümkinçiliklerini artdyrmaga, bank hyzmatlarynyň hilini ýokarlandyrmaga, nagt däl hasaplaşyklary ösdürmäge, hyzmatlaryň täze döwrebap görnüşlerini hödürlemäge, harajatlary we wagty tygşytlamaga ýardam berer.
Senagat pudaklarynda sanly innowasion tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagy uglewodorod serişdelerini hem-de magdanlary gözlemegi, gazyp almagy we gaýtadan işlemegi dolandyrmagyň netijeliligini, hasabatlylygyň takyklygyny ýokarlandyrmaga, ýitgileri azaltmaga, zähmet öndürijiligini, önümçiligiň howpsuzlygyny gowulandyrmaga ýardam berer.
Ulag-kommunikasiýa ulgamynyň sanlylaşdyrylmagy bilen hyzmatlaryň hili gowulanar. Olaryň görnüşi köpeler. Üstaşyr daşalýan ýükleriň möçberi artdyrylar. Sanly dolandyryş ulgamynyň ornaşdyrylmagy ulaglaryň ähli görnüşiniň hereketiniň hakyky wagt birliginde, awtomatlaşdyrylan tertipde dolandyrylmagyna giň mümkinçilikleri açar. Şeýle hem ulgamyň işinde dörän näsazlyklary dessin ýüze çykarmaga we netijeli çözgütleri kabul etmäge şert döreder.
Sanly ykdysadyýete geçmekde aragatnaşyk ulgamyny ösdürmegiň çäklerinde kämil maglumat geçiriş ulgamyny gurnamak göz öňünde tutulýar. Bu ulgam ýurdumyzda elektron söwda hyzmatynyň ýaýbaňlandyrylmagyna, elektron resminama dolanyşygynyň ösdürilmegine, maglumat geçirijiliginiň we önümçiligiň ýokarlandyrylmagyna ýardam berer.
Bazar gatnaşyklaryna tapgyrlaýyn geçilýän döwürde gurluşyk we ýaşaýyş jaý-jemagat hojalygy (ÝJJH) ulgamynyň sanly özgerdilmegi gozgalmaýan emläge degişli binalary we desgalary taslamagyň, gurmagyň, ulanmagyň netijeliligini ýokarlandyrmaga, ilatly ýerleri meýilnamalaşdyrmagyň, ýaşaýyş jaý gaznasynyň, ÝJJH ulgamynda ýerine ýetirilýän hyzmatlaryň ýokary hilini üpjün etmäge gönükdiriler.
Sanly ykdysadyýetde elektroenergetika pudagynda amala aşyryljak özgertmeler, esasan, ilatly ýerleriň energoüpjünçilik ulgamynyň ygtybarlylygyny, netijeliligini ýokarlandyrmaga, energiýa serişdeleriniň peýdalanylyşy baradaky maglumatlaryň uzak aralykda ýerleşýän enjamlardan elektron görnüşde toplanmagyny, seljerilmegini, özara alşylmagyny gowulandyrmaga, ýitgileri we harajatlary azaltmaga, şeýle hem energiýanyň alternatiw çeşmelerinden peýdalanmagyň mümkinçiliklerini giňeltmäge gönükdiriler. Sanly intellektual tehnologiýalaryň, öňdebaryjy tejribeleriň oba hojalygynda giňden ornaşdyrylmagy zähmet öndürijiligini artdyrmaga, oba hojalyk önümleriniň hilini ýokarlandyrmaga, ýitgileri we harajatlary peseltmäge, pudagyň bäsdeşlige ukyplylygyny gazanmaga, durnukly ösüşini üpjün etmäge ýardam berer. Ekerançylykda döredijilikli çemeleşmeler meýdan işlerini has netijeli meýilleşdirmäge mümkinçilik döreder. Akylly (smart) tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagy mallaryň baş sanyna gözegçiligi amala aşyrmaga, sürüleri netijeli dolandyrmaga, ýyladyşhanalaryň özbaşdak işini üpjün etmäge, sanly gurşawda harajatlaryň hasabatyny we seljermesini alyp barmaga şert döreder.
Söwda we hyzmatlar ulgamynda sanly intellektual tehnologiýalaryň, innowasion çözgütleriň ornaşdyrylmagy bu ugurdaky kärhanalaryň esasy işini awtomatlaşdyrmagy, söwda dolanyşygyny, önümleriň, hyzmatlaryň elýeterliligini gazanmaga, ulgamyň jemi içerki önümdäki paýyny artdyrmaga gönükdiriler. Sanly bilimi ösdürmek, hünäre gönükdirmek ulgamyny kämilleşdirmek, maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalary babatda goşmaça bilimleri girizmek ýokary taýýarlykly hünärmenler bilen üpjünçiligi gowulandyrmaga ýardam berer. Sanly ykdysadyýetiň ösüşini we bäsdeşlige ukyplylygynyň ýokarlandyrylmagyny üpjün eder. Sanly gurşawda ylmyň ösdürilmegi innowasion tehnologiýalaryň, döwrebap usullaryň we öňdebaryjy tejribeleriň döremegini şertlendirýär. Ýurduň ykdysadyýetiniň ösmegine goşant goşýan uly taslamalaryň, döwrebap senagat önümçiliginiň ylmy esaslaryny kesgitlemäge ýardam berer.
Sanly saglygy goraýyş ulgamynyň ösdürilmegi lukmançylyk hyzmatlarynyň öz wagtynda ýerine ýetirilmegini, şahsyýetleşdirilmegini, howpsuzlygyny maksat edinmek bilen, bu edaralaryň, lukmanlaryň, näsaglaryň peýdalanmagyny göz öňünde tutýan ýokary hilli sanly lukmançylyk hyzmatlarynyň we önümleriniň elýeterliligini üpjün etmegi göz öňünde tutýar. Bitewi lukmançylyk maglumat-seljeriş ulgamynyň ornaşdyrylmagy elektron bellige alyş, immuno-öňüni alyş, elektron lukmançylyk karty, anyklaýyş, gündizleýin bejergi alýan näsaglaryň hereketiniň, şeýle-de enelik, ýeňillikli goýberilýän derman serişdeleriniň hasabatlary, internet ulgamynyň üsti bilen raýatlaryň gije-gündiziň dowamynda lukmanyň gözegçiligine ýazylmagy ýaly hyzmatlary döwrebap ýola goýmaga şert döreder.
