Ykdysady ösüş her bir jemgyýet üçin derwaýysdyr. Sebäbi ol jemgyýetçilik gurluşynyň nähilidigine garamazdan, halkyň durmuş-ykdysady ýagdaýynyň iň bir wajyp meseleleriniň biri bolup durýar. 

Önümleriň möçberiniň artdyrylmagy işçi güýjüniň we önümçilik serişdeleriniň hil taýdan kämilleşdirilmeginiň we olaryň peýdalanylyşynyň gowulandyrylmagynyň hasabyna gazanylýar. 

Önümçiligiň ösüşi onuň şertleriniň, ýagny işgärleriň sanynyň we önümçilik serişdeleriniň mukdarynyň artdyrylmagy esasynda amala aşyrylýar. 

Ykdysady ösüş diýlip, jemgyýetçilik önüminiň we ony öndürmekligiň şertleriniň mukdar taýdan köpelmegine we hil taýdan kämilleşmegine düşünilýär. Ykdysady ösüş ekstensiw ýa-da intensiw görnüşde bolup biler.  

Önümçiligiň ösüşi onuň şertleriniň mukdar taýdan artdyrylmagy esasynda amala aşyrylsa, oňa ekstensiw ykdysady ösüş diýilýär. Şonda, ol şertleriň tehniki (hil) derejesi öňküligine galýar. Mysal üçin, önümçiligiň ösüşi işgärleriň sanynyň köpeldilmeginiň hasabyna, çig malyň, materiallaryň, energetiki resurslaryň dolanyşyga goşmaça girizilmeginiň, täze gurluşygyň hasabyna alnyp barylsa, onda bu ösüşiň ekstensiw ýoludyr. Kähalatlarda intensiw ösüş ýoluna geçmeklik hem zerurlykdyr. 

Eger-de öndürilýän önümleriň möçberiniň artdyrylmagy önümçiligiň şertleriniň mukdar taýdan däl-de, olaryň hil taýdan kämilleşdirilmeginiň netijesinde gazanylýan bolsa, onda bu ykdysady ösüşiň intensiw görnüşi bolýar. Intensiw ösüş önümçiligiň şertleriniň peýdalanylyşyny gowulandyrmagyň hasabyna hem bolup biler. Ol has kämil zähmet serişdelerini peýdalanmagy we zähmet predmetlerini tygşytly ulanmagy, işgäriň hünärini ýokarlandyrmagy hem-de bar bolan önümçilik kuwwatlyklarynyň peýdalanylyşyny gowulandyrmagy göz öňünde tutýar. Gepiň gerdişine görä aýtsak, intensiw ösüş şertlerinde öndürilýän önümiň möçberini artdyrmak üçin hökman täze bir kuwwatlyklary, kärhanalary döretmek zerurlygy ýok. Munuň üçin önümçiligi kämilleşdirmek, ähli serişdeleri has rejeli peýdalanmak ýeterlikdir. 

Ykdysady ösüşiň iki görnüşi-de özara baglanyşyklydyr. Ykdysady durmuşda ekstensiw ýa-da intensiw ösüş ýollary ýeke-täk arassa görnüşinde duş gelmeýär. Olar hemişe özara utgaşykly amala aşyrylýar. Emma jemgyýetçilik önümçiliginiň ösüşiniň belli bir döwründe intensiw ýa-da ekstensiw ugur agdyklyk etmegi mümkin. Ykdysadyýeti intensiw usula geçirmeklik wajyp meseleleriň biridir. Munuň özi islendik jemgyýet üçin kanunalaýyklykdyr. 

Arkadagly Serdarymyzyň belleýşi ýaly, geçen taryhy döwrüň dowamynda senagat we innowasiýa ösüş nusgasyna gönükdirilen strategik ugruň yzygiderli durmuşa geçirilmegi, sözüň doly manysynda, döwletimiziň ykdysady garaşsyzlygyny üpjün etdi. Bu bolsa dünýäniň ähli ýurtlaryna diýen ýaly täsirini ýetiren koronawirus pandemiýasynyň ýaýramagy bilen emele gelen ykdysady çökgünligiň, energiýa serişdeleriniň bahalarynyň duýdansyz we çalt peselen şertlerinde Türkmenistanyň ykdysadyýetiniň köp pudaklarynyň deňagramly ösüşini, bäsdeşlige ukyplylygyny saklamaga mümkinçilik berdi. 

Mälim bolşy ýaly, Türkmenistanyň Milli Geňeşiniň Halk Maslahatynyň mejlisinde «Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy: Türkmenistany 2022 — 2052-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Milli maksatnamasy» kabul edildi. Bu maksatnama laýyklykda, geljekde ýurdumyzda innowasion häsiýete esaslanýan milli ykdysadyýetimizi diwersifikasiýa arkaly ösdürmäge gönükdirilen özgertmeler dowam etdiriler. Ýakyn geljekde ýokary we ekologiýa taýdan arassa tehnologiýalara esaslanýan gaýtadan işleýän önümçilik pudaklaryny ösdürmäge-de hemmetaraplaýyn ýardam berler. Bu bolsa ýurdumyzyň dünýä ykdysadyýetinde barha artýan ornuny üpjün etjek eksport mümkinçiliginiň möçberini has-da artdyrmaga şert döreder. Bu babatda, hormatly Arkadagymyz şeýle belleýär: «Garaşsyz döwletimiz milli ykdysadyýetimiziň hereketlendiriji güýçlerinden biri bolan telekeçiligi geljekde hem hemmetaraplaýyn goldar. Şunuň bilen birlikde, ýurdumyzyň ykdysady kuwwatyny artdyrmak maksady bilen, innowasion ýagdaý üçin ähli amatly şertler dörediler. Şeýlelikde, biz köp girdeji alarys we maýa goýumlary öz wagtynda gaýtaryp bileris. Geljekde bazar gatnaşyklarynyň täze ugurlary kesgitlenip, ykdysady ösüşiň mümkinçilikleri dörediler. Biz innowasiýalara esaslanýan işewürligiň täze görnüşleri bolan iri kompaniýalaryň döredilmegini hem goldamalydyrys». 

Ýeri gelende aýtsak, Türkmenistan energiýa serişdelerini dünýä bazarlaryna ibermekde özüniň öňdeligini berkitmegi hem dowam etdirer. Hut şu maksat bilen hem nebitgaz pudagyny diwersifikasiýa ýoly bilen ösdürmegi dowam etdirmek maksat edinilýär. Bu bolsa nebiti we gazy gaýtadan işlemäge ýöriteleşdirilen häzirki zaman toplumlarynyň gurluşygyny göz öňünde tutýar. Täze känleri, şol sanda Hazar deňziniň türkmen bölegindäki ýataklary we «Galkynyş» känini senagat taýdan özleşdirmegi çaltlandyrmagy aňladýar. 

Selimberdi HOJABERDIÝEW,

Aşgabat şäheriniň Baş maliýe we ykdysadyýet müdirliginiň başlygynyň orunbasary.

Balkan welaýaty: 

 8. Dokma pudagynda täze gözýetimler 

Türkmenistan soňky ýyllarda gaýtadan işleýän senagatyň berk binýadyny tutmak bilen, halkara bazarda bäsdeşlige ukyply harytlary öndürýän ynamdar hyzmatdaş hökmünde öz abraýyny barha pugtalandyrýar. Milli ykdysadyýetiň binýatlaýyn pudaklarynyň bäsdeşlik ukybyny ýokarlandyrmak, türkmen haryt öndürijileriniň öndürýän önümleriniň dünýä bazarlarynda mynasyp ornuny üpjün etmek ileri tutulýan ugurlaryň biridir. Türkmenistan Garaşsyzlygyna eýe bolan ilkinji günlerinden bereketli topragymyzda inçe süýümli pagtadyr ak bugdaýy bol öndürmegi, azyk senagaty, ýüpekçilikdir dokmaçylyk pudaklaryny ösdürmegi maksat edindi. Şeýlelikde, könelişen ýeňil senagat kärhanalarynyň maddy-tehniki binýadyny döwrebaplaşdyrmak, täze kärhanalary gurmak we bar bolanlarynyň ykdysady netijeliligini ýokarlandyrmak boýunça giň gerimli özgertmelere badalga berildi.  

Balkan welaýatynda dokma senagatyny ösdürmek boýunça başy başlanan taslamalar üstünlikli durmuşa geçirilýän işleriň hatarynda mynasyp orun aldy. Ugurdaş önümçiliklere uly möçberde maýa goýumlar gönükdirildi. Türkmenbaşy şäherinde, Serdar, Bereket, Esenguly, Magtymguly etraplarynda daşary ýurtly maýadarlaryň gatnaşmagynda döwrebap tehnikalar bilen enjamlaşdyrylan dokma toplumlary, egin-eşik, aýakgap, haly fabrikleri, ýüplük kärhanalary işe girizildi. Ekerançylyk güýçli ösüşe eýe boldy. Köp mukdarda ýokary hilli pagta süýümi, ýüpek öndürilip başlandy. Maldarçylyk pudagynyň geriminiň artmagy bilen, welaýatda ýüňüň, deriniň, bagananyň, mişiniň, çöpüriň, guş ýeleginiň önümçilik möçberleri artyp, olar sebitde dokma senagatynyň önümçilik kuwwatlyklarynyň ýokarlanmagyna oňyn täsir etdi.  

Döwlet Baştutanymyz sebitiň ykdysadyýetini mundan beýläk-de ösdürmekde dokma pudagynyň ornunyň uludygyny, onuň daşary ykdysady hyzmatdaşlygy hem-de eksport mümkinçiliklerimizi pugtalandyrmakda möhüm ähmiýete eýedigini aýratyn belleýär. Sebitleri ösdürmekde ýeňil senagatyň dokma pudagyna uly orun berilýändigi kabul edilýän ösüş maksatnamalarynda aýdyň görünýär. «Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy: Türkmenistany 2022 — 2052-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Milli maksatnamasynda» geljek 30 ýylyň dowamynda Balkan welaýatynda birnäçe dokma toplumlaryny, pagta egriji, ýüpek, ýüplük, jorap, aýakgap, egin-eşik, başgap tikinçilik fabriklerini, gön eýleýän, ýüň ýuwýan kärhanalary, el haly, keçe öndürýän kärhanalary gurmak, şeýle-de ozal hereket edýän egirme-dokma fabrikleriniň önümçilik kuwwatyny has-da artdyrmak, durkuny döwrebaplaşdyrmak göz öňünde tutulýar. Maksatnamada döwlete dahylsyz bolan kiçi we orta möçberli dokma senagat kärhanalarynyň onlarçasyny gurmak meýilleşdirilýär.  

