Balkan welaýaty:  

 6. Yklymlara uzaýan menziller 

Garaşsyz we hemişelik Bitarap Türkmenistanyň başlangyjy bilen 2017-nji ýylyň dekabrynda Birleşen Milletler Guramasynyň Baş Assambleýasynyň «Durnukly ösüş maksatlaryny amala aşyrmak bilen baglylykda ulaglaryň ähli görnüşiniň arabaglanyşygyny berkitmek» atly Kararnamany kabul etmegi Merkezi Aziýanyň we Hazarýaka sebitleriň ulag-logistika, ykdysady, geosyýasy we beýleki ugurlar boýunça iňňän özüne çekiji bolup durýandygyny ýene-de bir ýola tassyklady. 2018-nji ýylyň 12-nji awgustynda Gazagystan Respublikasynyň Aktau şäherinde geçirilen Hazarýaka döwletleriň Baştutanlarynyň V sammitinde «Hazarýaka döwletleriň Hökümetleriniň arasynda ulag ulgamynda hyzmatdaşlyk hakynda» Ylalaşyk gazanyldy. Hazarýaka sebitde özara bähbitli hyzmatdaşlygy goldamaga, parahatçylygy, howpsuzlygy we ykdysady ösüşi üpjün etmäge gönükdirilen şeýle möhüm ädimler kenarýaka döwletleri ulag-logistika babatda umumy tagallalary birleşdirmäge giň mümkinçilik berýär. Sebit hyzmatdaşlygynyň möhüm ornuny we aýratynlygyny kesgitleýän şeýle hyzmatdaşlyga bildirilýän gyzyklanma örän ýokary bolmagynda galýar, munuň özüne ýetik sebäbi bar: Merkezi Aziýa döwletleriniň köpüsinde açyk deňiz gatnawlary ýok. Bu ýagdaý sebit döwletlerine Hazar deňziniň portlaryna çykalgany üpjün etmekde Türkmenistanyň ornuny has-da pugtalandyrýar. 2019-njy ýylyň awgustynda ýurdumyzda geçirilen birinji Hazar ykdysady forumy Ýewraziýanyň «altyn derwezesi» hasaplanýan Türkmenistanyň bütindünýä ulag giňişliginiň möhüm bognuna, iri ulag-logistika merkezine, syýahatçylyk, nebit-gaz, senagat önümçilik zolagyna öwrülýändigini aýdyň görkezdi. Döwletleriň ykdysady we durmuş meselelerine uly ähmiýet berýän Türkmenistanyň başlangyjy boýunça Birleşen Milletler Guramasynyň howandarlygynda şu ýylyň awgust aýynyň 15-16-synda «Awaza» milli syýahatçylyk zolagynda geçirilen deňze çykalgasy bolmadyk ösüp barýan döwletleriň ulag ministrleriniň derejesindäki halkara forum hem özara hereket etmegiň möhüm ugurlaryny yglan etdi. Forum bilen ugurdaşlykda, Üstaşyr geçirmek boýunça ählumumy resminamanyň taslamasyna badalga berildi. Taslama ýükleri daşamagyň, ýolagçylary gatnatmagyň döwrebap sanly tehnologiýalara esaslanýan sebitara ulgamyny döretmegi, ýükleriň hökman konteýnerlerde daşalmagyny üpjün etmegi hem-de döwlet edaralarynyň resmi taýdan ylalaşylan birnäçe ölçeglerini peýdalanmagy göz öňünde tutýar.  

Türkmenistan ulaglaryň ähli görnüşiniň arabaglanyşygyny berkitmekde düýpli maýalary goýup, has öňräkden uly işleriň başyny başlady. Türkmenbaşy Halkara deňiz porty, onuň düzümindäki parom, ýolagçy hem-de konteýner terminallary, «Balkan» gämi gurluşyk we abatlaýyş zawody, döwrebap ulag-üpjünçilik düzümleri, köpri estakadalary bolan awtomobil we demir ýollary, kenar düzüminiň köp sanly beýleki desgalary bu işleriň aýdyň netijeleridir. Täze badalga alan, başlangyç uzynlygy 250 kilometr, ini 22,5 metr bolan, iki gatnawly, her tarapa iki sany hereket zolagyndan we ýoluň ugrunda ýerleşdiriljek hyzmat ediş desgalaryndan ybarat Türkmenbaşy — Garabogaz — Gazagystan serhedine çenli bolan awtomobil ýoly, şeýle-de onuň ugrunda umumy uzynlygy 354 metr, ini 21 metr bolan, ikitaraplaýyn gatnawly awtoulag köprüsi Hazar sebitiniň milli we halkara logistika infrastrukturasynyň üstüni ýetirer. Bu sebitde ulag-kommunikasiýa ulgamyny döwrebaplaşdyrmak, demir ýol, awtomobil, deňiz, howa ulaglarynyň maddy-enjamlaýyn binýadyny pugtalandyrmak boýunça hem giň möçberli, maksatnamalaýyn işler amala aşyrylýar. Netijede, Türkmenbaşy şäheri sebit ähmiýetli iri ulag-logistika merkezine öwrüldi. Hususan-da, Türkmenbaşy Halkara deňiz portunyň desgalar toplumy ýükleriň ähli görnüşini daşamakda Merkezi Aziýada we Hazarýaka döwletleriň arasynda ygtybarly söwda-ykdysady hyzmatdaşlygy ep-esli giňeltmäge oňyn şertleri döredýär hem-de Ýewraziýa yklymynyň beýleki iri bazarlaryna çykmaga amatly logistika ugurlaryny açýar. Munuň özi goňşy döwletleriň durmuş-ykdysady taýdan has-da kuwwatlanmagyna, halkara söwdanyň ösmegine, ýurtlaryň, halklaryň we tutuş sebitleriň abadançylygynyň pugtalanmagyna alyp barýar.  