Medeniýet we syýahatçylyk ulgamlarynda sanly intellektual tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagy bu ugurdaky edaralaryň, kitaphanalaryň, muzeýleriň, teatrlaryň, beýleki medeni ojaklaryň maksatlaýyn işini döwrebap guramak bilen, jemgyýetiň elektron maglumat tehnologiýalaryndan habarly medeniýetini kemala getirmegi, sanly gurşawda halkara hyzmatdaşlygy netijeli ösdürmegi, elektron kitaphana ulgamynyň elektron kitap goruny artdyrmagy, ýurdumyza gelmäge isleg bildirýän daşary ýurtly syýahatçylaryň ýüz tutmalaryny elektron ulgam arkaly amala aşyrmak işini has-da kämilleşdirmegi maksat edinýär. Şeýle hem sanly intellektual tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagynyň hasabyna Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň jöwher paýhasyndan dörän we halkymyza peşgeş berlen kitaplaryň elektron görnüşlerini dünýä ýaýmak boýunça çäreler amala aşyrylar.
Türkmenistanda sanly ykdysadyýetiň ösdürilmegi uzak möhletleýin ykdysady ösüşi we ýokary öndürijiligi gazanmaga, jemi içerki önümiň düzüminde maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalarynyň paýyny artdyrmaga, döwlet dolandyryşynyň netijeliligini ýokarlandyrmaga, esasy önümçilik-ykdysady işleriň ähli görnüşini awtomatlaşdyrmaga we merkezleşdirilen tertipde dolandyrmaga, ýokary tehnologiýaly pudaklarda täze döwrebap iş orunlaryny döretmäge, sanly aragatnaşyk babatda şäherleriň, obalaryň arasyndaky tapawudy aradan aýyrmaga hem-de halkyň ýaşaýyş-durmuş şertlerini has-da gowulandyrmaga uly mümkinçilikleri açar.
Seidnur JAPBAROW,
Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň Döwlet maliýesini jemleýji we ykdysady syýasat müdirliginiň sebitler boýunça ösüş bölüminiň başlygy.
https://www.turkmenmetbugat.gov.tm/tk/newspapers/2/articles/37382
Döwlet dolandyryş edaralarynyň işini ilerletmegiň ýörelgeleri barada söhbet
Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň halkymyzyň bolelin ýaşamagy ugrundaky ýadawsyz aladalary, bimöçber tagallalary bilen ynsanperwer ugurly türkmen ykdysadyýeti yzygiderli we durnukly ösüşlere eýe bolýar. Syýasy özbaşdaklygyna eýe bolan ilkinji günlerinden başlap, Türkmenistan milli ykdysadyýeti netijeli ösdürmegiň döwrebap özgertmeler nusgasyny saýlap aldy hem-de netijeli durmuşa geçirýär. Köp ýyllaryň dowamynda amala aşyrylan düzümleýin, sebitleýin hem pudagara uzak möhletli özgertmeler özüniň ykdysady taýdan bähbitlidigini doly subut etdi. Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň şu ýylyň 9-njy iýulynda geçirilen, ýarym ýylyň jemlerine bagyşlanylan giňişleýin mejlisiniň netijeleri bu aýdylanlary aňryýany bilen tassyklaýar. Mejlisiň barşynda berlen hasabatlardan görnüşi ýaly, ýurdumyzyň jemi içerki önüminiň 6,1 göterim derejede artmagy, geçen ýylyň degişli döwri bilen deňeşdirilende, jemi öndürilen önümiň 5,2 göterim, bölek-satuw haryt dolanyşygynyň 17,5 göterim, daşary söwda dolanyşygynyň 3,5 göterim, ortaça aýlyk zähmet hakynyň 10,5 göterim ýokarlanandygy işleriň ilerleýändigine şaýatlyk edýär. Tutuş dünýäde howply ýokanjyň ýaýramagy zerarly aýry-aýry ýagdaýlar bilen baglanyşykly döräp biläýjek ykdysady töwekgelçilikler babatynda geçirilýän seljermelerde wehimiň öňüni almak maksady bilen girizilen çäklendirmeleriň dowam edýän döwründe dünýä ykdysadyýetiniň, esasan-da, Türkmenistanyň söwda-ykdysady hyzmatdaş ýurtlarynda emele gelen ýagdaýyň häzirki şertlerinden ugur alynýar.
Bilermenleriň baha bermegine görä, pandemiýanyň ýaýramagy bilen baglylykda girizilen çäklendirmeler zerarly, dünýä ykdysadyýeti her aýda ortaça hasap bilen 400 milliard amerikan dollaryna golaý zyýan çekýär, 500 milliondan gowrak iş orunlary ýitirilen hasaplanýar. Ýewraziýa ösüş bankynyň ykdysatçylary dünýä ykdysadyýetiniň sebitleýin işjeňligi netijesinde, pandemiýadan öňki 2019-njy ýylyň dördünji çärýegindäki depgine gaýdyp gelmek üçin ýangyç-energetika önümlerine islegiň, şol bir wagtda önümiň bahasynyň ýokarlanmagynyň, dünýä döwletlerinde çäklendirmeleriň gowşadylmagynyň, pul-karz syýasatynyň gowulanmagynyň zerur bolup durýandygyny nygtaýarlar.
Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň şu ýylyň 4-nji iýunynda sanly ulgam arkaly geçirilen mejlisinde ykdysady toplumyň öňünde durýan ileri tutulýan wezipeleriň hatarynda geljek ýyl üçin döwlet býujetiniň hem-de ykdysady çökgünlik ýagdaýlaryndan mümkin boldugyça çalt we netijeli çykmagyň zerurdygyny nygtady. Şunuň bilen baglylykda, pudaklaýyn düzüm birlikleriniň ýolbaşçylarynyň öňünde 2022-nji ýyl üçin ykdysady ösüş maksatnamasyny toplumlaýyn esasda işläp taýýarlamak wezipesi kesgitlenildi. Maksatnama bar bolan oňyn mümkinçiliklerden doly we dogry peýdalanyp, ýurdumyzy ösdürmek boýunça ozal kabul edilen döwlet maksatnamalarynyň netijeli ýerine ýetirilmegini üpjün eder. Şol bir wagtyň özünde bütindünýä çökgünlikden öňki görkezijilere dolanmagyň tutanýerli çemeleşmelerini, ýokary jogapkärçiligi hem ýadawsyz zähmeti talap edýär. Dünýä bazarynyň tiz-tizden üýtgeýän ýagdaýlaryny, şeýle-de BMG-niň yglan eden Durnukly ösüş maksatlaryny nazara almak bilen, orta möhletli döwürde ýurdumyzyň çeýe eksport syýasatyny kemala getirmek, daşary ýurt sarp ediş bazarlarynyň ýagdaýyny düýpli we ulgamlaýyn esasda seljermek, içerki satyn alyşlyk nyrhlaryny gözegçilikde saklamak maksatnamanyň baş ýörelgeleriniň hatarynda görkezildi.