Dürli görnüşli sütükli, örülen matalary öndürýän täze dokma toplumlarynyň işe girizilmegi importyň öwezini özümizde öndürilýän matadyr taýýar önümler bilen dolmaga mümkinçilik berer. Üstesine, ilat üçin täze iş orunlarynyň müňlerçesi dörediler. Ýola goýuljak önümçilikler ilat arasynda hyrydarly keteni, ýüpek, nah, gyraw, mahmal, pamazy, biz, kendir, atlaz, jinsi, welwet, welýur, setin, kapron, poplin, ştapel ýaly başga-da birnäçe matalaryň köp görnüşini, dürli ýaşdaky adamlara niýetlenen möwsümleýin egin-eşikleri, şeýle hem goýun, düýe ýüňünden žaketleri, ýeňsizleri öndürmäge mümkinçilik berer. Täze kärhanalaryň agramly bölegi daşary ýurt maýasynyň gatnaşmagynda gurlar we ýokary paýly bilelikdäki kärhanalaryň sany artdyrylar. Türkmenbaşy şäheriniň golaýynda ýörite senagat ykdysady zolagyny döretmek, welaýatda hereket edýän döwlet eýeçiligindäki kiçi senagat kärhanalaryny mundan beýläk-de hususylaşdyrmak, hususy taraplaryň gatnaşmagynda paýdarlar jemgyýetlerini döretmek babatda işler alnyp barlar. Welaýatyň dokma kärhanalaryny gutarnykly bazar gatnaşyklaryna geçirmek üçin zerur özgertmeler amala aşyrylar. Durmuşa geçirilmegi meýilleşdirilýän tutumly işleriň netijesinde, welaýatyň jemi içerki önüminiň düzüminde ykdysadyýetiň döwlete dahylsyz böleginiň paýy yzygiderli ýokarlanar.  

Hormatly Prezidentimiz dokma pudagynyň ýolbaşçylarynyň öňünde sebitlerde diňe bir häzirki zaman ýüplük egriji fabriklerini we dokma toplumlaryny gurmak bilen çäklenmän, eýsem, pudagyň giň mümkinçiliklerini has doly peýdalanmagy, önümleriň görnüşini, hilini ýokarlandyrmaga gönükdirilen iri möçberli taslamalary işläp düzmegi wajyp ähmiýetli wezipeleriň hatarynda kesgitledi. Şeýlelikde, ýakyn geljekde welaýatyň şäherlerinde, etrap merkezlerinde lukmançylyk pamygyny, timar beriş serişdelerini, nah ýüplük egriji, tüýsüz nah we inçe süýümli, şeýle-de sintetik ýüplükleri çykarýan, kapron, ýüpek we pagta süýümlerinden garyşyk ýüplükleri öndürýän fabrikleri işe girizmek meýilleşdirildi. Şeýle kuwwatlyklar ýeňil senagatyň ýerli çig mala esaslanýan täze düzümlerini emele getirer. Milli maksatnamada bellenilen toplumlaýyn wezipeleriň üstünlikli durmuşa geçirilmegi sebit senagatynyň diwersifikasiýalaşmagyna, innowasion önümçilikleriň, halkara zähmet bölünişiginde mynasyp orun eýeleýän, dünýä bazarlarynda bäsdeşlige ukyply ýeňil senagat kärhanalarynyň döremegine itergi berer.  

Pagta süýümini gaýtadan işleýän iri senagat kärhanalary welaýatyň gowaça ekýän etraplarynyň ählisinde diýen ýaly gurlup ulanyşa girizildi. «Türkmenistanda öndürildi» diýen söwda nyşanly harytlara dünýä bazarlarynda bildirilýän isleg ýokary bolmagynda galýar. Bu ugurdaky ýokary sepgitler, ilkinji nobatda, önümçilik düzümlerini düýpli döwrebaplaşdyrmagyň, täze gurulýan önümçilik kärhanalaryna ylmyň we innowasion ösüşiň iň täze gazananlaryny ornaşdyrmagyň hasabyna üpjün edilýär.  

Mälim bolşy ýaly, welaýatda dokma senagatyny ösdürmek üçin oňyn şertler bar. Döwrebap ýeňil senagat önümçilikleriniň ýola goýulmagy derini we ýüňi, mata hem-de ýüplük galyndylaryny gaýtadan işlemäge, egrilen ýüplügi, regenirlenen süýümi köp möçberde öndürmäge, bu önümlere içerki sarp ediş islegini doly kanagatlandyrmaga hem-de olaryň eksportyny artdyrmaga täze mümkinçilikleri döreder.  

Içerki we daşarky bazarlarda bäsdeşligiň güýjemegi ýeňil senagatda öndürilýän taýýar önümleriň görnüşleriniň köpeldilmegini we yzygiderli täzelenmegini talap edýär. Pagta süýümini gaýtadan işlemäge ýöriteleşdirilen dokma senagaty milli önümçilik düzümleriniň hatarynda ilkinji orunlaryň birini eýeleýär hem-de özüniň ykdysady netijeliligini barha ýokarlandyrýar. Sebitde pudagyň önümçilik kuwwatlyklarynyň artmagy, düşewüntli işlemegi täze gurlan hem-de döwrebaplaşdyrylan egirme-dokma, ýüplük, trikotaž, aýakgap, ýüpek, tikinçilik, ýüň ýuwýan, gaýyş-haryt fabrikleriniň, nah mata, sintetik, emeli ýüň haly, deri eýleýän gön kärhanalarynyň önümleriniň sarp ediş bazaryny tapmak we yzygiderli öwrenmek meseleleriniň ähmiýetini artdyrýar. Welaýatda bar bolan çig mallary birinji, ikinji, üçünji derejelerde işlemek, ugurdaş önümçilik kuwwatlyklaryny artdyrmagyň çäklerinde öndürilýän harytlaryň görnüşini köpeltmek we hil taýdan bäsdeşlige ukyplylygyny ýokarlandyrmak boýunça toplumlaýyn çäreler bellenilendir. Bu kärhanalarda ulanylýan çig mal serişdeleriniň welaýatda köp mukdarda jemlenmegi, ýokary hünär taýýarlykly zähmet gorlarynyň bolmagy goşulan gymmaty ýokary önümleri çäklendirilmedik möçberde öndürmäge, olaryň özüne düşýän gymmatyny pese düşürmäge mümkinçilik berýär. Welaýatda dokma senagatynyň giň gerimde ösdürilmegi senagat pudagynyň ykdysady taýdan has-da ýokary göterilmegine şert döreder.  

Taryhdan belli bolşy ýaly, irki döwürlerde bu sebitde maldarçylyk ösüp, ýüň, ýüpek matalary dokamak, keçe basmak, el halysyny dokamak ýaly senetçilik ýokary derejelere ýetipdir. Aýratyn-da, dokmaçylygyň ösmegi oňa gerekli çig malyň oba ýerlerinde köp bolandygy bilen baglydyr. Häzirki wagtda el zähmetiniň ornuny dürli enjamlar tutýar. Senetler kämilleşip, öndürilýän önümleriň görnüşi artýar, hili bolsa ýokarlanýar. Ýüňi arassalaýan, ýuwýan, daraýan, ondan dürli haly, palas önümlerini dokaýan hojalyklar, ussahanalar döreýär. Balkan adamzat medeniýetiniň dürler hazynasyna giren türkmen el halyçylyk sungatynyň irki ojaklarynyň biridir. Bu günki gün türkmen halylary uly şan-şöhrata eýe bolýar. Ýurdumyzda haly kärhanalarynyň döwrebap derejede enjamlaşdyrylmagyna uly üns berilýär. Welaýatyň Serdar we Bereket etraplarynda ulanmaga berlen çeper halyçylyk kärhanalary iň täze tehnologik enjamlar bilen üpjün edildi. Halyçy gelin-gyzlaryň hünär ussatlygyny artdyrmak, tebigy serişdelerden himiki we tebigy boýaglary almagyň gadymy tehnologiýalaryny gaýtadan dikeltmek, irki nagyşlary hem-de çeper kompozisiýalary ýokary hilli çitimler arkaly beýan etmek ýaly ugurlar hemişe ileri tutulýar. Ýüň we ýüpek el halylaryna isleg içerki sarp edijileriň-de, daşary ýurtlularyň-da arasynda barha ýokarlanýar. Çitiminiň inçeligi, syklygy, reňkiniň doklugy, berkden tekiz ýumşaklygy bilen adygan türkmen el halysy dokma senagatynyň ösüşini ýokary göterýär. Munuň özi türkmen halylarynyň bazarda bäsdeşlige ukyplylygyny şertsiz ykrar etdirýär. Geljekde sebitde halyçylygyň mundan beýläk-de ösdürilmegi öý hojalyk şertlerinde toparlaýyn işlemäge isleg bildirýän zenanlary höweslendirmäge, dokma enjamyny ornaşdyrýan, çig mal bilen üpjün edýän, taýýar harydy kabul edýän önümçilik kärhanalarynyň işini ýola goýmaga giň mümkinçilik açar.  

Welaýatda geljek ýakyn ýyllarda ýeňil senagaty ösdürmegiň çäklerinde milli önümleriň dünýä bazarlarynda bäsdeşlige ukyplylygyny ýokarlandyrmak, eksporty höweslendirýän hojalyk usulyny işläp düzmek, iri daşary ýurt şäherlerinde türkmen dokma we haly önümleriniň söwda merkezlerini açmak, pudagyň tehniki taýdan könelişen kärhanalaryny döwrebaplaşdyrmak, hususylaşdyrmak, uly kärhanalarda eýeçiligiň we dolandyryşyň paýdarlar usullaryny peýdalanmak, hususy taraplaryň gatnaşmagyndaky deri-gön, aýakgap, ýüpek önümçilikleriniň maliýe-ykdysady netijeliligini ýokarlandyrmak ýaly wezipeleriň ähmiýeti artýar. Bu ugurda toplanan baý dünýä tejribesiniň jikme-jik öwrenilmegi gowy netije berer. Meselem, ösen tejribeli döwletler dokma pudagy üçin kämil enjamlary we tehnologiýalary öndürmek, önümçilik düzümleriniň gurluşynda bolsa dokma önümleriniň köpçülikleýin sarp edijä niýetlenen görnüşlerini, taýýar geýimleri öndürmek we eksport etmek işlerine uly orun berýär. Şol bir wagtyň özünde käbir döwletler, aýratyn-da, Ýewropa ýurtlary ilatyň aýry-aýry gatlaklarynyň sarp ediş talaplaryny kanagatlandyrmaga çalyşýar. Gündogar Aziýa döwletleri dünýä ilatynyň ähli gatlaklary üçin harytlary hödürlemek syýasatyna eýerýär. Türkmenistan bu babatda dokma önümçiliginde çig maly köp derejeli işlemek arkaly, taýýar harytlyk derejesine ýetirmekligi ileri tutýar.   Türkmenistany 2022 — 2052-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Milli maksatnamasyna laýyklykda, welaýat derejesinde bu pudaga gönükdiriljek maýa goýumlaryň möçberini, şonuň netijesinde kemala geljek täze kärhanalaryň sanyny nazara alsak, onda dokmanyň sebitiň ykdysadyýetiniň iň kuwwatly pudaklarynyň birine öwrüljekdigini ynamly aýdyp bolar.  