Balkan welaýatynyň çäklerinde durmuşa geçirilýän iri ulag-logistika, kommunikasiýa taslamalaryna ýerli hem daşary ýurt lomaý maýa goýumlary gönükdirilýär. Bu ýagdaý sebiti ösdürmegiň çäklerinde syýahatçylyk, söwda-senagat, bank we maliýe-salgyt, gümrük, migrasiýa ýaly ugurlarda düýpli özgertmelere badalga berilmegini şertlendirdi. Olaryň üstünlikli durmuşa geçirilmegi halkara hyzmatdaşlygyň doly kadalaşmagyna, bu çygyrda ýüze çykýan gatnaşyklaryň ykdysady, geosyýasy, hukuk taýdan netijeli düzgünleşdirilmegine, şonuň ýaly-da sebit ýurtlarynyň içerki sarp ediş bazarlarynda haryt bolçulygynyň pugtalandyrylmagyna, milli pul dolanyşygynyň has-da kadalaşmagyna, serhetýaka zolaklarda ykdysady işjeňligiň düýpli artmagyna ýardam berýär.  

Türkmenistan ulag-üstaşyr ugurdaky çäklendirmeleri, päsgelçilikleri aradan aýyrmak, bu ugurda ösen innowasiýalary peýdalanmak, düýpli özgertmeleri alyp barmak, sebit döwletlerinde durnukly ykdysady ýagdaýy üpjün etmek maksady bilen, hemişelik hereket edýän sebit ygtyýarly edarany döretmegiň tarapdary bolup çykyş edýär. Sebit derejeli bitewi ulag-logistika ulgamyny kemala getirmekde ýükleri daşamagyň, ýolagçylary gatnatmagyň, özara işjeň maglumat alyşmagyň täze döredilen bitewi toruna bu ugurdaky ilkinji ädim hökmünde garalýar. Dünýä ösüşiniň häzirki şertlerinde bu çemeleşme ýokary we durnukly ykdysady ösüşi gazanmagyň bitewi konsepsiýasy hökmünde öňe sürülýär.  

«Türkmenistanyň Prezidentiniň ýurdumyzy 2022 — 2028-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Maksatnamasy» hem-de «Türkmenistanyň Prezidentiniň obalaryň, şäherçeleriň, etraplardaky şäherleriň we etrap merkezleriniň ilatynyň ýaşaýyş-durmuş şertlerini özgertmek boýunça 2028-nji ýyla çenli döwür üçin Milli maksatnamasy» kabul edildi. Bu döwürde, halkara ylalaşyklara laýyklykda, bitewi ulag giňişligini döretmek işini tamamlamak, halkara ulag hyzmatlarynyň bazarlarynda üstaşyr gatnawlaryň, multimodal usulda ýük daşamagyň, ýolagçy gatnatmagyň mümkinçiliklerinden peýdalanmagyň netijeliligini düýpgöter ýokarlandyrmak göz öňünde tutulýar. Bu çäreler diňe bir Türkmenistanyň durnukly hem okgunly öňe gitmegini üpjün etmek bilen çäklenmän, eýsem, sebitde we tutuş dünýäde parahatçylygyň, ählumumy howpsuzlygyň üpjün edilmegine, hyzmatdaş döwletler bilen söwda-ykdysady, ulag-logistika, syýahatçylyk ulgamlary we beýleki köp sanly ugurlar boýunça özara bähbitli gatnaşyklaryň pugtalandyrylmagyna hem ýardam eder.  

Sebitde içerki awtomobil ýollaryny, demir ýol halkalaryny gurmak, bar bolanlarynyň durkuny döwrebaplaşdyrmak boýunça amala aşyrylmaly işlere Milli maksatnamada giň orun berilýär. Balkanabat — Jebel — Gözliata — Gyzylgaýa, Balkanabat — Gumdag — Esenguly — Etrek — Magtymguly — Çendir, Balkanabat — Hazar, Serdar — Magtymguly — Daýna, Serdar — Çerkezli — Daşoguz ugurlary boýunça awtomobil, Türkmenbaşy — Gyzylgaýa — Daşoguz (700 km) demir ýollarynyň gurulmagy ilatyň durmuş-ykdysady abadançylygyny has-da pugtalandyrmaga itergi berer. Balkan welaýatynyň geoykdysady mümkinçiligi kuwwatly Türkmenistana kenarýaka sebitiň, şol sanda Ýewropa, Arap, Merkezi, Gündogar Aziýa, Ýuwaş umman döwletleri bilen halkara gatnaşyklary ýola goýmaga we yzygiderli pugtalandyrmaga örän amatly şert döredýär. Şeýle hyzmatdaşlygyň çäklerinde yklymara üstaşyr gatnaw geçelgelerini döretmek geljegi uly başlangyç bolmagynda galýar. Tagallalaryň özara birleşdirilmegi bu meseleleriň üstünlikli çözülmegine alyp barýar. Türkmenistan Hazarýaka hem-de Merkezi Aziýa döwletleri bilen oňyn hyzmatdaşlygy yzygiderli ösdürýär. Hyzmatdaşlygyň möhüm ugry hökmünde ýükleri daşamagyň ýeňilleşdirilen we çeýe hukuk hem-de nyrh syýasatyny alyp barmak, maglumatlary sanly görnüşde alyşmak, migrasiýa, gümrük, salgyt ýaly beýleki ugurdaş edaralaryň arasynda hyzmatdaşlygyň ähli görnüşini arabaglanyşdyrmak bellenildi. Sebit we halkara ähmiýetli forumlaryň netijeleri boýunça kabul edilýän bilelikdäki beýannamalarda ulaglaryň ähli görnüşiniň hemmetaraplaýyn howpsuzlygyny üpjün etmek, ulag-aragatnaşyk hyzmatdaşlygyny pugtalandyrmak, ekologiýa kadalaryny berk berjaý etmek arkaly senagaty, oba hojalygyny, syýahatçylygy, ykdysady işiň beýleki möhüm ugurlaryny has-da ösdürmek ileri tutulýar.  