Kabul ediljek resminama laýyklykda, Türkmenistanyň Merkezi banky sarp ediş bazarlaryny zerur manat göwrümi bilen üpjün etmek arkaly, «maliýe guramalarynyň çalt üýtgeýän bazar şertlerine uýgunlaşmagyny ýeňilleşdirýän» kadalaşdyryjy çäreleri kabul etmek boýunça iş alyp barar. Bu Konsepsiýanyň baş maksady öý hojalyklarynyň durnukly girdejilerini üpjün etmekden, iş orunlaryny saklap galmakdan, aýlyk zähmet haklarynyň, pensiýa tölegleriniň öz wagtynda tölenilmegini üpjün etmekden ybaratdyr, munuň özi ykdysadyýeti orta möhletli ösdürmegiň faktorlary bolup çykyş edýär. Şeýle-de döwlet karzlaryny gurluş taýdan kämilleşdirmek, olaryň möhletini uzaltmagyň döwlet kepilliklerini döretmek, kiçi we orta telekeçiligi maliýe taýdan goldamak üçin berilýän ýumşak karzlaryň möçberini, görnüşlerini artdyrmak çäreleri göz öňünde tutular. Hormatly Prezidentimiziň tabşyrygyna laýyklykda, döwlet karzlaryny gurluş taýdan üýtgedip gurmak meselesinde olary özleşdirýän pudaklara maliýe goldawyny bermek, pandemiýa bilen bagly çökgünlik zerarly ýüze çykýan likwidlilik (geçgellik) ýetmezçiligi sebäpli defolt töwekgelçiliginiň artmagynyň öňüni almak zerurlygy ýüze çykýar. Şunuň bilen baglylykda, karz ugurlarynyň howpsuzlygyny doly üpjün etmek esasy wezipeleriň hatarynda kesgitlenildi.
Çökgünlige garşy alnyp barylýan çäreler milli ykdysadyýetiň ykdysady ösüş deňeçerligini üpjün etmäge, döredilen salgyt ýeňilliklerini netijeli peýdalanmaga, serhetüsti söwda-ykdysady hyzmatdaşlygyň göwrümini artdyrmaga gönükdirilendir hem-de 2022-nji ýyl üçin meýilleşdirilen býujet çykdajylaryny azaltmazdan, duýdansyz ýüze çykýan hajatlara goşmaça serişdeleriň bölünip berilmegini göz öňünde tutýar. Hormatly Prezidentimiziň milli ykdysadyýetiň bütindünýä sarp ediş bazarlaryndaky, haryt önümçiligindäki hem pul dolanyşygyndaky bäsdeşlige ukyplylygyny ýokarlandyrmak, Döwlet býujetiniň girdeji böleginiň salgytdan gaýry serişdelerini artdyrmak, nagt däl hasaplaşyklara doly geçmek, nyrhlaryň emele gelşini ýönekeýleşdirmek, takyk ugra gönükdirilen serişdeleri kesgitli gaznalarda saklamak, ilatda bar bolan pul serişdelerini dolanyşyga çekmek, milli manadyň hümmetini erkin üýtgetmek ýaly ýörelgeler milli ykdysadyýeti oňaýsyz täsirlerden goramagyň netijeli çemeleşmesi hökmünde görkezilýär. Bu ugurda bellenen çärelere niýetlenen maliýe gorlaryny toplamak maksady bilen, daşyndan çekilen karzlaryň deňeçerligini saklamak, ätiýaçlyk gorlaryny emele getirmegiň çäklerinde eksportlyk harytlar boýunça tölegleriň daşary ýurt pulundaky hasabyny ýöretmek, eksporta iberilýän önümleriň ýerleniş nyrhlaryny kadalaşdyrmak, hususylaşdyrylýan desgalarda hakyky bazar bahalaryna geçmek, döwletiň karz edaralarynyň guramaçylyk-hukuk gurluşyny üýtgedip, olaryň binýadynda paýdarlar täjirçilik banklaryny döretmek, edara-kärhanalaryň işinde harajatlary tygşytlamak, täze salgyt töleýji taraplary ýüze çykarmak, jemagat hyzmat ugurly tölegleri bir hasapda ýöretmek arkaly býujet girdejileriniň möçberini artdyrmak meýilleşdirilýär.
Ykdysady taýdan hemmetaraplaýyn bähbitli hem-de geljegi nazarlaýan bu oňyn özgertmeleri netijeli durmuşa geçirmekde 2022-2023-nji ýyllara meýilleşdirilen maliýe resminamasyna ykdysady ösüşi tijendiriji güýç hökmünde aýratyn orun berilýär. Onuň çäklerinde amala aşyrylmagy göz öňünde tutulýan işler halkara gatnaşyklarda ýurdumyzyň bähbitlerini mäkäm goramaga, sarp ediş isleglerini doly kanagatlandyrmaga, dürli töwekgelçiliklerden sowa geçmäge ýardam berer. Türkmenistanyň ykdysady toplumynyň düzümlerinde zähmet çekýän hünärmenleriň gatnaşmagynda gündelik amaly işler pudagara derejede utgaşdyrylýar. Statistiki maglumatlara, okuw gollanmalaryna, daşary ýurt tejribesine esaslanýan köpugurly çäreler pudaklaýyn dolandyryş edaralarynyň işiniň usulyýet binýadynyň has-da kämilleşdirilmegine alyp barýar. Iri möçberli pudak düzümleriniň we olaryň garamagyndaky edaralaryň işiniň bir maksada gönükdirilmegi, döwlet dolandyryşynyň hiliniň ýokarlanmagy Maksatnamanyň yzygiderli, netijeli, durnukly amal edilmegini üpjün eder. Baş maksat öndüriji güýçleri ösdürmegiň netijeli döwlet mehanizmini kemala getirmekden, ykdysady ösüşi hemmetaraplaýyn goldamakdan ybarat.