Hangeldi GURBANGELDIÝEW,

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň ýanyndaky Ykdysadyýeti töwekgelçiliklerden goramak agentliginiň Ykdysady töwekgelçilikleri seljeriş müdirliginiň başlygy.

2022-nji ýylyň 20-nji oktýabrynda Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň edara binasynda «Merkezi Aziýada sebitleýin ykdysady hyzmatdaşlyk (CAREC)» maksatnamasynyň Milli utgaşdyryjylarynyň göni wideoaragatnaşyk arkaly mejlisi gecirildi. Bu mejlise Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministri, «Merkezi Aziýada sebitleýin ykdysady hyzmatdaşlyk (CAREC)» maksatnamasy boýunça Türkmenistandan milli utgaşdyryjysy Muhammetgeldi Serdarow, şeýle hem Türkmenistanyň Energetika we Oba hojalyk we daşky gurşawy goramak ministrlikleriniň ýolbaşçylarynyň orunbasarlary gatnaşdylar. Şunuň bilen birlikde, mejlisiň işine Azerbaýjan Respublikasynyň, Hytaý Halk Respublikasynyň, Gruziýanyň, Gazagystan Respublikasynyň, Gyrgyz Respublikasynyň, Päkistan Yslam Respublikasynyň, Täjigistan Respublikasynyň, Özbegistan Respublikasynyň, Mongoliýanyň, Aziýanyň ösüş bankynyň we beýleki halkara guramalarynyň ýokary wezipeli wekilleri gatnaşdylar.

Mejlisiň dowamynda CAREC maksatnamasynyň 21-nji Ministrler maslahatynda makullamak üçin hödürlenmäge meýilleşdirilýän 2022-nji ýyl boýunça resminamalara seredildi, ýagny:

•     

•    Pandemiýadan    soň ýaşyl, durnukly we ähli ugurlary öz içine alýan dikeldiş    üçin çarçuwaly maksatnamasy;

      

•    CAREC    sebitinde oba hojalygy we azyk howpsuzlygy ösdürmek üçin    hyzmatdaşlyk çarçuwasy;

      

•    CAREC    maksatnamasynyň ýaşyl energiýa boýunça birleşmesi we howanyň    üýtgemegine garşy göreşmek üçin sebitleýin çärelere goldaw    bermek boýunça giňişleýin gözleg işi.     

Agzalan resminamalar babatynda mejlise gatnaşýan Milli utgaşdyryjylaryň garaýyşlary beýan edildi.

Mundan başga-da, CAREC maksatnamasynyň sekretariaty tarapyndan geçirilmegi meýilleşdirilýän CAREC maksatnamasynyň       21-nji Ministrler maslahatynyň mowzugy, düzümi we ministrleriň Bilelikdäki beýannamasynyň taslamasy ara alnyp maslahatlaşyldy.

Balkan welaýaty: 

 7. Himiýa senagatyndaky öňegidişlikler 

Türkmenistan himiýa senagatynyň önümçiliginde zerur bolan çig mallaryň ätiýaçlyk gorlary boýunça dünýäde öňdäki orunlaryň birini eýeleýär. Ýurdumyzda himiýa önümçiligini depginli ösdürmekde Balkan welaýatyna aýratyn orun degişlidir. Welaýatyň iň çetki, magdana baý künjegi bolan Garabogazköl aýlagyny alyp göreliň! Bu ýerde gidromineral serişdeleriň, gazdyr nebitiň, ýerasty ýod-bromly şerebe suwlarynyň, kaliý, natriý duzlarynyň, kükürt we beýleki mineral çig mallaryň baý tebigy ýataklary jemlenendir. 

Häzirki wagtda Balkan welaýatynda magdan senagatyny ösdürmekde, beýleki gazylyp alynýan çig mal ýataklarynyň serişdelerini senagat möçberinde toplumlaýyn özleşdirmekde gazanylýan sepgitler örän ýokarydyr. Sebitde ýerleşýän döwlet we hususy senagat desgalarynda ýerasty gorlar, gidromineral serişdeler netijeli özleşdirilýär. Milli ykdysadyýetimiziň düzüminde gaýtadan işleýän senagatyň paýy barha ýokarlanyp, döwlet gaznasyna daşary ýurt pulunyň köp mukdarda gelip gowuşmagy üpjün edilýär. Ministrler Kabinetiniň şu ýylyň 8-nji iýulynda geçirilen mejlisinde Balkan welaýatynyň Hazar we Gumdag şäherlerinde tehniki ýody, bromy we brom önümlerini, Esenguly etrabynda ýod önümlerini öndürýän önümçilikleri maliýeleşdirmek, Türkmenbaşy etrabyndaky Garabogazköl aýlagynyň baý mineral serişdelerini himiýa taýdan giňden özleşdirmek üçin maýa goýum serişdelerini çekmek, «Guwlyduz» kärhanasyny doly täzeden gurmak, bu önümçiliklerde öndüriljek önümleri ýerleşdirmegiň ygtybarly bazarlaryny tapmak meselelerine hem garaldy. Çig mal gorlarynyň täze ýataklarynyň üstüni açmak, gaýtadan işlemek boýunça Balkanda badalga berlen iri möçberli, maksatnamalaýyn işler milli himiýa senagatyny ösdürmegiň önümçilik binýadyny barha pugtalandyrýar. Ýetilen sepgitler pudagyň, galyberse-de, welaýatyň eksport ugruny ep-esli artdyrmaga, senagatyň jemi içerki önümdäki paýyny has-da ýokarlandyrmaga ýardam edýär. 

«Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy: Türkmenistany 2022 — 2052-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Milli maksatnamasynda» bellenilen innowasion ösüş strategiýasyna laýyklykda, senagatyň jemi içerki önümdäki paýyny 2052-nji ýylda 43 göterime ýetirmek meýilleşdirilýär. Häzir ýurdumyzda, aýratyn-da, Balkan welaýatynda ýerleşýän himiýa ugurly iri senagat toplumlarynyň doly kuwwatynda işledilmegi, hereket edýän beýleki desgalaryň tehniki taýdan durkunyň täzelenmegi senagatyň jemi içerki önümdäki paýyny, meýilleşdirilişi ýaly, 27,8 göterime ýetirmäge oňyn şert döredýär. Bu görkezijiniň has-da artdyrylmagy bilen, sebitiň iri senagat ojaklarynda ýagyň, ýangyjyň, piroliza önümleriniň dürli görnüşleri öndüriler, natriý sulfatynyň görnüşleriniň mukdary birnäçe esse ýokarlandyrylar. Diýarymyzyň sebitleriniň ösüşine badalga berjek «Türkmenistanyň Prezidentiniň ýurdumyzy 2022 — 2028-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Maksatnamasyny» amala aşyrmagyň çäklerinde bişofit, epsomit, magniý oksidi we magniý metaly ýaly himiki birleşmeler natriý sulfat önümçiliginiň taşlandy şerebelerini gaýtadan işlemegiň esasynda öndüriler. Meýilnamalarda bellenilişi ýaly, 2052-nji ýylda, 2022-nji ýyl bilen deňeşdirilende, ýurdumyzyň jemi içerki önüminiň düzüm gurluşynda senagatyň paýynyň artmagynyň hasabyna, Türkmenistanyň ösen dünýä döwletleriniň hataryndaky orny has-da pugtalanar. Ykdysady taýdan seljerilen geologik-tehniki çäreleriň çarçuwasynda günbatar sebitiň baý çig mal meýdanlarynda düýpli geologik-gözleg işleriniň depginini yzygiderli güýçlendirmek meýilleşdirilýär. 

Mineral dökünleri öndürmek boýunça ozal bar bolan önümçilik binýady tehniki taýdan döwrebaplaşdyrylýar. Netijede, azot, karbamid, kaliý, fosfor we beýleki zerur önümleriň öndürilişi barha ýokarlandy. Munuň özi diňe bir içerki bazardaky islegi kanagatlandyrmak bilen çäklenmän, milli önümleri köp möçberde eksporta ugratmaga-da mümkinçilik döretdi. Türkmenistanyň Statistika baradaky döwlet komitetiniň maglumatlaryna salgylansak, 2020-nji ýylda daşary söwda dolanyşygynyň çäklerinde eksport edilen esasy harytlaryň sanawynda mineral dökünleri daşarky bazarlarda ýerlemekden alnan girdeji 209,3 million amerikan dollaryna barabar boldy. Bu görkeziji 2017-nji ýyl bilen deňeşdirilende 3,1 esse artdy. 2018-nji ýylda Balkan welaýatynyň Garabogaz şäherinde açylyp ulanmaga berlen täze zawodyň şeýle ýokary netijeleri gazanmakda paýy uludyr. Täze önümçilik toplumy ýylda 1 milliard kub metre golaý tebigy gazy gaýtadan işläp, bir gije-gündiziň dowamynda 3 müň 500, ýylda 1 million 155 müň tonna karbamid dökünini, her gije-gündizde 2 müň, ýylda 660 müň tonna sintetik ammiagy öndürmäge niýetlenendir. Onuň önümleri ýurdumyzyň daşary söwda dolanyşygynyň jemi möçberiniň artmagyna kuwwatly itergi berdi. Zawodda öndürilýän karbamid döküniniň düzüminde 46,2 göterim azot mineraly saklanýar, munuň özi şeýle dökünleriň sanawynda ýokary netijelilik hasaplanýar. «Türkmenhimiýa» döwlet konserniniň kärhanalarynda öndürilýän mineral dökünleri ulanyp, goşulan gymmaty has ýokary, düzümi boýunça dürli gatnaşyklarda azot, fosfor, kaliý birleşmelerini saklaýan garyşyk mineral dökünleri öndürmek, olary has bähbitli bahalardan eksport etmek bilen bagly iri maýa goýum taslamasyny amala aşyrmak boýunça daşary ýurtly hyzmatdaşlar bilen gepleşikler geçirilýär. Konserniň hünärmenleri Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Himiýa institutynyň hünärmenleri bilen bilelikde garyşyk döküni öndürmek boýunça taslamanyň tehniki-ykdysady esaslandyrmasyny we tehniki tabşyrygyny taýýarladylar. Oňa laýyklykda, garyşyk döküni öndürmek üçin zerur bolan üpjünçilik ulgamynyň ykdysady taýdan has bähbitli, tebigy gurşawa ýetirjek zyýany nazarda tutulyp, bu önümçiligi ilatly nokatdan has daşda ýola goýmak maksadalaýyk hasaplandy. Häzirki wagtda ýyllyk kuwwaty 170 müň tonna barabar garyşyk mineral dökünlerini öndürýän desgany gurmak boýunça ygtybarly potratçyny saýlamak boýunça işler alnyp barylýar. Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň şu ýylyň iýulynda Özbegistan Respublikasyna amala aşyran döwlet saparynyň barşynda türkmen kärhanalarynda öndürilýän karbamid dökünini daşary ýurtlara eksport etmek, ýoduň, bromyň we natriý sulfatynyň önümçiligini ýola goýmak boýunça bilelikdäki taslamalary amala aşyrmakda özbek tarapynyň gyzyklanmasyna hormat bilen garalýandygy aýdyldy.