Ýurdumyz bütindünýä ulag-logistika howpsuzlygyny üpjün etmegiň ählumumy konsepsiýasyny esaslandyrmak başlangyjyny öňe sürýär. Arkadagly Serdarymyzyň döwletli başlangyjy dünýä syýasatşynaslyk nazaryýetinde «Howpsuz ulag diplomatiýasy» diýen ada eýedir. Türkmenistanyň ulag-logistika mümkinçilikleri milli haryt öndürijileriň önümlerini welaýatara, galyberse-de, alysdaky sarp ediş bazarlaryna arzan bahadan daşamaga oňyn amatlyklary döredýär. Diýarymyzda ulag-logistika pudagynyň ösmegi, onuň milli ykdysadyýetiň girdejili bölegine öwrülmegi, jemi içerki önümde tutýan paýynyň barha artmagy bellärliklidir. Şu ýylyň 18-19-njy iýulynda türkmen paýtagtynda geçirilen «Halkara ulag-üstaşyr geçelgeleri: özara arabaglanyşyk we ösüş» atly halkara maslahatyň çäklerinde Halkara ulag we üstaşyr geçelgesini döretmek hakynda Eýran Yslam Respublikasynyň, Katar döwletiniň, Oman Soltanlygynyň, Türkmenistanyň we Özbegistan Respublikasynyň Hökümetleriniň arasyndaky Ylalaşygyň işçi komitetiniň üçünji mejlisi we Gyrgyzystan — Özbegistan — Türkmenistan — Eýran hem-de Täjigistan — Özbegistan —Türkmenistan — Eýran — Türkiýe transmilli geçelgelerini döretmek boýunça Ykdysady Hyzmatdaşlyk Guramasynyň birinji iş duşuşygy boldy. Täze ykdysady gatnaşyklar bilelikdäki oňyn tagallalary birleşdirmäge, üstaşyr gatnawlarda sanly internet, tebigy, gümrük, salgyt, tarif ýaly kadalary özara utgaşdyrmak arkaly logistikanyň tizligini we düşewüntliligini ýokarlandyrmaga ýardam berer.  

Soňky ýyllarda Türkmenistanyň çäginde Gündogar — Günbatar, Günorta — Demirgazyk ugurlary boýunça üstaşyr ulag geçelgelerinde işler has-da işjeňleşdirilýär. Dürli ugurlar boýunça gämi gatnaw ýollaryny döretmek hakynda gazanylýan ylalaşyklaryň çäklerinde deňiz gämiçiliginiň gerimi giňeldilýär. Hormatly Prezidentimiziň şu ýylyň 31-nji martynda gol çeken Kararyna laýyklykda, Türkmenistanyň Hökümeti bilen Azerbaýjan Respublikasynyň Hökümetiniň arasynda ulag, üstaşyr geçirmek we logistika meseleleri boýunça türkmen-azerbaýjan bilelikdäki toparyny döretmek hakyndaky Ylalaşygy durmuşa geçirmek hem-de iki ýurduň özara gatnaşyklaryny mundan beýläk-de ösdürmek maksady bilen, toparyň türkmen bölegi we onuň düzümi tassyklanyldy. Hindistan bilen hindi deňiz terminallaryna barýan Ýewraziýa geçelgelerini döretmek barada ylalaşyk gazanyldy. Döwlet Baştutanymyzyň iýun aýynda Russiýa Federasiýasyna resmi saparynyň çäklerinde ulag we üstaşyr hyzmatdaşlygy ösdürmek boýunça özara düşünişmek hakynda Ähtnama gol çekildi. Onuň yzysüre Eýran Yslam Respublikasyna resmi saparynyň çäklerinde iki döwletiň arasynda ulag boýunça Hökümetara toparyny döretmek barada, 14-15-nji iýulda Özbegistan Respublikasyna döwlet saparynyň barşynda iki döwletiň çäginiň üsti bilen Gündogar — Günbatar ugry boýunça üstaşyr ulag geçelgelerini döretmekde ýakyndan hyzmatdaşlyk etmek hem-de tagallalary utgaşdyrmak boýunça ylalaşyklar gazanyldy.  

Türkmenbaşy Halkara deňiz portunyň bir wagtyň özünde gämileriň 17-sine hyzmat etmäge mümkinçiligi bolan duralgalarynyň uzynlygy 1800 metrden geçýär. Ýakyn geljekde türkmen flotunyň gämileri Hazarýaka döwletlerden daşgary Ýewropa, Gara deňiz, Powolžýe, Zakawkazýe, Pars aýlagy, Hindistan döwletlerine we beýleki iri deňiz portlaryna ýükleri daşamaga, ýolagçylary gatnatmaga mümkinçilik alar. Döwletara söwdany ösdürmek boýunça halkara agentlikler bilen gazanylýan ylalaşyklaryň çäklerinde Türkmenbaşy Halkara deňiz portundan peýdalanýan ýurtlaryň sany köpelýär, ýolagçylary gatnatmak we ýükleri daşamak hyzmatlarynyň görnüşleri we hili artýar. Halkara deňiz portundaky ownuk ýükler terminalynyň taslama ýyllyk kuwwaty 3 mln tonna, umumy ýükler terminalynyň ýyllyk kuwwaty 4 mln tonna ýüke barabardyr. Bu ýerde howa, awtomobil hem-de demir ýol ulaglary arkaly getirilen üstaşyr ýükleri ugratmaga niýetlenilen konteýner terminalynda göterijilik kuwwaty 5000 tonna bolan gämileriň 3-si gije-gündiziň dowamynda hereket edýär. Umumy geçirijilik kuwwaty 17 mln tonna barabar bolan Halkara deňiz portundan 2021-nji ýylda ýükleri daşamagyň umumy möçberi 11 million 305,3 müň tonna, şol sanda eksporta iberilen ýükleriň möçberi 6 million 580,3 müň tonna, import ýükleriň möçberi 1 million 211,8 müň tonna, üstaşyr geçirilen ýükleriň möçberi bolsa 353,4 müň tonna deň boldy. Türkmenbaşy Halkara deňiz portundan Eýran Yslam Respublikasynyň Enzeli, Russiýanyň Astrahan, Mahaçkala, Azerbaýjanyň Baku, Gazagystanyň Aktau halkara portlaryna ýolagçylary gatnatmagyň, ýük daşamagynyň möçberi yzygiderli artýar. Gara deňze, Pars aýlagyna çykalgalary ylalaşmak arkaly Gruziýanyň Poti, Batumi portlaryna, Eýranyň Çabahar deňiz terminallaryna ulag hyzmatlary ýola goýlar.  