Maliýe meýilnamasynyň çäklerinde jemi içerki önümiň ösüş depginini durnukly derejede saklamak, maýa goýum maksatnamasyna gaýtadan seretmek, şanly seneler mynasybetli açylyp, ulanyşa berilmegi meýilleşdirilýän desgalaryň öz wagtynda we ýokary hilde gurulmagyny üpjün etmek, ilatyň, aýratyn-da, welaýatlarda ýaşaýan adamlaryň ýaşaýyş-durmuş hajatlarynyň maliýeleşdirilişini has-da gowulandyrmak, edara-kärhanalaryň pudagara algy-bergilerini düýpli seljermek, aýlyk zähmet haklaryny ýokarlandyrmak, ýerli önümçilikleri ýola goýmagyň hasabyna täze iş orunlaryny döretmek, döwlet emlägini hususylaşdyrmak bilen bagly önümçilik gatnaşyklaryny kämilleşdirmek, tebigy, çig mal we zähmet gorlaryndan, maliýe mümkinçiliklerinden ýerlikli peýdalanmak ýaly ugurlarda netijeli işler alnyp barylýar. Häzirki döwrüň ykdysady taýdan çylşyrymlydygyna garamazdan, ýurdumyzda umumy bahasy 37 milliard amerikan dollaryndan gowrak bolan 2,5 müňe golaý senagat hem-de durmuş maksatly desgalaryň gurluşygy dowam edýär. Diňe Oba milli maksatnamasynyň çäklerinde şu ýylyň 6 aýynda 1,1 milliarda golaý, jemi 43,6 milliard manatdan gowrak maýa goýumlar özleşdirildi. Il bähbitli gurluşyklaryň sanawynda Ahal welaýatynyň edara ediş merkeziniň binalar toplumy, «şäher içindäki şäher» ýörelgeli «Aşgabat-siti» döwrebap şähergurluşyk taslamasy görnükli orunda durýar.
«Türkmenistan — parahatçylygyň we ynanyşmagyň Watany» ýylynda ýurdumyzy ösdürmekde söwda we daşary ykdysady gatnaşyklar ulgamyna, däp bolşy ýaly, möhüm ähmiýet berilýär. Bu ugurdaky iri möçberli taslamalaryň amala aşyrylmagynda maliýe we maslahat beriş goldawyny has-da güýçlendirmek üçin abraýly halkara maliýe guramalary bilen oňyn hyzmatdaşlygyň gerimi giňeldilýär. Gazagystan — Türkmenistan — Eýran demir ýoly, Türkmenistan — Özbegistan — Gazagystan — Hytaý transmilli gaz geçirijisi, Türkmenistan — Owganystan elektrik, optiki-süýümli geçirijiler, Türkmenbaşynyň Halkara deňiz porty, deňiz söwda flotuny döretmek, Aşgabat, Türkmenbaşy, Lebap, Kerki şäherlerinde halkara howa menzillerini, täze serhetýaka gümrük beketlerini, gazy suwuklandyryjy terminallary, awtomobil, demir ýol köprülerini, ýollary gurmak, kuwwatly ýolagçy-ýük uçarlaryny, döwrebap otly, gämi we beýleki ulag serişdelerini satyn almak boýunça durmuşa geçirilýän işler söwda-ykdysady gatnaşyklarda Türkmenistanyň ornuny düýpli pugtalandyrýar. Aslynda, Türkmenistan köp sanly sebitara, halkara ylalaşyklary baglaşmak bilen, strategik hyzmatdaşlygy ikitaraplaýyn we köptaraplaýyn esasda ösdürýär. Türkmenistanyň Azerbaýjan Respublikasy bilen bilelikde Hazar deňzindäki «Dostluk» känini Russiýa Federasiýasynyň kompaniýasynyň gatnaşmagynda özleşdirmek boýunça üçtaraplaýyn ylalaşygyň gazanylmagy, Merkezi Aziýa — Hytaý gaz geçirijisiniň karzlaşdyryş ugrunyň doly gaýtarylmagy, Türkmenistanyň öňdebaryjy kärhanalarynyň dostlukly Gyrgyzystan döwletiniň içerki bazaryna netijeli aralaşmagyny üpjün etmek maksady bilen, bilelikdäki gyrgyz-türkmen logistika kompaniýasyny döretmek baradaky teklibiň öňe sürülmegi bu aýdylanlary doly tassyklaýar. Türkmenistan dünýäniň dürli sebitleri, hatda Afrika döwletleri bilen senagat, ulag, oba hojalygy, medeniýet, saglyk, howpsuzlyk ýaly möhüm ugurlar boýunça geljegi nazarlaýan hyzmatdaşlygy giňeldýär. Türkmenistan — Owganystan — Pakistan — Hindistan transmilli gaz geçirijisiniň, Türkmenistan — Owganystan — Pakistan elektrik, optiki süýümli geçirijileriň taslamalary hem bu aýdylanlara aýdyň mysaldyr.
Halkara derejede söwda-ykdysady gatnaşyklary ösdürmekde sergilere, ýarmarkalara, forumlara aýratyn orun berilýär. Türkmenistan Halkara sergiler býurosyna işjeň agza bolmak bilen, daşary ykdysady syýasatyň çäklerinde iri möçberli sergileri geçirmäge, olara gatnaşmaga möhüm ähmiýet berýär. Bu forumlar milli ykdysadyýetiň kuwwatyny has-da artdyrmagyň, dünýäniň köp döwletleri bilen täze ugurlar boýunça söwda-ykdysady gatnaşyklary ýola goýmagyň, dünýäniň ösen iş tejribesi bilen ýakyndan tanyşmagyň, innowasion tehnologiýalary netijeli özleşdirmegiň işjeň serişdesi bolup çykyş edýär. Arap dünýäsiniň ýurtlary bilen özara gyzyklanma bildirilýän ugurlar boýunça hyzmatdaşlygy we maýa goýum taslamalaryny ara alyp maslahatlaşmak maksady bilen, şu ýylyň 9 — 11-nji iýuny aralygynda Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň Başlygynyň orunbasary Serdar Berdimuhamedowyň ýolbaşçylygynda türkmen wekiliýetiniň Birleşen Arap Emirliklerine iş saparynyň barşynda Türkmenistanyň Dubaý şäherinde halkara derejede geçiriljek Bütindünýä «EKSPO» sergisine gatnaşmak barada ylalaşyk gazanyldy. Şeýle sergi Garaşsyz Watanymyzyň uly üstünliklerini halkara giňişlige ýaýmakda ajaýyp mümkinçilikleri açar.
Içerki söwda hem işjeň häsiýetde ösýär. Aşgabat şäherinde, welaýatlarda söwda-hyzmatlar ugurly döwrebap merkezler, iri söwda toplumlary gurlup ulanylmaga berilýär. Bazar bolçulygynyň artmagy ilatyň sarp ediş isleglerini doly kanagatlandyrmaga, elektron täjirçiligiň gerimini giňeltmäge giň ýol açýar. Ilatyň satyn alyjylyk ukyby ýokary derejede bolmagynda galýar. Sanly söwdanyň depginli ösmegi iş bilen meşgullyk derejesiniň ýokarlanmagyna-da oňyn täsir edýär.