  Sebitiň gyradeň ösüşini üpjün etmek meseleleri himiýa we gaýtadan işleýän senagat önümlerini öndürýän kärhanalary döretmek, ozal bar bolanlaryny düýpli döwrebaplaşdyrmak bilen baglydyr. Türkmenbaşydaky nebiti gaýtadan işleýän zawodlar toplumynyň binýadynda ulanyşa girizilen, ýyllyk kuwwaty 21 müň tonna deň bolan biaksial ugurly polipropilen örtügini öndürýän täze önümhana bu ugurda içerki islegi kanagatlandyrmaga we polimeriň daşarky bazarlara iberilýän möçberini ýokarlandyrmaga düýpli itergi berdi. Welaýatyň ykdysadyýetini ösdürmek maksady bilen, sebitde hereket edýän daşary ýurt kompaniýalarynyň 100 göterim maýa goýumlaryny çekmegiň hasabyna nebiti we gazy çykarmak, bar bolan beýleki magdanlary gaýtadan işleýän desgalary gurmak boýunça işler alnyp barylýar. Welaýatda himiýa senagatynyň önümçilik kuwwatynyň artdyrylmagy Garabogazköl aýlagynyň çig mal gorlarynyň uly geljegi bilen baglydyr. Maksatnamanyň çäklerinde bu sebitde ýylda 1 million 155 müň tonna karbamid dökünini öndürýän zawodyň ikinji tapgyrynyň, şeýle-de ýyllyk kuwwaty 60 müň tonna deň bolan natriý sulfatyny öndürýän zawodyň gurluşyk taslamalaryna ösüşiň täzeçe sepgidi hökmünde garalýar. Welaýatda bar bolan «Hazar» himiýa we «Balkanabat» ýod zawodlarynyň her birinde täze ýod hem-de brom-demir öndürýän desgalary gurmak meseleleriniň üstünde hem işlenilýär. Munuň özi çig maly daşamak üçin geçirijileriň uzynlygyny we olary abatlamak, çalyşmak bilen bagly çykdajylary azaltmaga mümkinçilik berer. Gyýanlyda ýerleşýän polimer zawodynyň önümçiliginde ulanylýan himiki serişdeleri şol desganyň ýakynynda öndürmekde hususyýetçilere uly orun berilýär. 

Welaýatda meýilleşdirilen işleriň hatarynda ilat üçin zerur harytlary, serişdeleri öndürmek, ýerli şertlerde düýpgöter täze önümçilikleri, döwrebap senagat toplumlaryny gurmak we işe girizmek boýunça iri taslamalar durmuşa geçiriler. Bu kärhanalarda ähli işler taýýar önümleri öndürmek boýunça gutarnykly önümçilik aýlaw ýörelgesinde guralar. Şeýle çemeleşme çig mala, tebigy baýlyklara, zähmet ätiýaçlyklaryna we serişdelerine, arassa suwa, energiýa çeşmelerine, ulag-aragatnaşyk mümkinçiliklerine aňrybaş elýeterlilik ýörelgelerine esaslanýar. Sebitde bar bolan himiýa önümçiliklerine ylmyň we tehnikanyň iň täze gazananlary, döwrebap tehnologiýalar işjeň ornaşdyrylýar. Dünýä tejribesinden belli bolşy ýaly, munuň özi ösüşiň ileri tutulýan ýörelgesi hem-de aýrylmaz şerti bolup durýar. 

Şeýlelikde, bitewi ylmy-önümçilik klasterleri kemala gelýär. Olar milli ykdysadyýeti tiz senagatlaşdyrmaga, ösýän pudaklara daşary ýurt maýa goýumlaryny işjeň çekmäge, halkara ylmy-barlag hyzmatdaşlygyny has-da kämilleşdirmäge ýardam edýär. Iri önümçilik desgalaryny gurmakda, işe girizmekde, ýokary hilli we islegli harytlardyr önümleri öndürmekde ekologiýa kadalarynyň pugta berjaý edilmegi döwrüň ýene-de bir möhüm talaby hökmünde öňe sürülýär. Himiýa senagatyny ösdürmegiň çäklerinde öňde durýan wajyp wezipeler magdan baýlyklaryny, mineral-çig mal serişdelerini gaýtadan işlemegi çuňlaşdyrmakdan, önümçiligi döwrebap tehniki serişdeler bilen enjamlaşdyrmakdan we innowasion tehnologiýalary ornaşdyrmak arkaly ykdysadyýetiň düzümini diwersifikasiýalaşdyrmakdan, bäsdeşlige ukyply taýýar önümleri giň möçberde öndürmekden we olary dünýä bazarlaryna çykarmakdan ybaratdyr. Ýurdumyzda ornaşdyrylýan ylmy-tehniki ösüşiň gazananlary senagat kärhanalarynda çig mallary galyndysyz gaýtadan işlemäge mümkinçilik berýär. 

Hangeldi GURBANGELDIÝEW,

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň ýanyndaky Ykdysadyýeti töwekgelçiliklerden goramak agentliginiň Ykdysady töwekgelçilikleri seljeriş müdirliginiň başlygy.

Şu gün, 2022-nji ýylyň 3-nji oktýabrynda, Ýewropa Geňeşiniň wekilleri bilen «Merkezi Aziýada hukugyň hökmürowanlygy» boýunça 2020-2023 ýyllar üçin Maksatnamasynyň çäginde ikitaraplaýyn halkara hyzmatdaşlygyň gelejegini ara alyp maslahatlaşmak maksady bilen Türkmenistanyň wekiliýetiniň Strasburg şäherine (Fransiýa) 4 günlük iş sapary başlandy.

Türkmenistanyň wekiliýetiniň düzümine Türkmenistanyň Daşary işler, Adalat, Maliýe we ykdysadyýet ministrlikleriniň, Ýokary kazyýetiň we Türkmenistanyň Baş prokuraturasynyň wekilleri gatnaşýarlar.

Saparyň ilkinji gününde Ýewropa Geňeşiniň Merkezi edarasynda ýygnaklar geçirildi we olarda Ýewropa Geňeşiniň agzasy bolmadyk döwletler bilen gatnaşyklar, Merkezi Aziýanyň ýurtlary bilen Ýewropa Geňeşiniň arasyndaky tehniki hyzmatdaşlyk we umumy hukuk giňişliginiň döredilmegine hemaýat bermek - guramanyň agzasy bolmadyk döwletler üçin goşuluşmaga açyk bolan Ýewropa Geňeşiniň Konwensiýasyna goşulmak boýunça pikir alyşmalar boldy.

Öňümizdäki üç güniň dowamynda geçirilmegi meýilleşdirilýän birnäçe ýygnaklarda Merkezi Aziýada hukugyň üsti bilen Demokratiýa üçin Ýewropa komissiýasy (Wenesiýa komissiýasy) bilen, Merkezi Aziýada hukukçylar üçin adam hukuklary çygrynda bilim boýunça Ýewropanyň maksatnamasy (HELP) bilen bagly meseleleri, Ýewropa Geňeşiniň Mejlisi bilen hyzmatdaşlyk boýunça, şeýle hem ykdysady jenaýatlara garşy göreşde (CA TAEC) hyzmatdaşlygyň mümkinçiliklerini ara alyp maslahatlaşmak göz öňünde tutulýar.

 Türkmenistanda 2022 ― 2028-nji ýyllarda Döwlet býujetiniň agramly bölegi, ozalkylary ýaly, durmuş ulgamyny maliýeleşdirmek üçin sarp ediler. Şeýle-de býujetiň serişdeleri durmuş-ykdysady ösüş strategiýasyny durmuşa geçirmegiň esasy ugurlaryna, ykdysadyýetiň innowasion ösüşini üpjün etmäge gönükdiriler. Bu barada hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedow paýtagtymyzda geçirilen Türkmenistanyň Döwlet Maslahatyndaky maksatnamalaýyn çykyşynda aýratyn durup geçdi.  

Döwlet Baştutanymyz çykyşynda geljek ýedi ýylda 278,9 milliard manatdan gowrak maýa goýumlaryň özleşdirilmegi bilen, ýurdumyzyň önümçilik kuwwatynyň has-da pugtalandyryljakdygyny aýdyp: «Bu döwürde zähmet haklarynyň möçberini 1,8 esse artdyrarys. Ykdysadyýetimiziň ähli pudaklarynda 30 müňe golaý goşmaça iş orunlaryny dörederis. Adam başyna düşýän ýaşaýyş jaýlarynyň umumy meýdanyny 102,2 göterim artdyrarys. Mekdebe çenli çagalar edaralarynyň 40-syny, orta mekdepleriň 54-sini, täze 4 sany ýokary hünär bilimi edarasyny, 10 sany döwrebap hassahanany, 7 sany medeniýet öýüni, şol sanda 500-den gowrak täze önümçilik we durmuş maksatly binalardyr desgalary gurarys»  diýip belledi.  

Nygtalyşy ýaly, bu işleriň ählisi Gahryman Arkadagymyzyň «Döwlet adam üçindir!» diýen şygarynyň dowamy bolan «Watan diňe halky bilen Watandyr! Döwlet diňe halky bilen döwletdir!» diýen baş ýörelgämize laýyklykda, ilkinji nobatda, mähriban halkymyzyň abadançylygynyň ýokarlandyrylmagyna, ýurdumyzyň kuwwatynyň has-da artdyrylmagyna gönükdirilendir. 