Hormatly Prezidentimiziň baştutanlygynda ýurdumyzda amala aşyrylýan iri logistika taslamalary dünýäniň söwda-ykdysady gatnaşyklarynda Türkmenistanyň strategik hyzmatdaşlarynyň sanyny barha artdyrýar. Bu ugurda BMG-niň howandarlygynda sebitara ulag gatnawlaryny ösdürmek boýunça Ýörite maksatnamany işläp taýýarlamak ýaly oňyn başlangyçlar ýurdumyzyň Balkan sebitini halkara derejesinde ulag-logistika, aragatnaşyk-kommunikasiýa düzümine goşmakda strategik wezipe hasaplanýar. Şeýle başlangyçlar ýurdumyzyň Hazarýaka sebitde iri ulag-logistika merkezi hökmündäki ornuny has-da pugtalandyrýar. «Deňiz söwda floty» ýapyk görnüşli paýdarlar jemgyýeti tarapyndan türkmen önümlerini, çig we ýarym çig mallary ýakyn hem-de uzakdaky ýurtlara ýük gämileridir tankerler arkaly eksport etmegiň ykdysady taýdan amatly ugurlary döredildi. Bu işler Türkmenistanyň dünýäniň iri bazarlaryna çykmagy üçin gün-günden täze gözýetimleri açýar.  

Hangeldi GURBANGELDIÝEW,

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň ýanyndaky Ykdysadyýeti töwekgelçiliklerden goramak agentliginiň Ykdysady töwekgelçilikleri seljeriş müdirliginiň başlygy.

Balkan welaýaty:  

 5. Agrar toplumda amala aşyrylýan özgertmeler 

Türkmenistanyň ykdysadyýetde gazanýan ösüşleri milli önümçiligiň dürli ugurlarynda, şol sanda oba hojalygynda bazar gatnaşyklaryna geçmegiň dürs ýoluny görkezýär. Häzirki zaman şertlerinde hili ýokary, arassa tebigy önümleri öndürýän hususy taraplaryň sanynyň artdyrylmagyna aýratyn üns berilýär. Ýurdumyzyň welaýatlarynda eýeçiligiň görnüşine garamazdan, gutarnykly önümçilik aýlawy ýola goýlan, täze azyk ugurly kärhanalary, miweçilik, ýyladyşhana, sowadyjy hojalyklary, maldarçylyk we guşçulyk toplumlaryny döretmek «Türkmenistanyň Prezidentiniň obalaryň, şäherçeleriň, etraplardaky şäherleriň we etrap merkezleriniň ilatynyň ýaşaýyş-durmuş şertlerini özgertmek boýunça 2028-nji ýyla çenli döwür üçin Milli maksatnamasynda» öz beýanyny tapdy. Ýurt Baştutanymyz «Halkyň Arkadagly zamanasy» ýylynyň 27-nji iýunynda sanly ulgam arkaly geçiren Hökümetiň mejlisinde ýurdumyzyň welaýatlarynda ekerançylyk ýerleriniň hasyllylygyny artdyrmak, suwdan tygşytly peýdalanmak maksady bilen, olarda bar bolan medeni zolaklardaky ekerançylyk meýdanlarynyň çägini giňeltmegiň, uzak ýaýlalarda we düzlüklerde ekilýän ekinleriň meýdanyny azaltmak meselelerini öwrenmegiň oba senagaty üçin juda zerurdygyny belledi. Ýerleriň melioratiw ýagdaýyny gowulandyrmagyň çäklerinde suwarylýan meýdanlaryň, zeýkeşler ulgamynyň udel uzynlygyny hasaplap artdyrmak, obara kiçi suw howdanlaryny, suwaryş akabalaryny we hojalygara kollektorlaryny gurmak, bar bolanlaryny abatlamak meseleleri oba hojalykçylaryň öňünde durýan möhüm wezipe hökmünde kesgitlenildi.  