Soňky ýyllarda Türkmenistanda gazanylýan ýokary ösüş görkezijileri jemi içerki önümde önümçilik pudaklarynyň paýyny durnukly artdyrmak, kiçi we orta telekeçiligi goldamak, dünýä bazarynda milli önümlere islegi ýokarlandyrmak, netijeli ulag-logistika ugurlaryny kemala getirmek ýaly wajyp ykdysady binýatlara daýanýar. Döwletiň ykdysady ösüşini durnukly saklamakda dünýäniň, şol sanda sebitara we goňşy ýurtlaryň ykdysady ýagdaýlarynyň düýpli seljerilmegine, öňdebaryjy dünýä tejribesiniň işjeň özleşdirilmegine uly ähmiýet berilýär. Bütindünýä we halkara derejelerde ählumumy bähbitleri nazarlaýan gatnaşyklaryň çarçuwasynda oýlanyşykly eksport-import syýasatyny ýöretmek, bazaryň isleg-teklip deňagramlylygyny has-da pugtalandyrmak, ilatyň ykdysady işjeňligini höweslendirmek, netijeli ulag-aragatnaşyk infrastrukturasyny kemala getirmek arkaly söwda-ykdysady arabaglylygy has-da pugtalandyrmak ýaly binýatlaýyn ýörelgeler milli Liderimiziň ykdysady strategiýasynyň baş ugruny düzýär.
Hangeldi GURBANGELDIÝEW.
Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrligi.
https://www.turkmenmetbugat.gov.tm/tk/newspapers/2/articles/35618
boýunça dolandyryjysy Ýan Peter Olters tarapyndan Türkmenistanyň Hökümeti bilen Bütindünýä bankynyň Halkara täzeleniş we ösüş bankynyň arasynda karz almak barada Karz ylalaşygyna gol çekildi.
Duşuşygyň ahyrynda ýurdumyzy ösüşiň täze belentliklerine sary ynamly öňe alyp barýan, ýurdumyzy gülledip ösdürmekde bimöçber işleri amala aşyrýan, halkymyzyň, döwletimiziň halkara derejesinde abraý-mertebesini belende götermekde ägirt uly işleri durmuşa geçirýän Hormatly Prezidentimiziň janynyň sag, ömrüniň uzak, belent başynyň hemişe aman, il-ýurt bähbitli umumyadamzat ähmiýetli belent tutumly işleriniň mundan beýlägem rowaç almagy arzuw edildi.Türkmenistanyň Bütindünýä Söwda Guramasynyň synçysy derejesine eýe bolmagy milli ykdysadyýetiň sazlaşykly ösüşine, daşary söwda gatnaşyklarynda eýeleýän ornunyň berkemegine, köptaraply hyzmatdaşlygyň giňemegine, şeýle-de daşary ýurt maýa goýumlarynyň giňden çekilmegine oňyn täsir edýär. Geljegi uly täjirçilik we söwda strategiýasyny işläp taýýarlamakda-da, üstünlikli durmuşa geçirmekde-de bu derejäniň uly ähmiýetiniň boljakdygy aýdyňdyr.
Ýurdumyzda kabul edilen köp sanly maksatnamalara we konsepsiýalara laýyklykda, strategik wezipeler meýilleşdirilýär, umumy ykdysady meýilnamalar taýýarlanylýar. Bazarda bäsdeşlikli gurşawy goldamak we ýekemenligiň (monopoliýa) öňüni almak, daşary söwda bahalary bilen içerki bahalaryň amatly gatnaşygyny üpjün etmek, hümmetsizlenme ýagdaýlaryny öwrenmegiň esasynda durnukly bahalary üpjün etmek «Türkmenistanyň Prezidentiniň ýurdumyzy 2019 — 2025-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Maksatnamasynda» nyrh syýasaty boýunça öňde goýulýan wezipeler bolup durýar. Bu wajyp wezipeleriň üstünlikli çözülmegi bahalary düzgünleşdirmek, onuň bazara we bahalara, önümçiligiň ösüşine we önümiň hiliniň ýokarlanmagyna, girdejileriň ykdysadyýetiň pudaklarynyň we bölekleriniň, sebitleriň, kärhanalaryň we raýatlaryň aýry-aýry toparlarynyň arasynda adalatly paýlanmagyna edýän täsirini amatly etmäge mümkinçilik berer.
Garaşsyzlygyň 30 ýylynyň içinde söwda ulgamynda ilata hödürlenýän harytlaryň görnüşleri düýpli artdyrylyp, bazar bolçulygy döredildi. Hormatly Prezidentimiziň ykdysady syýasatyna laýyklykda, daşary ýurtlardan getirilýän harytlaryň möçberiniň esli azaldylyp, hususy pudagyň işine döwlet tarapyndan yzygiderli goldaw-hemaýat berilmegi bilen, milli önümlerimiziň barha köp görnüşleri bu gün ak bazarlarymyzy bezeýär. Özi-de, olar amatly bahadan halka ýetirilýär.
Ylmyň gazananlaryndan ugur alnanda, Türkmenistanyň býujet, maliýe, salgyt, pul-karz, nyrh we daşary ýurt puly syýasaty özara ylalaşylyp düzgünleşdirilýän we utgaşykly alnyp barylýan, ähli gatnaşyjylaryň bilelikde hereket etmegini talap edýän gatnaşyklaryň özara baglanyşykly toplumyndan ybaratdyr. Bu toplumda geljekki döwür üçin maliýe meýilnamasy görnüşinde işlenip taýýarlanýan we tassyklanýan döwlet býujeti esasy orun eýeleýär. Býujet ulgamyna girýän pul serişdeleri gaznalarynyň jemi döwletiň maliýe özygtyýarlylygynyň kepili bolup çykyş edýär.
Ýurduň we çäkleriň üpjünçilik derejesi, biziň pikirimizçe, meýilnamalaşdyrmagyň bitewi ulgamyny emele getirmeli. Munda daşary ýurt tejribesine salgylansak, strategik meýilnamalaşdyrmak hakynda kanunlar kabul edilip, şolarda meýilnamalaşdyrmak ulgamy kesgitlenýär. Meýilleşdirmegiň her bir zynjyrynyň — kanun çykaryjy we ýerine ýetiriji döwlet edaralarynyň jogapkärçiligi jikme-jik bellenilip, meýilnama görkezijilerini emele getirmegiň usullary anyklanýar.