Eziz Watanymyzyň mukaddes Garaşsyzlygynyň şanly 31 ýyllyk baýramynyň öňüsyrasynda 2022-nji ýylyň 22-nji sentýabrynda Türkmen döwlet ykdysadyýet we dolandyryş institutynyň mejlisler zalynda «Durnukly ykdysady ösüşi gazanmakda sanly tehnologiýalaryň orny» atly ylmy-amaly maslahaty ýokary guramaçylyk derejesinde geçirildi. 

Ylmy-amaly maslahata ykdysady, maliýe we bank toplumynyň ministrlikleriniň we pudaklaýyn dolandyryş edaralarynyň ýolbaşçylary hem-de jogapkär işgärleri, şeýle hem ugurdaş ýokary okuw mekdepleriniň rektorlary we professor - mugallymlary, alymlary
 hem-de alymlyk derejelerine dalaşgärler we talyplar gatnaşdylar.

Hormatly Prezidentimiziň ýolbaşçylygynda berkarar döwletiň täze eýýamynyň galkynyşy döwründe ýurdumyzda amala aşyrylýan giň gerimli maliýe-ykdysady özgertmeler, döwlet we jemgyýetçilik durmuşyny hemmetaraplaýyn döwrebaplaşdyrmak boýunça ýetilýän belent sepgitler maslahatyň gün tertibiniň esasyny düzdi.  

Hususan-da ylmy-amaly maslahatda Garaşsyzlyk ýyllarynda ykdysady syýasatyň üstünlikli durmuşa geçirilýänligi barada durlup geçildi. Durmuş ulgamyny nazarlaýan çeýe ykdysady strategiýanyň maliýe, karz, býujet, salgyt baha ugruny emele getirýän häzirkizaman bazar gatnaşyklaryna geçmegiň milli usuly işlenip taýýarlanyldy.

Maslahatyň gün tertibine täze taryhy eýýamda durmuş-ykdysady özgertmeleri mundan beýläk-de durmuşa geçirmegiň, kabul edilen döwlet maksatnamalaryny üstünlikli ýerine ýetirmegiň möhüm meseleleri girizildi.

Hormatly Prezidentimiz serişde, senagat, zähmet we intellektual mümkinçilikleriň köpugurly esasda ösdürilmeginiň ýurdumyzyň ykdysady ösüşiniň esasy ugurlarynyň biri bolup durýandygyny hemişe nygtaýar. Maslahata gatnaşyjylaryň çykyşlarynda belleýişleri ýaly, bu strategiýanyň netijeliligi, onuň anyk hasaplamak, ykdysady,durmuş we demografiýa şertlerini jikme-jik seljermek arkaly ylmy esasda işlenip taýýarlananlygydyr.

Şonuň bilen baglylykda, Türkmenistany durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň uzak möhletleýin milli maksatnamalary ýurdumyzyň ykdysadyýetiniň ähli pudaklarynyň önümçilik binýatlarynyň senagatlaşdyrylmagyny, onuň häzirki zaman düzüminiň we ägirt uly serişde mükinçilikleriniň esasynda halk hojalygynyň hil taýdan täze pudaklarynyň döredilmegini esasy ugur edinýär.

Bellenilişi ýaly, maýa goýum işjeňligini artdyrmak, daşary ýurt we we ýurdumyzyň telekeçileriniň maýa seişdelerini çekmek üçin amatly şertleri döretmek, möhüm ähmiýetli iri taslamalary durmuşa geçirmek maksady bilen karz serişdeleriniň möçberlerini artdyrmak ýurdumyzda ýaýbaňlandyrylan ykdysady özgertmeleriň esasy ugurlarynyň biri bolup durýar.

2022-njy ýylyň 15-nji sentýabrynda Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň edara binasynda Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministri Muhammetgeldi Serdarow bilen Birleşen Milletler Guramasynyň Ösüşi utgaşdyrmak boýunça Sebitleýin merkeziniň başlygy hanym Gwi Ýop Sonyň arasynda duşuşyk geçirildi.

Duşuşyga Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň, Daşary işler ministrliginiň degişli wekilleri we Birleşen Milletler Guramasynyň Türkmenistandaky Hemişelik utgaşdyryjysy Dmitriý Şlapaçenko gatnaşdylar.

Duşuşygyň maksady Türkmenistan bilen Birleşen Milletler Guramasynyň arasynda ikitaraplaýyn hyzmatdaşlyk meselelerini ara alyp maslahatlaşmakdan ybarat boldy.

Duşuşygyň dowamynda Türkmenistanda hereket edýän Birleşen Milletler Guramasynyň ähli guramalarynyň arasynda netijeli we örän ýakyn gatnaşyklary ösdürmek, Birleşen Milletler Guramasy bilen Türkmenistanyň Hökümetiniň arasynda durnukly ösüş ugrunda             2021-2025-nji ýyllar üçin hyzmatdaşlygyň Çarçuwaly Maksatnamasynda görkezilen orta möhlet üçin esasy ileri tutulýan ugurlary boýunça hyzmatdaşlyk etmek, Durnukly Ösüş Maksatlaryny durmuşa geçirmek, şol sanda olary maliýeleşdirmek hem-de Türkmenistan bilen Birleşen Milletler Guramasynyň ähli guramalarynyň arasyndaky taslamalary maliýeleşdirmegiň ýurt derejesindäki birleşdirilen gaznasyny döretmegiň meseleleri boýunça pikirler alyşyldy.

Duşuşyk hoşniýetli ýagdaýda geçdi. Duşuşygyň ahyrynda ýurdumyzyň halkara hyzmatdaşlygyny berkitmekde, dünýäniň abraýly halkara guramalary bilen netijeli gatnaşyklary ýola goýmakda giň mümkinçilikleri, zerur şertleri döredip berýänligi, tutuş dünýäde ýurdumyzyň abraý-mertebesini belende götermekde bimöçber işleri amala aşyrýanlygy üçin Hormatly Prezidentimiziň adyna alkyşly sözler aýdyldy. Arkadagly Serdarymyzyň janynyň sag, ömrüniň uzak belent başynyň hemişe aman, il-ýurt bähbitli umumadamzat ähmiýetli belent tutumly işleriniň mundan beýlägem rowaç almagy arzuw edildi.

Balkan welaýaty:  

 6. Yklymlara uzaýan menziller 

Garaşsyz we hemişelik Bitarap Türkmenistanyň başlangyjy bilen 2017-nji ýylyň dekabrynda Birleşen Milletler Guramasynyň Baş Assambleýasynyň «Durnukly ösüş maksatlaryny amala aşyrmak bilen baglylykda ulaglaryň ähli görnüşiniň arabaglanyşygyny berkitmek» atly Kararnamany kabul etmegi Merkezi Aziýanyň we Hazarýaka sebitleriň ulag-logistika, ykdysady, geosyýasy we beýleki ugurlar boýunça iňňän özüne çekiji bolup durýandygyny ýene-de bir ýola tassyklady. 2018-nji ýylyň 12-nji awgustynda Gazagystan Respublikasynyň Aktau şäherinde geçirilen Hazarýaka döwletleriň Baştutanlarynyň V sammitinde «Hazarýaka döwletleriň Hökümetleriniň arasynda ulag ulgamynda hyzmatdaşlyk hakynda» Ylalaşyk gazanyldy. Hazarýaka sebitde özara bähbitli hyzmatdaşlygy goldamaga, parahatçylygy, howpsuzlygy we ykdysady ösüşi üpjün etmäge gönükdirilen şeýle möhüm ädimler kenarýaka döwletleri ulag-logistika babatda umumy tagallalary birleşdirmäge giň mümkinçilik berýär. Sebit hyzmatdaşlygynyň möhüm ornuny we aýratynlygyny kesgitleýän şeýle hyzmatdaşlyga bildirilýän gyzyklanma örän ýokary bolmagynda galýar, munuň özüne ýetik sebäbi bar: Merkezi Aziýa döwletleriniň köpüsinde açyk deňiz gatnawlary ýok. Bu ýagdaý sebit döwletlerine Hazar deňziniň portlaryna çykalgany üpjün etmekde Türkmenistanyň ornuny has-da pugtalandyrýar. 2019-njy ýylyň awgustynda ýurdumyzda geçirilen birinji Hazar ykdysady forumy Ýewraziýanyň «altyn derwezesi» hasaplanýan Türkmenistanyň bütindünýä ulag giňişliginiň möhüm bognuna, iri ulag-logistika merkezine, syýahatçylyk, nebit-gaz, senagat önümçilik zolagyna öwrülýändigini aýdyň görkezdi. Döwletleriň ykdysady we durmuş meselelerine uly ähmiýet berýän Türkmenistanyň başlangyjy boýunça Birleşen Milletler Guramasynyň howandarlygynda şu ýylyň awgust aýynyň 15-16-synda «Awaza» milli syýahatçylyk zolagynda geçirilen deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan döwletleriň ulag ministrleriniň derejesindäki halkara forum hem özara hereket etmegiň möhüm ugurlaryny yglan etdi. Forum bilen ugurdaşlykda, Üstaşyr geçirmek boýunça ählumumy resminamanyň taslamasyna badalga berildi. Taslama ýükleri daşamagyň, ýolagçylary gatnatmagyň döwrebap sanly tehnologiýalara esaslanýan sebitara ulgamyny döretmegi, ýükleriň hökman konteýnerlerde daşalmagyny üpjün etmegi hem-de döwlet edaralarynyň resmi taýdan ylalaşylan birnäçe ölçeglerini peýdalanmagy göz öňünde tutýar.  