Ýurdumyzyň sebitlerinde, ozaly bilen, Balkan welaýatynda arid zolaklaryň howa-toprak aýratynlygyna we suwarymly ekerançylygyň häsiýetine laýyklykda, agrar ugurly täze özgertmeleri amala aşyrmagyň meseleleri jikme-jik ara alnyp maslahatlaşyldy. Etraplaryň ekin meýdanlaryny ilatly nokatlara has ýakyn ýerleşen medeni çäklere çekmek, suwaryş suwunyň ýyllyk hajatlaryny doly üpjün etjek göwrümini bellemek we energiýanyň, suwuň alternatiw çeşmelerini peýdalanmak, energiýany we suwy tygşytlaýjy döwrebap tehnologiýalary ornaşdyrmak, goşmaça tygşytlamagyň anyk ýoluny tapmak, iň ýönekeý polietilen örtülen hem sementlenen ýaplary, plastik turbaly suw geçirijileri, suwarmagyň damjalaýyn, ýagyş ýagdyrma, awtomatlaşdyrylan döwrebap kiçi keş çekmek usullaryna geçmek, ýerleri kadaly tekizlemek işlerine badalga berildi. Welaýatda ekerançylygy ösdürmegiň çäklerinde, aýratyn hem, bu ugra ýöriteleşen ylmy-barlag institutlaryň binýadynda ekinleriň biologik derňewini alyp barmak, hilini, hasyllylygy, kesellere we zyýankeşlere garşy durumy boýunça ýokary görkezijileri, ýerli organiki we mineral dökünleriň netijeli peýdalanylmagyny gazanmak, agrar önümleriň uzak saklanylýan täze sortlaryny döretmek ýaly ugurlaryň üstünde işleniler. Sebit ekerançylygynda zyýankeşlere garşy göreşmek babatynda dürli görnüşli ýerli himikatlary, serişdeleri öndürmek boýunça düýpli binýatlyklar dörediler. Tohumlaryň, himikatlaryň, serişdeleriň we beýleki oba hojalyk zerurlyklaryň köp böleginiň öwezi milli önümçilikleriň hasabyna dolunar.  

Welaýatyň Serdar, Bereket, Magtymguly we beýleki etraplarynda dürli önümleri öndürmäge we gaýtadan işlemäge ugrukdyrylan önümçilikleri ýola goýmak meýilleşdirilýär. Sebitiň günorta dag ýaka etraplarynda mes toprakly tarp ýerler köpdür, şunuň bilen baglylykda, olary azyk ugurly senagat önümçiligine ýöriteleşdirmek meseleleriniň üstünde işlenilýär. Welaýatda ösümlik ýaglary (pagta, günebakar, künji, zeýtun, mekgejöwen, kädi hem üzüm çigitlerinden alynýan), ary baly, garyşyk ekerançylyk we maldarçylyk önümlerinden mürepbe, toşap, kemput, jem, powidlo, pýure, ýogurt, üwmeç, goýaltma, gaganak ýaly süýjülik, süýt ýaly önümleriň önümçiligi ýola goýlar. Şeýle-de önümçilik galyndylaryndan mallar üçin goşmaça ot-iýmlik binýady kemala getiriler. Maldarçylygy ösdürmegiň çäklerinde ösen düýedarçylyk, guşçulyk, dowardarçylyk, balykçylyk toplumlary önüm berip başlar. Kömelekçilige, domalançylyga, ajy burç senagatyna ýöriteleşen hojalyklary esaslandyrar. Bular ýurdumyzyň milli ykdysadyýetinde importyň möçberini peseldip, eksport mümkinçiligini has-da artdyrar.  

Dünýä tejribesiniň giňden öwrenilmegi hem-de netijeli özleşdirilmegi esasynda düýpgöter täzeçil, ýokary tehnologiýaly önümçilikleriň esaslandyrylmagy azyk ugurly import harytlarynyň täze bazarynyň açylmagyna, welaýatyň daşary söwdasy boýunça kämil ýola düşmegine mümkinçilik berer. Maksat milli harytlaryň dünýä bazaryndaky oňyn hil artykmaçlygyny nazara almak bilen, tagamy, berkligi, siňňitliligi, saglyga peýdalylygy, nyrhy hem öndürilen ýeri boýunça sarp edijileriň islegini gazanmakdan ybaratdyr. Welaýatyň ekerançylyk etraplarynda daýhançylygyň medeniýetini ösdürmegiň, şol bir wagtda ekinleriň hasyllylygyny artdyrmagyň baş şerti bolan gidrotehnikanyň usullaryny peýdalanmaga, suw sorujy we paýlaýjy desgalary, kranlary, hojalygara suw geçirijileri, akabalary, ýaplary gazmaga, döwrebaplaşdyrmaga, beton görnüşe geçirmäge, medeni çäkdäki ekerançylyk ýerlerini taba getirmäge, haşal otlardan, daş böleklerinden arassalamaga, şeýle-de ponton köprüleri abatlamaga, täzelerini gurmaga, biolaboratoriýalarda entomofaglary ýetişdirmäge, sort-synag, tohumçylyk-seçgi we mehanizasiýa işlerine möhüm ähmiýet berler. Bu işleri amal etmek üçin düýpli maýa goýumlar göz öňünde tutulýar. Agrosenagat toplumynyň orta we uzak möhletleýin maksady sebitde halkara ülňülere laýyk gelýän we azyk garaşsyzlygyny üpjün edýän ýokary netijeli, bäsdeşlige ukyply, durnukly we ekologiýa taýdan arassa önümçilikleri döretmäge gönükdirilendir.  