Ýurdumyzda önümçiligi diwersifikasiýalaşdyrmak, täze tehnologiýalary özünde jemleýän önümçilikleri döretmek, işjeň maýa goýum syýasatyny alyp barmak, ýurduň eksport kuwwatyny artdyrmak, importyň ornuny tutýan önümçilikleri döretmek, durmuş ulgamlaryny ösdürmek, adamyň aň-bilim maýasyny ösdürmäge uly üns bermek, döwlet bilen hususy eýeçiligiň arasynda jebis hyzmatdaşlygy ýola goýmak babatda düýpli işler alnyp barylýar. Döredilýän önümçilikleri bazar ykdysadyýetiniň şertlerine mümkingadar çalt uýgunlaşdyrmak, täze we öňki hereket edýän önümçilikleriň dünýä bazarlarynda bäsdeşlige ukyplylygyny ýokarlandyrmak, ösen tehnologiýalary we innowasiýalary ulanýan dürli eýeçilik görnüşlerine daýanyp ösýän önümçilikleri döretmek, dolandyryşyň has kämil, bazar şertlerine doly uýgunlaşan usullaryny ulanmak aýratyn ähmiýete eýedir.
Dünýä ykdysadyýetini ösdürmek, söwdany we maýa goýumlaryny höweslendirmek boýunça işlerde Bütindünýä Söwda Guramasynyň barha artýan ähmiýeti hem bellärliklidir. Türkmenistan bu guramanyň synçy derejesine eýe bolandan soň, dünýä ykdysadyýetindäki ählumumy çökgünlik ýagdaýlaryny çalt ýeňip geçmek, ony oňyn depginli ösüşe geçirmek boýunça anyk çäreleri öňe ilerletmek babatda täze mümkinçilikleri netijeli peýdalanmaga çalyşýar.
Aslynda-da, söwda-ykdysady we maýa goýum ulgamlaryndaky özara bähbitli halkara hyzmatdaşlygyň ösdürilmegi durmuşa geçirilýän döwlet syýasatynyň möhüm ugry bolup durýar. Munuň özi Türkmenistanyň köpugurly ykdysady mümkinçilikleriniň amala aşyrylmagyny, milli ykdysadyýetiň sazlaşykly hem-de toplumlaýyn ösüşini üpjün edýär. Şeýlelikde, hemişelik Bitaraplyk hukuk ýagdaýymyza, geosyýasy we geoykdysady şertlerimize, ägirt uly serişde hem-de adam mümkinçiliklerimize daýanmak arkaly Garaşsyz ýurdumyz dünýäniň ösen döwletleriniň birine öwrülýär.
Gurbanjahan SUHANOWA,
Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň nyrh syýasaty bölüminiň baş hünärmeni.
https://www.turkmenmetbugat.gov.tm/tk/newspapers/2/articles/34112
Ýurdumyz halkara gatnaşyklar ulgamyna işjeň goşulyşmak bilen, bu babatda kadalaşdyryjy hukuk namalaryny yzygiderli kämilleşdirýär. Bu ugurda, ilkinji nobatda, Birleşen Milletler Guramasy hem-de onuň düzüm birlikleri bilen bir hatarda, beýleki abraýly halkara guramalar bilen işjeň hyzmatdaşlyk ýola goýuldy.
Mälim bolşy ýaly, ýurdumyz jenaýatçylykly ýol bilen alnan girdejileriň kanunylaşdyrylmagyna we terrorçylygyň maliýeleşdirilmegine garşy hereket etmek ulgamynda halkara hyzmatdaşlyk babatda Birleşen Milletler Guramasynyň, Garaşsyz Döwletleriň Arkalaşygynyň, Ýewropada Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasynyň, Halkara Pul gaznasynyň, Bütindünýä bankynyň, Pullaryň kanunylaşdyrylmagyna garşy göreşiň maliýe çärelerini işläp taýýarlaýan topar (FATF), Bütindünýä maliýe aňtawçylyk edaralarynyň bileleşmesi bolan Egmont we Jenaýatçylykly ýol bilen alnan girdejileriň kanunylaşdyrylmagyna we terrorçylygyň maliýeleşdirilmegine garşy hereket etmek boýunça Ýewraziýa toparlarynyň hem-de ugurdaş beýleki halkara guramalaryň düzümleriniň çäklerinde netijeli işleri amala aşyrýar. Hususan-da, Birleşen Milletler Guramasynyň degişli konwensiýalarynyň, ylalaşyklarynyň we maksatnamalarynyň düzgünlerine pugta eýerip, bu guramanyň Terrorçylyga we onuň maliýeleşdirilmegine garşy göreşmek boýunça ählumumy strategiýasynyň durmuşa geçirilmegine öz goşandyny goşýar.
Aslynda, ýurdumyzy durnukly ösdürmek we bazar ykdysadyýeti şertlerinde pudaklaryň netijeliligini ýokarlandyrmak maksady bilen, döwletimiziň dünýä ykdysady giňişligine işjeň goşulyşmagyna gönükdirilen täze kanunçylyk namalaryny kabul etmek we hereket edýän kanunlary kämilleşdirmek örän wajyp wezipe bolup durýar.
Şu ýylyň 25-nji fewralynda milli Liderimiz ýurdumyzyň deputatlar düzümi bilen bolan taryhy duşuşygynda döwlet ösüşiniň nobatdaky tapgyrynda kanun çykaryjylyk işiniň ileri tutulýan ugurlaryny kesgitläp berdi. Duşuşykda halkara tejribeden ugur alyp, häzirki döwrüň talaplaryna laýyklykda, «Jenaýatçylykly ýol bilen alnan girdejileriň kanunylaşdyrylmagyna, terrorçylygyň maliýeleşdirilmegine we köpçülikleýin gyryş ýaragynyň ýaýradylmagynyň maliýeleşdirilmegine garşy hereket etmek hakynda» Türkmenistanyň Kanunynyň rejelenen görnüşiniň taslamasynyň işlenip taýýarlanylmagynyň we kabul edilmeginiň örän wajypdygy bellenildi. Şunuň bilen baglylykda, Türkmenistanyň Milli Geňeşiniň Mejlisiniň şu ýylyň 13-nji martynda geçirilen maslahatynda hut şu meselä garaldy we taslama kabul edildi. Kanun jenaýatçylykly ýol bilen alnan girdejileriň kanunylaşdyrylmagyna, terrorçylygyň maliýeleşdirilmegine we köpçülikleýin gyryş ýaragynyň ýaýradylmagynyň maliýeleşdirilmegine garşy hereket etmegiň hukuk esaslaryny kesgitleýär. Bu çygyrda pul serişdeleri ýa-da gaýry emläk bilen amallary ýa-da geleşikleri amala aşyrýan şahslaryň, ygtyýarly edaranyň, ýagny Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň ýanyndaky Maliýe gözegçiligi gullugynyň we beýleki döwlet edaralarynyň hukuk gatnaşyklaryny düzgünleşdirýär.