Türkmenistan ulaglaryň ähli görnüşiniň arabaglanyşygyny berkitmekde düýpli maýalary goýup, has öňräkden uly işleriň başyny başlady. Türkmenbaşy Halkara deňiz porty, onuň düzümindäki parom, ýolagçy hem-de konteýner terminallary, «Balkan» gämi gurluşyk we abatlaýyş zawody, döwrebap ulag-üpjünçilik düzümleri, köpri estakadalary bolan awtomobil we demir ýollary, kenar düzüminiň köp sanly beýleki desgalary bu işleriň aýdyň netijeleridir. Täze badalga alan, başlangyç uzynlygy 250 kilometr, ini 22,5 metr bolan, iki gatnawly, her tarapa iki sany hereket zolagyndan we ýoluň ugrunda ýerleşdiriljek hyzmat ediş desgalaryndan ybarat Türkmenbaşy — Garabogaz — Gazagystan serhedine çenli bolan awtomobil ýoly, şeýle-de onuň ugrunda umumy uzynlygy 354 metr, ini 21 metr bolan, ikitaraplaýyn gatnawly awtoulag köprüsi Hazar sebitiniň milli we halkara logistika infrastrukturasynyň üstüni ýetirer. Bu sebitde ulag-kommunikasiýa ulgamyny döwrebaplaşdyrmak, demir ýol, awtomobil, deňiz, howa ulaglarynyň maddy-enjamlaýyn binýadyny pugtalandyrmak boýunça hem giň möçberli, maksatnamalaýyn işler amala aşyrylýar. Netijede, Türkmenbaşy şäheri sebit ähmiýetli iri ulag-logistika merkezine öwrüldi. Hususan-da, Türkmenbaşy Halkara deňiz portunyň desgalar toplumy ýükleriň ähli görnüşini daşamakda Merkezi Aziýada we Hazarýaka döwletleriň arasynda ygtybarly söwda-ykdysady hyzmatdaşlygy ep-esli giňeltmäge oňyn şertleri döredýär hem-de Ýewraziýa yklymynyň beýleki iri bazarlaryna çykmaga amatly logistika ugurlaryny açýar. Munuň özi goňşy döwletleriň durmuş-ykdysady taýdan has-da kuwwatlanmagyna, halkara söwdanyň ösmegine, ýurtlaryň, halklaryň we tutuş sebitleriň abadançylygynyň pugtalanmagyna alyp barýar.  

Balkan welaýatynyň çäklerinde durmuşa geçirilýän iri ulag-logistika, kommunikasiýa taslamalaryna ýerli hem daşary ýurt lomaý maýa goýumlary gönükdirilýär. Bu ýagdaý sebiti ösdürmegiň çäklerinde syýahatçylyk, söwda-senagat, bank we maliýe-salgyt, gümrük, migrasiýa ýaly ugurlarda düýpli özgertmelere badalga berilmegini şertlendirdi. Olaryň üstünlikli durmuşa geçirilmegi halkara hyzmatdaşlygyň doly kadalaşmagyna, bu çygyrda ýüze çykýan gatnaşyklaryň ykdysady, geosyýasy, hukuk taýdan netijeli düzgünleşdirilmegine, şonuň ýaly-da sebit ýurtlarynyň içerki sarp ediş bazarlarynda haryt bolçulygynyň pugtalandyrylmagyna, milli pul dolanyşygynyň has-da kadalaşmagyna, serhetýaka zolaklarda ykdysady işjeňligiň düýpli artmagyna ýardam berýär.  

Türkmenistan ulag-üstaşyr ugurdaky çäklendirmeleri, päsgelçilikleri aradan aýyrmak, bu ugurda ösen innowasiýalary peýdalanmak, düýpli özgertmeleri alyp barmak, sebit döwletlerinde durnukly ykdysady ýagdaýy üpjün etmek maksady bilen, hemişelik hereket edýän sebit ygtyýarly edarany döretmegiň tarapdary bolup çykyş edýär. Sebit derejeli bitewi ulag-logistika ulgamyny kemala getirmekde ýükleri daşamagyň, ýolagçylary gatnatmagyň, özara işjeň maglumat alyşmagyň täze döredilen bitewi toruna bu ugurdaky ilkinji ädim hökmünde garalýar. Dünýä ösüşiniň häzirki şertlerinde bu çemeleşme ýokary we durnukly ykdysady ösüşi gazanmagyň bitewi konsepsiýasy hökmünde öňe sürülýär.  

«Türkmenistanyň Prezidentiniň ýurdumyzy 2022 — 2028-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Maksatnamasy» hem-de «Türkmenistanyň Prezidentiniň obalaryň, şäherçeleriň, etraplardaky şäherleriň we etrap merkezleriniň ilatynyň ýaşaýyş-durmuş şertlerini özgertmek boýunça 2028-nji ýyla çenli döwür üçin Milli maksatnamasy» kabul edildi. Bu döwürde, halkara ylalaşyklara laýyklykda, bitewi ulag giňişligini döretmek işini tamamlamak, halkara ulag hyzmatlarynyň bazarlarynda üstaşyr gatnawlaryň, multimodal usulda ýük daşamagyň, ýolagçy gatnatmagyň mümkinçiliklerinden peýdalanmagyň netijeliligini düýpgöter ýokarlandyrmak göz öňünde tutulýar. Bu çäreler diňe bir Türkmenistanyň durnukly hem okgunly öňe gitmegini üpjün etmek bilen çäklenmän, eýsem, sebitde we tutuş dünýäde parahatçylygyň, ählumumy howpsuzlygyň üpjün edilmegine, hyzmatdaş döwletler bilen söwda-ykdysady, ulag-logistika, syýahatçylyk ulgamlary we beýleki köp sanly ugurlar boýunça özara bähbitli gatnaşyklaryň pugtalandyrylmagyna hem ýardam eder.  

Sebitde içerki awtomobil ýollaryny, demir ýol halkalaryny gurmak, bar bolanlarynyň durkuny döwrebaplaşdyrmak boýunça amala aşyrylmaly işlere Milli maksatnamada giň orun berilýär. Balkanabat — Jebel — Gözliata — Gyzylgaýa, Balkanabat — Gumdag — Esenguly — Etrek — Magtymguly — Çendir, Balkanabat — Hazar, Serdar — Magtymguly — Daýna, Serdar — Çerkezli — Daşoguz ugurlary boýunça awtomobil, Türkmenbaşy — Gyzylgaýa — Daşoguz (700 km) demir ýollarynyň gurulmagy ilatyň durmuş-ykdysady abadançylygyny has-da pugtalandyrmaga itergi berer. Balkan welaýatynyň geoykdysady mümkinçiligi kuwwatly Türkmenistana kenarýaka sebitiň, şol sanda Ýewropa, Arap, Merkezi, Gündogar Aziýa, Ýuwaş umman döwletleri bilen halkara gatnaşyklary ýola goýmaga we yzygiderli pugtalandyrmaga örän amatly şert döredýär. Şeýle hyzmatdaşlygyň çäklerinde yklymara üstaşyr gatnaw geçelgelerini döretmek geljegi uly başlangyç bolmagynda galýar. Tagallalaryň özara birleşdirilmegi bu meseleleriň üstünlikli çözülmegine alyp barýar. Türkmenistan Hazarýaka hem-de Merkezi Aziýa döwletleri bilen oňyn hyzmatdaşlygy yzygiderli ösdürýär. Hyzmatdaşlygyň möhüm ugry hökmünde ýükleri daşamagyň ýeňilleşdirilen we çeýe hukuk hem-de nyrh syýasatyny alyp barmak, maglumatlary sanly görnüşde alyşmak, migrasiýa, gümrük, salgyt ýaly beýleki ugurdaş edaralaryň arasynda hyzmatdaşlygyň ähli görnüşini arabaglanyşdyrmak bellenildi. Sebit we halkara ähmiýetli forumlaryň netijeleri boýunça kabul edilýän bilelikdäki beýannamalarda ulaglaryň ähli görnüşiniň hemmetaraplaýyn howpsuzlygyny üpjün etmek, ulag-aragatnaşyk hyzmatdaşlygyny pugtalandyrmak, ekologiýa kadalaryny berk berjaý etmek arkaly senagaty, oba hojalygyny, syýahatçylygy, ykdysady işiň beýleki möhüm ugurlaryny has-da ösdürmek ileri tutulýar.  

Ýurdumyz bütindünýä ulag-logistika howpsuzlygyny üpjün etmegiň ählumumy konsepsiýasyny esaslandyrmak başlangyjyny öňe sürýär. Arkadagly Serdarymyzyň döwletli başlangyjy dünýä syýasatşynaslyk nazaryýetinde «Howpsuz ulag diplomatiýasy» diýen ada eýedir. Türkmenistanyň ulag-logistika mümkinçilikleri milli haryt öndürijileriň önümlerini welaýatara, galyberse-de, alysdaky sarp ediş bazarlaryna arzan bahadan daşamaga oňyn amatlyklary döredýär. Diýarymyzda ulag-logistika pudagynyň ösmegi, onuň milli ykdysadyýetiň girdejili bölegine öwrülmegi, jemi içerki önümde tutýan paýynyň barha artmagy bellärliklidir. Şu ýylyň 18-19-njy iýulynda türkmen paýtagtynda geçirilen «Halkara ulag-üstaşyr geçelgeleri: özara arabaglanyşyk we ösüş» atly halkara maslahatyň çäklerinde Halkara ulag we üstaşyr geçelgesini döretmek hakynda Eýran Yslam Respublikasynyň, Katar döwletiniň, Oman Soltanlygynyň, Türkmenistanyň we Özbegistan Respublikasynyň Hökümetleriniň arasyndaky Ylalaşygyň işçi komitetiniň üçünji mejlisi we Gyrgyzystan — Özbegistan — Türkmenistan — Eýran hem-de Täjigistan — Özbegistan —Türkmenistan — Eýran — Türkiýe transmilli geçelgelerini döretmek boýunça Ykdysady Hyzmatdaşlyk Guramasynyň birinji iş duşuşygy boldy. Täze ykdysady gatnaşyklar bilelikdäki oňyn tagallalary birleşdirmäge, üstaşyr gatnawlarda sanly internet, tebigy, gümrük, salgyt, tarif ýaly kadalary özara utgaşdyrmak arkaly logistikanyň tizligini we düşewüntliligini ýokarlandyrmaga ýardam berer.  