Balkan sebiti geljekde oba hojalygynda ulanylýan ýerlerden we beýleki serişdelerden netijeli peýdalanyp, maldarçylygyň hem-de ekerançylygyň önümliligini ýokarlandyrmagyň hasabyna dünýäniň agrar bazarlarynda möhüm orun eýelejek eksportlyk önümleri, ilkinji nobatda, ýokary derejeli süýtturşy, et-şöhlat, gök, miwe we bakja ekin önümleri ýaly milli önümleri alyjylara boldan hödürlär. Sebitiň subtropiki çygly howa şertleri, ilkinji nobatda, ilata zerur bolan ýokary hilli oba hojalyk önümleriniň köp görnüşlerini boldan öndürmäge mümkinçilik berýär. Balkanyň agrosenagat toplumynyň diwersifikasiýa ýoly bilen ösdürilmeginde Magtymguly we Etrek etraplaryna, aýratyn hem, Aýdere, Çendir jülgelerine, Nohur ýaýrawyna, köp sanly dag derelerine, ýaýlalara uly ähmiýet berilýär. Belli rus alymy, akademik N.I.Wawilow geçen asyryň 30-njy ýyllarynda bu jülgeleriň ýerli ösümliklerini düýpli öwrenende, gurak subtropik şertlerde ösýän gymmatly miweli agaçlary ösdürip ýetişdirmekde bu ýeriň dünýä derejesinde has täsin künjekleriň biridigini belläpdir. Bu etraplaryň ýaramly toprak-howa şertleri gurak we aram subtropik guşaklykda ýerleşmek bilen, zolakda tebigy taýdan arassa eksportlyk ýertudana, zeýtun, nar, zirk, injir, garagat (smorodina), böwürslen, alça, alma, armyt, ülje, garaly, şetdaly, çereşnýa, behi, hurma, erik, üzüm, banan, sitruslar maşgalasyna degişli limon, pyrtykal, mandarin, kiwi miwelerini, şäniklilerden pisse, hoz, badam toparynyň saýlantgy sortlaryny, bakja ekinlerinden gawunyň paýendeki, garpyzyň, kädiniň ähli görnüşlerini, gara, gyzyl, bolgar burçlary boldan öndürmäge, şeýle-de çaý ösdürilip ýetişdirilýän ekin meýdanlaryny döretmäge mümkinçilik berýär. Häzir hem Sumbar we Çendir derýalarynyň jülgelerinde hozlaryň, narlaryň, injirleriň, üzümleriň we arça agajynyň dürli görnüşlerine gabat gelmek bolýar. Etrabyň çeşme-çaýly jülgeleri irki döwürden siňňitli miweli agaçlaryň ösdürilip ýetişdirilýän mekany hökmünde adygyp geldi. Ýerli ýaşaýjylaryň aýtmagyna görä, bu jülgelerde 16 asyra çenli ýaşap oturan türkmen arçasyna, bäş asyr ýaş berilýän gadymy şahoz agajyna, «Sumbaryň pälwany» adyna eýe bolan ýaşy 110 — 115 ýyl hasaplanylýan dub agajyna-da gabat gelmek bolýar. Sebitde ýerleşýän S.A.Nyýazow adyndaky Türkmen oba hojalyk uniwersitetiniň Magtymguly Ylmy-önümçilik synag merkezinde miweli we bezeg, gyrymsy baglaryň nahallaryny ösdürip ýetişdirmegiň usullaryny kämilleşdirmek boýunça tejribe-sort synaglary geçirilýär.  

Sebitiň Gyzyletrek etrabynda zeýtun ýagyny we konserwirlenen zeýtuny öndürýän kiçi zawody, Magtymguly etrabynda nar şiresini öndürýän orta kärhanany gurmak meseleleri hem öwrenilýär. Häzirki wagtda ýurdumyzda un we unaş, konditer önümçiligini çig mal binýady bilen üpjün etmäge ýöriteleşen bugdaýyň gaty «Türkmenbaşy-1» sortunyň döredilendigini we synagdan doly geçirilendigini bellemelidiris. Sebitiň aram guşakly etraplarynda bu sorty önümçilik zerurlyklary üçin ösdürip ýetişdirmek işlerine degerli gerimiň berilmegi, ilaty ýokary hilli un, unaş we konditer önümleri bilen ýeterlik möçberde üpjün etmäge mümkinçilik berer. Türkmeniň daýhançylyk kesbinde düme ekerançylygynda diýseň baý tejribesi bar. Welaýatyň çygly aram subtropiki howa-toprak şertlerine laýyklykda, bugdaýyň gaty görnüşini düme görnüşinde ösdürip ýetişdirmegiň düýpli öwrenilmegi juda bähbitli hasaplanyldy. Bu işe ýurdumyzda gülläp ösýän hususy tarapy çekmeklik has-da oňyn netije berer. Gar, ýagyş, sil suwlaryny tebigy kaklarda, uly bolmadyk emeli suw howdanlaryna ýygnamak bilen dürli ekinleri ösdürip ýetişdirmek ata-baba dowam edip gelýän ýörelgedir. Sumbar derýasy welaýatyň Magtymguly etrabynda öndüriji güýçleri ösdürmäge giň mümkinçilik berýär. Durnukly ösüş maksatlaryna juda sazlaşýan bu işler öz netijelerini-de berýär. Türkmenistanyň Prezidentiniň orta möhletli durmuş-ykdysady ösüş Konsepsiýasyna laýyklykda, Balkan sebitini toplumlaýyn ösdürmek, ykdysady taýdan has-da gowulandyrmak, çäkde bar bolan tebigy gorlary netijeli özleşdirmek boýunça tutumly işler işjeň alnyp barylýar. Azyk senagatyny ösdürmegiň çäklerinde adaty azyklyk, şöhlat we dürli kakadylan görnüşli et, ýokary derejeli süýtturşy önümlerini taýýarlamak we ilata ýetirmek, olaryň aýry-aýry görnüşlerini uzak möhlete çenli saklamak boýunça bäş sany maldarçylyk, bir sany hem guşçulyk toplumy işe girizildi. Döwrebap maldarçylyk toplumlarynyň ýene-de 11-sinde, bir guşçulyk toplumynda gurluşyk-taslama işleri dowam edýär.  

Elbetde, geljekde welaýatyň çäginde düýpli maýa goýumlaryň hasabyna iň täze ylmy we tehnologiýa taýdan işlenilip taýýarlanmalaryň ornaşdyrylmagy bilen şeýle döwrebap önümçilikleri has giň gerimde ýola goýup bolar. Uzak möhletleýin geljekde ýurdumyzda toplanan iri önümçilik we ykdysady tejribä daýanmak bilen, şeýle-de sebitiň baý tebigy mümkinçiliklerini netijeli peýdalanmagyň esasynda ýola goýlan bu işler uly ykdysady netijeliligiň çeşmesine öwrüler.  