Gürrüňi edilýän resminamanyň esasy wezipesi jenaýatçylykly ýol bilen alnan girdejileriň kanunylaşdyrylmagyna, terrorçylygyň maliýeleşdirilmegine we köpçülikleýin gyryş ýaraglarynyň ýaýradylmagynyň maliýeleşdirilmegine gönükdirilen işi, şeýle hem onuň bilen bagly jenaýatlary duýdurmak, ýüze çykarmak we ýok etmek bolup durýar. Şeýle-de Kanun bu babatdaky etmişleri duýdurmak, ýüze çykarmak we öňüni almak maksady bilen:
— fiziki we ýuridik şahslar tarapyndan pul serişdeleri ýa-da gaýry emläk bilen amallar ýa-da geleşikler geçirilende, bellenilen çäreleri durmuşa geçirmegiň tertibini;
— Türkmenistana dahylly ýuridik şahslaryň daşary ýurt döwletlerinde ýerleşen golçur kärhanalarynyň, wekillikleriniň we şahamçalarynyň işini amala aşyrmagyň barşynda şu hukuk resminamasynda bellenilen çäreleri durmuşa geçirmegiň tertibini;
— şu bölegiň 1-nji we 2-nji bentlerinde görkezilen subýektler tarapyndan pul serişdeleri ýa-da gaýry emläk bilen amallar ýa-da geleşikler geçirilende, bellenilen çäreleriň ýerine ýetirilişine gözegçiligi amala aşyrýan döwlet edaralarynyň işiniň tertibini;
— jenaýatçylykly ýol bilen alnan girdejileriň kanunylaşdyrylmagyna, terrorçylygyň maliýeleşdirilmegine we köpçülikleýin gyryş ýaraglarynyň ýaýradylmagynyň maliýeleşdirilmegine garşy hereket etmegiň çygrynda döwlet we gaýry edaralaryň özara hereket etmeginiň tertibini düzgünleşdirýär.
Kanunda ygtyýarly edaranyň wezipeleri we ýerine ýetirýän işleri, hukuklary we borçlary beýan edilýär. Şeýle-de halkara we pudagara hyzmatdaşlygyň amala aşyrylmagynyň düzgünleri, maglumat berýän şahslaryň arasyndaky hyzmatdaşlygy, hökmany gözegçilige degişli amallaryň görnüşleri, amallary amala aşyrýan şahslar tarapyndan müşderileriniň görnüşlerine görä talabalaýyk barlagy, içerki gözegçiligiň alnyp barylmagynyň ugurlary, terrorçylyk işi, köpçülikleýin gyryş ýaraglarynyň ýaýradylmagy we onuň maliýeleşdirilmegi bilen bagly fiziki we ýuridik şahslaryň sanawyny ýöretmegiň hem-de olara degişli maksatlaýyn maliýe çäreleriniň ulanylyşynyň kadalary, pul serişdeleri ýa-da gaýry emläk bilen amallary geçirmekden ýüz döndermek we olary togtatmak boýunça kadalar öz beýanyny tapýar.
Arslan MUHYÝEW,
Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň ýanyndaky Maliýe gözegçiligi gullugynyň Halkara we pudagara hyzmatdaşlygy utgaşdyryş müdirliginiň başlygy.
https://www.turkmenmetbugat.gov.tm/tk/newspapers/2/articles/33944
Intellektual eýeçiligiň obýektlerini hukuk taýdan goramak boýunça halkara ýörelgelere laýyk gelýän kanunçylyga esaslanýan bu ulgam senagat, ylym we awtorlyk hukugy çygrynda döwletiň üstünlikli ösüşiniň esaslarynyň biri bolup durýar. Intellektual eýeçiligi goramak çygryndaky kanunçylygyň esaslary, döwlet gullugy we hünärmenler intellektual mümkinçilikleri ösdürmäge, tehniki innowasiýalary ornaşdyrmaga, şol sanda daşary ýurt maýa goýumlaryny çekmäge şert döredýär.
Milli ulgam 1993-nji ýyldan bäri hereket edýär. 2008-nji ýylda bu ugurda birnäçe täze kanunçylyk namalarynyň kabul edilmegi hem-de 2013-nji ýylda Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň Intellektual eýeçilik boýunça döwlet gullugynyň döredilmegi, şeýle hem 2020-nji ýylyň 4-nji dekabrynda «Türkmenistanyň intellektual eýeçilik ulgamyny ösdürmegiň 2021 — 2025-nji ýyllar üçin Maksatnamasynyň» kabul edilmegi ýurdumyzda bu ugry ösdürmäge uly üns berilýändigine aýdyň şaýatlyk edýär.
Türkmenistanyň Konstitusiýasy intellektual eýeçiligiň obýektlerini döretmek, goramak we peýdalanmak bilen baglanyşykly gatnaşyklary hukuk taýdan düzgünleşdirmegiň esasy çeşmesi bolup durýar. Onda her bir adamyň medeni durmuşa gatnaşmaga, çeper, ylmy we tehniki döredijiligiň erkinligine hukugynyň bardygy, ylmy, tehniki döredijilikde, şeýle hem çeperçilik, edebiýat we medeniýet işinde awtorlyk hukuklarynyň hem-de bähbitleriniň kanun bilen goralýandygy kesgitlenilýär.
Ykdysadyýetde we söwdada bazar gatnaşyklarynyň ösüşi, ýurduň senagat eýeçiliginiň goragy, haryt nyşanlary, hyzmat ediş nyşanlary ulgamynda halkara ylalaşyklaryň we şertnamalaryň birnäçesine goşulmagy hereket edýän kanunçylygy düýpli kämilleşdirmegi talap etdi. Milli parlament tarapyndan kabul edilen Türkmenistanyň Kanunlary intellektual eýeçilik boýunça hukuk giňişligini döretmäge mümkinçilik berdi.
Hormatly Prezidentimiziň çykyşlarynda oýlap tapyşlary we beýleki ylmy-tehniki gazananlary peýdalanmagyň möhüm ähmiýeti, ylmyň önümçilik bilen ýakyndan arabaglanyşygyny ýola goýmagyň zerurlygy barada yzygiderli nygtalýar. Intellektual iş hem-de onuň netijelerini halk hojalygynda netijeli ornaşdyrmagyň şu we beýleki meselelerini çözmekde möhüm serişdeleriň biri-de intellektual eýeçilik hakynda kanunçylygyň kemala getirilmegi we yzygiderli kämilleşdirilmegi bolup durýar.