Soňky ýyllarda Türkmenistanyň çäginde Gündogar — Günbatar, Günorta — Demirgazyk ugurlary boýunça üstaşyr ulag geçelgelerinde işler has-da işjeňleşdirilýär. Dürli ugurlar boýunça gämi gatnaw ýollaryny döretmek hakynda gazanylýan ylalaşyklaryň çäklerinde deňiz gämiçiliginiň gerimi giňeldilýär. Hormatly Prezidentimiziň şu ýylyň 31-nji martynda gol çeken Kararyna laýyklykda, Türkmenistanyň Hökümeti bilen Azerbaýjan Respublikasynyň Hökümetiniň arasynda ulag, üstaşyr geçirmek we logistika meseleleri boýunça türkmen-azerbaýjan bilelikdäki toparyny döretmek hakyndaky Ylalaşygy durmuşa geçirmek hem-de iki ýurduň özara gatnaşyklaryny mundan beýläk-de ösdürmek maksady bilen, toparyň türkmen bölegi we onuň düzümi tassyklanyldy. Hindistan bilen hindi deňiz terminallaryna barýan Ýewraziýa geçelgelerini döretmek barada ylalaşyk gazanyldy. Döwlet Baştutanymyzyň iýun aýynda Russiýa Federasiýasyna resmi saparynyň çäklerinde ulag we üstaşyr hyzmatdaşlygy ösdürmek boýunça özara düşünişmek hakynda Ähtnama gol çekildi. Onuň yzysüre Eýran Yslam Respublikasyna resmi saparynyň çäklerinde iki döwletiň arasynda ulag boýunça Hökümetara toparyny döretmek barada, 14-15-nji iýulda Özbegistan Respublikasyna döwlet saparynyň barşynda iki döwletiň çäginiň üsti bilen Gündogar — Günbatar ugry boýunça üstaşyr ulag geçelgelerini döretmekde ýakyndan hyzmatdaşlyk etmek hem-de tagallalary utgaşdyrmak boýunça ylalaşyklar gazanyldy.  

Türkmenbaşy Halkara deňiz portunyň bir wagtyň özünde gämileriň 17-sine hyzmat etmäge mümkinçiligi bolan duralgalarynyň uzynlygy 1800 metrden geçýär. Ýakyn geljekde türkmen flotunyň gämileri Hazarýaka döwletlerden daşgary Ýewropa, Gara deňiz, Powolžýe, Zakawkazýe, Pars aýlagy, Hindistan döwletlerine we beýleki iri deňiz portlaryna ýükleri daşamaga, ýolagçylary gatnatmaga mümkinçilik alar. Döwletara söwdany ösdürmek boýunça halkara agentlikler bilen gazanylýan ylalaşyklaryň çäklerinde Türkmenbaşy Halkara deňiz portundan peýdalanýan ýurtlaryň sany köpelýär, ýolagçylary gatnatmak we ýükleri daşamak hyzmatlarynyň görnüşleri we hili artýar. Halkara deňiz portundaky ownuk ýükler terminalynyň taslama ýyllyk kuwwaty 3 mln tonna, umumy ýükler terminalynyň ýyllyk kuwwaty 4 mln tonna ýüke barabardyr. Bu ýerde howa, awtomobil hem-de demir ýol ulaglary arkaly getirilen üstaşyr ýükleri ugratmaga niýetlenilen konteýner terminalynda göterijilik kuwwaty 5000 tonna bolan gämileriň 3-si gije-gündiziň dowamynda hereket edýär. Umumy geçirijilik kuwwaty 17 mln tonna barabar bolan Halkara deňiz portundan 2021-nji ýylda ýükleri daşamagyň umumy möçberi 11 million 305,3 müň tonna, şol sanda eksporta iberilen ýükleriň möçberi 6 million 580,3 müň tonna, import ýükleriň möçberi 1 million 211,8 müň tonna, üstaşyr geçirilen ýükleriň möçberi bolsa 353,4 müň tonna deň boldy. Türkmenbaşy Halkara deňiz portundan Eýran Yslam Respublikasynyň Enzeli, Russiýanyň Astrahan, Mahaçkala, Azerbaýjanyň Baku, Gazagystanyň Aktau halkara portlaryna ýolagçylary gatnatmagyň, ýük daşamagynyň möçberi yzygiderli artýar. Gara deňze, Pars aýlagyna çykalgalary ylalaşmak arkaly Gruziýanyň Poti, Batumi portlaryna, Eýranyň Çabahar deňiz terminallaryna ulag hyzmatlary ýola goýlar.  

Hormatly Prezidentimiziň baştutanlygynda ýurdumyzda amala aşyrylýan iri logistika taslamalary dünýäniň söwda-ykdysady gatnaşyklarynda Türkmenistanyň strategik hyzmatdaşlarynyň sanyny barha artdyrýar. Bu ugurda BMG-niň howandarlygynda sebitara ulag gatnawlaryny ösdürmek boýunça Ýörite maksatnamany işläp taýýarlamak ýaly oňyn başlangyçlar ýurdumyzyň Balkan sebitini halkara derejesinde ulag-logistika, aragatnaşyk-kommunikasiýa düzümine goşmakda strategik wezipe hasaplanýar. Şeýle başlangyçlar ýurdumyzyň Hazarýaka sebitde iri ulag-logistika merkezi hökmündäki ornuny has-da pugtalandyrýar. «Deňiz söwda floty» ýapyk görnüşli paýdarlar jemgyýeti tarapyndan türkmen önümlerini, çig we ýarym çig mallary ýakyn hem-de uzakdaky ýurtlara ýük gämileridir tankerler arkaly eksport etmegiň ykdysady taýdan amatly ugurlary döredildi. Bu işler Türkmenistanyň dünýäniň iri bazarlaryna çykmagy üçin gün-günden täze gözýetimleri açýar.  

Hangeldi GURBANGELDIÝEW,

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň ýanyndaky Ykdysadyýeti töwekgelçiliklerden goramak agentliginiň Ykdysady töwekgelçilikleri seljeriş müdirliginiň başlygy.

Balkan welaýaty:  

 5. Agrar toplumda amala aşyrylýan özgertmeler 

Türkmenistanyň ykdysadyýetde gazanýan ösüşleri milli önümçiligiň dürli ugurlarynda, şol sanda oba hojalygynda bazar gatnaşyklaryna geçmegiň dürs ýoluny görkezýär. Häzirki zaman şertlerinde hili ýokary, arassa tebigy önümleri öndürýän hususy taraplaryň sanynyň artdyrylmagyna aýratyn üns berilýär. Ýurdumyzyň welaýatlarynda eýeçiligiň görnüşine garamazdan, gutarnykly önümçilik aýlawy ýola goýlan, täze azyk ugurly kärhanalary, miweçilik, ýyladyşhana, sowadyjy hojalyklary, maldarçylyk we guşçulyk toplumlaryny döretmek «Türkmenistanyň Prezidentiniň obalaryň, şäherçeleriň, etraplardaky şäherleriň we etrap merkezleriniň ilatynyň ýaşaýyş-durmuş şertlerini özgertmek boýunça 2028-nji ýyla çenli döwür üçin Milli maksatnamasynda» öz beýanyny tapdy. Ýurt Baştutanymyz «Halkyň Arkadagly zamanasy» ýylynyň 27-nji iýunynda sanly ulgam arkaly geçiren Hökümetiň mejlisinde ýurdumyzyň welaýatlarynda ekerançylyk ýerleriniň hasyllylygyny artdyrmak, suwdan tygşytly peýdalanmak maksady bilen, olarda bar bolan medeni zolaklardaky ekerançylyk meýdanlarynyň çägini giňeltmegiň, uzak ýaýlalarda we düzlüklerde ekilýän ekinleriň meýdanyny azaltmak meselelerini öwrenmegiň oba senagaty üçin juda zerurdygyny belledi. Ýerleriň melioratiw ýagdaýyny gowulandyrmagyň çäklerinde suwarylýan meýdanlaryň, zeýkeşler ulgamynyň udel uzynlygyny hasaplap artdyrmak, obara kiçi suw howdanlaryny, suwaryş akabalaryny we hojalygara kollektorlaryny gurmak, bar bolanlaryny abatlamak meseleleri oba hojalykçylaryň öňünde durýan möhüm wezipe hökmünde kesgitlenildi.  

Ýurdumyzyň sebitlerinde, ozaly bilen, Balkan welaýatynda arid zolaklaryň howa-toprak aýratynlygyna we suwarymly ekerançylygyň häsiýetine laýyklykda, agrar ugurly täze özgertmeleri amala aşyrmagyň meseleleri jikme-jik ara alnyp maslahatlaşyldy. Etraplaryň ekin meýdanlaryny ilatly nokatlara has ýakyn ýerleşen medeni çäklere çekmek, suwaryş suwunyň ýyllyk hajatlaryny doly üpjün etjek göwrümini bellemek we energiýanyň, suwuň alternatiw çeşmelerini peýdalanmak, energiýany we suwy tygşytlaýjy döwrebap tehnologiýalary ornaşdyrmak, goşmaça tygşytlamagyň anyk ýoluny tapmak, iň ýönekeý polietilen örtülen hem sementlenen ýaplary, plastik turbaly suw geçirijileri, suwarmagyň damjalaýyn, ýagyş ýagdyrma, awtomatlaşdyrylan döwrebap kiçi keş çekmek usullaryna geçmek, ýerleri kadaly tekizlemek işlerine badalga berildi. Welaýatda ekerançylygy ösdürmegiň çäklerinde, aýratyn hem, bu ugra ýöriteleşen ylmy-barlag institutlaryň binýadynda ekinleriň biologik derňewini alyp barmak, hilini, hasyllylygy, kesellere we zyýankeşlere garşy durumy boýunça ýokary görkezijileri, ýerli organiki we mineral dökünleriň netijeli peýdalanylmagyny gazanmak, agrar önümleriň uzak saklanylýan täze sortlaryny döretmek ýaly ugurlaryň üstünde işleniler. Sebit ekerançylygynda zyýankeşlere garşy göreşmek babatynda dürli görnüşli ýerli himikatlary, serişdeleri öndürmek boýunça düýpli binýatlyklar dörediler. Tohumlaryň, himikatlaryň, serişdeleriň we beýleki oba hojalyk zerurlyklaryň köp böleginiň öwezi milli önümçilikleriň hasabyna dolunar.  

Welaýatyň Serdar, Bereket, Magtymguly we beýleki etraplarynda dürli önümleri öndürmäge we gaýtadan işlemäge ugrukdyrylan önümçilikleri ýola goýmak meýilleşdirilýär. Sebitiň günorta dag ýaka etraplarynda mes toprakly tarp ýerler köpdür, şunuň bilen baglylykda, olary azyk ugurly senagat önümçiligine ýöriteleşdirmek meseleleriniň üstünde işlenilýär. Welaýatda ösümlik ýaglary (pagta, günebakar, künji, zeýtun, mekgejöwen, kädi hem üzüm çigitlerinden alynýan), ary baly, garyşyk ekerançylyk we maldarçylyk önümlerinden mürepbe, toşap, kemput, jem, powidlo, pýure, ýogurt, üwmeç, goýaltma, gaganak ýaly süýjülik, süýt ýaly önümleriň önümçiligi ýola goýlar. Şeýle-de önümçilik galyndylaryndan mallar üçin goşmaça ot-iýmlik binýady kemala getiriler. Maldarçylygy ösdürmegiň çäklerinde ösen düýedarçylyk, guşçulyk, dowardarçylyk, balykçylyk toplumlary önüm berip başlar. Kömelekçilige, domalançylyga, ajy burç senagatyna ýöriteleşen hojalyklary esaslandyrar. Bular ýurdumyzyň milli ykdysadyýetinde importyň möçberini peseldip, eksport mümkinçiligini has-da artdyrar.  