Hangeldi GURBANGELDIÝEW,

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň ýanyndaky Ykdysadyýeti töwekgelçiliklerden goramak agentliginiň Ykdysady töwekgelçilikleri seljeriş müdirliginiň başlygy.

Ýurdumyzy durmuş-ykdysady taýdan mundan beýläk-de ösdürmek, umumydöwlet, pudaklaýyn we sebitleýin ösüş maksatnamalaryny üstünlikli durmuşa geçirmek, Türkmenistanyň Býujet kodeksini ýerine ýetirmek, býujet işine öňdebaryjy halkara tejribäni ornaşdyrmak we býujeti düzmegiň döwrebap usulyna geçmek maksady bilen, Türkmenistanyň Prezidenti Karara gol çekdi. Resminama laýyklykda, Türkmenistanda býujet işini kämilleşdirmek boýunça döwlet topary döredildi hem-de toparyň düzümi we Türkmenistanda 2022 — 2028-nji ýyllar aralygynda býujet ulgamynda özgertmeleri geçirmek boýunça çäreleriň Meýilnamasy tassyklanyldy. 

Maliýe we ykdysadyýet ministrligi, beýleki degişli ministrlikler we pudaklaýyn dolandyryş edaralary hem-de welaýatlaryň we Aşgabat şäheriniň häkimlikleri meýilnamada bellenen çäreleriň öz wagtynda ýerine ýetirilmegini üpjün etmäge borçly edildi. 

(TDH)

Balkan welaýaty:  

 4. Hazar — täsin janly dünýä 

Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň öňdengörüjilikli baştutanlygynda Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe halkymyzyň ýaşaýyş-durmuş şertlerini gowulandyrmagyň çäklerinde, azyk garaşsyzlygyny has-da pugtalandyrmak, şol sanda balykçylygy ösdürmek boýunça hem düýpli işler amala aşyrylýar. Ýurdumyzyň balykçylyk pudagynyň ösüş babatdaky görkezijileri dolulygyna hususy taraplaryň işjeňlik derejesine esaslanýar. Ilatyň balyk we balyk önümlerine bolan isleglerini kanagatlandyrmak, şol bir wagtda importyň möçberini azaltmak hem-de balyk önümleriniň eksportyny artdyrmak öňde duran möhüm wezipelerdir. Ýurdumyzyň içerki bazarlaryny balyk we balyk önümleri bilen bolelin üpjün etmek üçin balyklar emeli suw howdanlarynda ösdürilip ýetişdirilýär, ony senagat taýdan gaýtadan işlemek işleri giňden ýaýbaňlandyrylýar. Ilatymyzy balyk we balyk önümleri bilen üpjün edýän esasy tebigy suw howdanlarynyň biri-de Hazar deňzidir.  

Deňiz howdanynyň göwrümi 3,5 million kub metre deň bolup, oňa irili-ownukly derýalaryň 130-sy öz suwuny guýýar, umumy akwatoriýasynyň 2049 kub metr meýdanynda 30-dan gowrak ada ýerleşýär. Hazar deňziniň tebigy we biologik baýlyklaryny peýdalanmak boýunça Hazarýaka döwletler bolan Türkmenistanyň, Azerbaýjan Respublikasynyň, Eýran Yslam Respublikasynyň, Gazagystan Respublikasynyň we Russiýa Federasiýasynyň arasynda baglaşylan Ylalaşyk bu ugurda binýatlaýyn resminama hökmünde çykyş edýär. Hazar deňziniň ösümlik we haýwanat dünýäsi baýdyr, biologik görnüşleriň 2543-si hasaba alnandyr. Olaryň 733-si ösümlik, 1810-sy hem haýwanat dünýäsine degişlidir. Olaryň arasynda seýrek duş gelýän guşlar, bentos, plankton ýaly jandarlar-da bar.  

Ýurdumyzyň içerki suw howdanlarynda, Hazar deňziniň türkmen bölegini hasaba almak bilen, 14 biologik toparyň, 20 maşgalanyň we 63 ugruň wekilleri, hususan-da, tegelek agyzlylaryň 1 we balyklaryň 96 görnüşi hasaba alyndy. Deňziň çäginde olaryň 83 görnüşi ýaşaýar, 4-si bolsa Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna girizilendir. Hazarda balyklar maşgalasyndan hazar külkesi, ançous külkesi, ulugöz külkesi, hazar ýylanbalygy, hazar gara ölegen balygy, hazar maňňalçasy, hazar müňňürdisi, azatmahy, süňkleklerden garabalyk, kepir, ýylanbaş, kefal, çapak, takgaz, rus bekre, pars bekre, söp, tirana, doky, hazar iňňe balygy, hazar pöwdesi, çüýbalyk ýaly görnüşleri has ýaýrandyr. Deňizde olaryň ýeterlik ätiýaçlyk gorlary bardyr.  

Balkan sebitiniň ýumşak howa şertleri bu görnüşleriň tebigy gorlaryny emeli usulda köpeltmäge hem-de janly ýagdaýda harytlyk üçin ösdürip ýetişdirmäge mümkinçilik berýär. Ihtiolog alymlaryň bellemegine görä, bekre (tirana) balygynyň uly gorlary Hazar deňzindedir. Bu ýerden dünýä boýunça senagat möçberinde bekre balygynyň 90 göterimi awlanýar. Deňziň biologik köpdürlüligini gorap saklamak, bekre balygynyň tebigy taýdan köpelmegine ýardam bermek esasy maksatlaryň biridir.  