Türkmenistanyň Prezidentiniň başlangyjy bilen, «Awtorlyk hukugy we gatyşyk hukuklar hakynda», «Harytlaryň gelip çykan ýerleriniň atlary hakynda», «Haryt nyşanlary hakynda», «Oýlap tapyşlaryň hukuk goragy hakynda», «Rasionalizatorçylyk işi hakynda», «Senagat nusgalarynyň hukuk goragy hakynda», «Seleksiýanyň gazananlaryny hukuk taýdan goramak hakynda» we başga-da birnäçe Kanunlaryň kabul edilmegi ulgamyň kanunçylyk esaslaryny kämilleşdirmäge, ony halkara talaplara laýyk getirmäge mümkinçilik berdi. Mundan başga-da, «Türkmenistanyň intellektual eýeçilik ulgamyny ösdürmegiň 2021 — 2025-nji ýyllar üçin Maksatnamasyny» üstünlikli durmuşa geçirmek, intellektual eýeçilik hukuklaryny goramak boýunça alnyp barylýan işleri utgaşdyrmak, ulgamyň obýektlerini goramak babatda hukuk bozulmalaryň öňüni almak boýunça zerur çäreleri durmuşa geçirmek, şeýle hem bu ugry halkara kadalara laýyklykda has-da ösdürmek maksady bilen, Türkmenistanyň Prezidenti Ministrler Kabinetiniň şu ýylyň maý aýynyň 21-ine geçirilen nobatdaky mejlisinde intellektual eýeçiligiň obýektlerini goramak boýunça Pudagara topary döretmek hakynda Karara gol çekdi we onuň düzümini hem-de düzgünnamasyny tassyklady. Topar intellektual eýeçiligiň hukuklaryny goramakda kanunçylygyň berjaý edilişine gözegçilik etmek, bu ugurda halkara şertnamalardan gelip çykýan borçlar babatda alnyp barylýan işleri utgaşdyrmak, ynsapsyz bäsdeşligiň öňüni almak we intellektual eýeçiligiň obýektleriniň medeniýetli bazaryny döretmek boýunça degişli işleri durmuşa geçirer.
Toparyň döredilmegi halkara tejribeleri göz öňünde tutmak bilen, intellektual eýeçilik ugrunda hukuk bozulmalaryň öňüniň alynmagynda hem-de hukuk eýeleriniň hukuklarynyň goralmagynda, ýurtda täze oýlap tapyşlaryň, senagat nusgalarynyň, haryt nyşanlarynyň we beýlekileriň döremegine milli haýyşnamaçylaryň höwesini artdyrmakda uly ähmiýete eýedir.
Intellektual eýeçilik bilen bagly meseleleri düzgünleşdirýän kanunçylygyň ähmiýeti milli ykdysadyýetde amala aşyrylýan düýpli özgertmeler we onuň ähli pudaklar boýunça durnukly ösüş depginleri bilen kesgitlenýär. Innowasion tehnologiýalaryň netijeli ornaşdyrylmagy oýlap tapyşlary, senagat nusgalaryny döretmekde we özleşdirmekde, öndürilýän önümleriň we hyzmatlaryň bäsdeşlige ukyplylygyny üpjün etmekde eýeçiligiň ähli görnüşli kärhanalarynyň we guramalarynyň gyzyklanmasyny ýokarlandyrmak arkaly gazanylýar. Şunda işgärleriň intellektual işini höweslendirmegiň gurallaryny kämilleşdirmek möhüm ähmiýete eýedir.
Milli intellektual eýeçilik ulgamy döredileli bäri halkara hyzmatdaşlyk babatda uly üstünlikler gazanyldy. Munuň özi intellektual eýeçilik çygrynda halkara ulgama goşulyşmagymyza ýardam etdi. Häzirki wagtda biziň ýurdumyz intellektual eýeçilik babatda halkara konwensiýalaryň we ylalaşyklaryň 15-siniň agzasydyr.
Halkara ylalaşyklar Garaşsyzlyk ýyllarynda milli bazara uly höwes bildirýän daşary ýurt kompaniýalary, kärhanalary ýa-da şahsy taraplar üçin uly mümkinçilikleri döretdi. Daşary ýurtly haýyşnamaçylar milli ýa-da halkara hasaba alnyş arkaly, Türkmenistanyň çäginde senagat eýeçiliginiň obýektleriniň gorag hukugynyň eýeleri bolup bilerler. Halkara derejedäki hyzmatdaşlara Intellektual Eýeçiligiň Bütindünýä Guramasy, Ýewraziýa Patent Guramasy hem-de bu ulgamda hereket edýän beýleki abraýly guramalar degişlidir. Intellektual Eýeçiligiň Bütindünýä Guramasy we Ýewraziýa Patent Guramasy bilen işjeň hyzmatdaşlyk saklamak, gatnaşyklaryň örüsini giňeltmek, şeýle hem intellektual eýeçilige degişli hukuklary goramak ugrunda halkara we milli tejribe bilen tanyşmak maksady bilen, Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň Intellektual eýeçilik boýunça döwlet gullugy tarapyndan milli we sebitleýin okuw maslahatlary geçirilýär. Halkara guramalar we daşary ýurt döwletleriniň bilermenleri bilen guralýan maslahatlara we simpoziumlara işjeň gatnaşmak işgärleriň hünär taýýarlygyny artdyrmaga hem-de özara tejribe alyşmaga giň mümkinçilik berýär.
Gysga döwrüň içinde intellektual eýeçilik çygrynda daşary ýurtlaryň öňdebaryjy tejribesini özünde jemleýän häzirki zaman kanunçylyk esaslarynyň kemala getirilmegi döwlet Baştutanymyzyň ýurdumyzy durmuş-ykdysady hem-de demokratik özgertmeler ýoly bilen okgunly ösdürmek boýunça öňde goýan wezipelerini üstünlikli durmuşa geçirmäge ýardam berýär.
Nazarmuhammet BABAÝEW,
Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň Intellektual eýeçilik boýunça döwlet gullugynyň halkara gatnaşyklar bölüminiň başlygy.
https://www.turkmenmetbugat.gov.tm/tk/newspapers/2/articles/33828
Soňra, jenap Çernisyn Fýodora söz berildi. Ol hem, öz çykyşynda türkmen tarapyna Russiýa Federasiýasynyň adyndan mähirli salam bilen ýüzlenip, şu aşakdaky ugurlar boýunça hyzmatdaşlygyň mümkinçilikleri barada belläp geçdi.