Dünýä tejribesiniň giňden öwrenilmegi hem-de netijeli özleşdirilmegi esasynda düýpgöter täzeçil, ýokary tehnologiýaly önümçilikleriň esaslandyrylmagy azyk ugurly import harytlarynyň täze bazarynyň açylmagyna, welaýatyň daşary söwdasy boýunça kämil ýola düşmegine mümkinçilik berer. Maksat milli harytlaryň dünýä bazaryndaky oňyn hil artykmaçlygyny nazara almak bilen, tagamy, berkligi, siňňitliligi, saglyga peýdalylygy, nyrhy hem öndürilen ýeri boýunça sarp edijileriň islegini gazanmakdan ybaratdyr. Welaýatyň ekerançylyk etraplarynda daýhançylygyň medeniýetini ösdürmegiň, şol bir wagtda ekinleriň hasyllylygyny artdyrmagyň baş şerti bolan gidrotehnikanyň usullaryny peýdalanmaga, suw sorujy we paýlaýjy desgalary, kranlary, hojalygara suw geçirijileri, akabalary, ýaplary gazmaga, döwrebaplaşdyrmaga, beton görnüşe geçirmäge, medeni çäkdäki ekerançylyk ýerlerini taba getirmäge, haşal otlardan, daş böleklerinden arassalamaga, şeýle-de ponton köprüleri abatlamaga, täzelerini gurmaga, biolaboratoriýalarda entomofaglary ýetişdirmäge, sort-synag, tohumçylyk-seçgi we mehanizasiýa işlerine möhüm ähmiýet berler. Bu işleri amal etmek üçin düýpli maýa goýumlar göz öňünde tutulýar. Agrosenagat toplumynyň orta we uzak möhletleýin maksady sebitde halkara ülňülere laýyk gelýän we azyk garaşsyzlygyny üpjün edýän ýokary netijeli, bäsdeşlige ukyply, durnukly we ekologiýa taýdan arassa önümçilikleri döretmäge gönükdirilendir.  

Balkan sebiti geljekde oba hojalygynda ulanylýan ýerlerden we beýleki serişdelerden netijeli peýdalanyp, maldarçylygyň hem-de ekerançylygyň önümliligini ýokarlandyrmagyň hasabyna dünýäniň agrar bazarlarynda möhüm orun eýelejek eksportlyk önümleri, ilkinji nobatda, ýokary derejeli süýtturşy, et-şöhlat, gök, miwe we bakja ekin önümleri ýaly milli önümleri alyjylara boldan hödürlär. Sebitiň subtropiki çygly howa şertleri, ilkinji nobatda, ilata zerur bolan ýokary hilli oba hojalyk önümleriniň köp görnüşlerini boldan öndürmäge mümkinçilik berýär. Balkanyň agrosenagat toplumynyň diwersifikasiýa ýoly bilen ösdürilmeginde Magtymguly we Etrek etraplaryna, aýratyn hem, Aýdere, Çendir jülgelerine, Nohur ýaýrawyna, köp sanly dag derelerine, ýaýlalara uly ähmiýet berilýär. Belli rus alymy, akademik N.I.Wawilow geçen asyryň 30-njy ýyllarynda bu jülgeleriň ýerli ösümliklerini düýpli öwrenende, gurak subtropik şertlerde ösýän gymmatly miweli agaçlary ösdürip ýetişdirmekde bu ýeriň dünýä derejesinde has täsin künjekleriň biridigini belläpdir. Bu etraplaryň ýaramly toprak-howa şertleri gurak we aram subtropik guşaklykda ýerleşmek bilen, zolakda tebigy taýdan arassa eksportlyk ýertudana, zeýtun, nar, zirk, injir, garagat (smorodina), böwürslen, alça, alma, armyt, ülje, garaly, şetdaly, çereşnýa, behi, hurma, erik, üzüm, banan, sitruslar maşgalasyna degişli limon, pyrtykal, mandarin, kiwi miwelerini, şäniklilerden pisse, hoz, badam toparynyň saýlantgy sortlaryny, bakja ekinlerinden gawunyň paýendeki, garpyzyň, kädiniň ähli görnüşlerini, gara, gyzyl, bolgar burçlary boldan öndürmäge, şeýle-de çaý ösdürilip ýetişdirilýän ekin meýdanlaryny döretmäge mümkinçilik berýär. Häzir hem Sumbar we Çendir derýalarynyň jülgelerinde hozlaryň, narlaryň, injirleriň, üzümleriň we arça agajynyň dürli görnüşlerine gabat gelmek bolýar. Etrabyň çeşme-çaýly jülgeleri irki döwürden siňňitli miweli agaçlaryň ösdürilip ýetişdirilýän mekany hökmünde adygyp geldi. Ýerli ýaşaýjylaryň aýtmagyna görä, bu jülgelerde 16 asyra çenli ýaşap oturan türkmen arçasyna, bäş asyr ýaş berilýän gadymy şahoz agajyna, «Sumbaryň pälwany» adyna eýe bolan ýaşy 110 — 115 ýyl hasaplanylýan dub agajyna-da gabat gelmek bolýar. Sebitde ýerleşýän S.A.Nyýazow adyndaky Türkmen oba hojalyk uniwersitetiniň Magtymguly Ylmy-önümçilik synag merkezinde miweli we bezeg, gyrymsy baglaryň nahallaryny ösdürip ýetişdirmegiň usullaryny kämilleşdirmek boýunça tejribe-sort synaglary geçirilýär.  

Sebitiň Gyzyletrek etrabynda zeýtun ýagyny we konserwirlenen zeýtuny öndürýän kiçi zawody, Magtymguly etrabynda nar şiresini öndürýän orta kärhanany gurmak meseleleri hem öwrenilýär. Häzirki wagtda ýurdumyzda un we unaş, konditer önümçiligini çig mal binýady bilen üpjün etmäge ýöriteleşen bugdaýyň gaty «Türkmenbaşy-1» sortunyň döredilendigini we synagdan doly geçirilendigini bellemelidiris. Sebitiň aram guşakly etraplarynda bu sorty önümçilik zerurlyklary üçin ösdürip ýetişdirmek işlerine degerli gerimiň berilmegi, ilaty ýokary hilli un, unaş we konditer önümleri bilen ýeterlik möçberde üpjün etmäge mümkinçilik berer. Türkmeniň daýhançylyk kesbinde düme ekerançylygynda diýseň baý tejribesi bar. Welaýatyň çygly aram subtropiki howa-toprak şertlerine laýyklykda, bugdaýyň gaty görnüşini düme görnüşinde ösdürip ýetişdirmegiň düýpli öwrenilmegi juda bähbitli hasaplanyldy. Bu işe ýurdumyzda gülläp ösýän hususy tarapy çekmeklik has-da oňyn netije berer. Gar, ýagyş, sil suwlaryny tebigy kaklarda, uly bolmadyk emeli suw howdanlaryna ýygnamak bilen dürli ekinleri ösdürip ýetişdirmek ata-baba dowam edip gelýän ýörelgedir. Sumbar derýasy welaýatyň Magtymguly etrabynda öndüriji güýçleri ösdürmäge giň mümkinçilik berýär. Durnukly ösüş maksatlaryna juda sazlaşýan bu işler öz netijelerini-de berýär. Türkmenistanyň Prezidentiniň orta möhletli durmuş-ykdysady ösüş Konsepsiýasyna laýyklykda, Balkan sebitini toplumlaýyn ösdürmek, ykdysady taýdan has-da gowulandyrmak, çäkde bar bolan tebigy gorlary netijeli özleşdirmek boýunça tutumly işler işjeň alnyp barylýar. Azyk senagatyny ösdürmegiň çäklerinde adaty azyklyk, şöhlat we dürli kakadylan görnüşli et, ýokary derejeli süýtturşy önümlerini taýýarlamak we ilata ýetirmek, olaryň aýry-aýry görnüşlerini uzak möhlete çenli saklamak boýunça bäş sany maldarçylyk, bir sany hem guşçulyk toplumy işe girizildi. Döwrebap maldarçylyk toplumlarynyň ýene-de 11-sinde, bir guşçulyk toplumynda gurluşyk-taslama işleri dowam edýär.  

Elbetde, geljekde welaýatyň çäginde düýpli maýa goýumlaryň hasabyna iň täze ylmy we tehnologiýa taýdan işlenilip taýýarlanmalaryň ornaşdyrylmagy bilen şeýle döwrebap önümçilikleri has giň gerimde ýola goýup bolar. Uzak möhletleýin geljekde ýurdumyzda toplanan iri önümçilik we ykdysady tejribä daýanmak bilen, şeýle-de sebitiň baý tebigy mümkinçiliklerini netijeli peýdalanmagyň esasynda ýola goýlan bu işler uly ykdysady netijeliligiň çeşmesine öwrüler.  

Hangeldi GURBANGELDIÝEW,

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň ýanyndaky Ykdysadyýeti töwekgelçiliklerden goramak agentliginiň Ykdysady töwekgelçilikleri seljeriş müdirliginiň başlygy.

Ýurdumyzy durmuş-ykdysady taýdan mundan beýläk-de ösdürmek, umumydöwlet, pudaklaýyn we sebitleýin ösüş maksatnamalaryny üstünlikli durmuşa geçirmek, Türkmenistanyň Býujet kodeksini ýerine ýetirmek, býujet işine öňdebaryjy halkara tejribäni ornaşdyrmak we býujeti düzmegiň döwrebap usulyna geçmek maksady bilen, Türkmenistanyň Prezidenti Karara gol çekdi. Resminama laýyklykda, Türkmenistanda býujet işini kämilleşdirmek boýunça döwlet topary döredildi hem-de toparyň düzümi we Türkmenistanda 2022 — 2028-nji ýyllar aralygynda býujet ulgamynda özgertmeleri geçirmek boýunça çäreleriň Meýilnamasy tassyklanyldy. 

Maliýe we ykdysadyýet ministrligi, beýleki degişli ministrlikler we pudaklaýyn dolandyryş edaralary hem-de welaýatlaryň we Aşgabat şäheriniň häkimlikleri meýilnamada bellenen çäreleriň öz wagtynda ýerine ýetirilmegini üpjün etmäge borçly edildi. 

(TDH)