Mälim bolşy ýaly, bekreler maşgalasy balygyň iň irki görnüşleriniň biri hasaplanýar. Ol özüniň iýmitlik gymmaty boýunça we sanynyň azalmagy bilen goralmaga degişli edildi hem-de Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna girizildi. Ýurdumyzda bu gymmatly jandarlary emeli şertlerde köpeltmek we tebigy deňiz ýaýrawyna goýbermek boýunça toplumlaýyn çäreler ýola goýulýar. Bekre balygynyň has gymmat görnüşlerini ýörite howdanlarda köpeltmek hem-de ösdürip ýetişdirmek, tebigy deňiz şertlerine uýgunlaşdyrmak we deňiz ýalpaklygyna goýbermek maksat edinilýär. Munuň özi Hazarda bekräniň baş sanyny gorap saklamaga we onuň ýitip gitmek howpunyň öňüni almaga mümkinçilik berýär.  

Soňky döwürde Hazar deňziniň türkmen böleginiň bioserişdelerini we ekoulgamyny goramaga, jandarlaryň görnüşlerini köpeltmäge ylmy taýdan düýpli öwrenmäge möhüm ähmiýet berilýär. Häzir welaýatda ornitologiýa barlaghanalary işleýär, şeýle-de köp sanly hojalyk kärhanalarynda balyk önümçiliginiň gerimi yzygiderli giňeldilýär. Şeýle işler balyklary öňdebaryjy ylmy we tejribeler esasda köpeltmäge, bu berhizlik önümiň daşary ýurtlardan satyn alynýan görnüşlerini we möçberini ýerli önümler bilen çalyşmaga mümkinçilik döredýär.  

Häzirki wagtda külke balygy awlamakda bellenilen paýy özleşdirmek wezipesi Türkmenistanyň Senagatçylar we telekeçiler birleşmesiniň agzalarynyň üstüne ýüklenildi. Içerki bazarlarda balyk we balyk önümleriniň möçberini artdyrmak boýunça amala aşyrylýan çäreleriň saldamly bölegi Hazar deňzi bilen baglanyşdyrylýar. Munuň özi milli balykçylyk ulgamynyň gaýtadan enjamlaşdyrylmagyny, düýpli döwrebaplaşdyrylmagyny, täze deňiz gämileriniň satyn alynmagyny şertlendirdi. Balyk awlamagyň we ony senagat taýdan gaýtadan işlemegiň binýady giň gerim bilen kämilleşdirilýär. Ilatyň azyk bolçulygy bilen bagly il-ýurt bähbitli işleri amala aşyrýan telekeçilere suw desgalarynda, ýörite howdanlarda balykçylyk işlerini talabalaýyk ýola goýmak üçin zerur bolan maliýe, karz serişdeleri bölünip berilýär, olar döwrebap tehnikalar we enjamlar bilen üpjün edilýär. Pudagyň maddy-tehniki, önümçilik binýadyny gowulandyrmak maksady bilen, serişdeleriň uly möçberleri deňiz gämilerini, seýnerleri, doňduryjy refrižeratorlary, ululy-kiçili motorly gaýyklary, welboltlary, sowadyjy awtoulaglary, balyk awlanylýan torlary, aragatnaşyk enjamlaryny satyn almaga gönükdirilýär.  

Balyklary sarp edijilere janly görnüşde ýetirmek, olary dürli görnüşde konserwirlemek, gaplamak, şeýle-de ýokary hilli ot-iýmlik balyk ununy öndürmek wezipesi ileri tutulýan ugurlar hasaplanýar. Welaýatyň eýeçiligiň ähli görnüşindäki kärhanalarynda balyk we gaýry balyk önümleriniň öndürilişini 565,2 tonna, gaplanan we gaýtadan işlenen balyk önümleriniň öndürilişini 795,9 tonna ýetirmek, telekeçileriň gatnaşmagynda ýyllyk kuwwaty 60 tonna deň bolan artemiýa salina leňňeçleriniň guradylan ýumurtgasyny öndürýän önümçiligi ýola goýmak göz öňünde tutuldy. Deňiz bioserişdeleriniň we balykçylygynyň binýadyny işjeňleşdirmegiň hasabyna görkezijileri has-da artdyrmak, işleri döwrebap amala aşyrmak azyk üpjünçiligini pugtalandyrmak babatynda bellenilen sepgitlere ýetmekde, şeýle-de ykdysady ösüş gazanmakda netijeli esas bolup hyzmat eder. Dünýä ilatyny azyk önümleri bilen ýeterlik üpjün etmekde balykçylyk ykdysady taýdan iň çalt hem netijeli ösýän pudaklaryň biri hasaplanylýar. Türkmenistanyň tebigy-howa şertleri, ýylyň bütin dowamynda maýyl günleriň köplügi, süýji hem deňiz suwly howdanlaryň bardygy bu pudagy has ýokary depginler bilen ösdürmäge mümkinçilik berýär.  

Welaýatda balykçylygyň önümçilik kuwwatlyklaryny ozal bar bolan hojalyklaryň binýadynda täze biotehnologiýalary peýdalanmagyň hasabyna artdyrmak maksat edinilýär. Şeýle-de suwotulary köpeltmek boýunça fermalary, olary akwamedeniýet şertlerinde uýgunlaşdyrmak, kiçi ustrisalary, midiýalary, langustlary, krewetkalary, leňňeçleri, ownuk balyklaryň dürli görnüşlerini köpeltmäge niýetlenilen howdan hojalygyny, ýörite kärhanalary esaslandyrmak hem meýilleşdirilýär. Hazar deňziniň janly-jandara ýaramly zolagynda balyk we suw haýwanlarynyň gorlaryny tebigy hem-de emeli usulda köpeltmek, deňiz kenaryna ýakyn ýerleşen etraplarda balykçylyga ýöriteleşen kiçi kärhanany döretmek göz öňünde tutulýar. Munuň özi sebitiň ilatynyň azyk we iş üpjünçiligine oňyn täsir eder, şeýle-de döwletiň eksport mümkinçiligini artdyrar.  

Ýurdumyzda bekre balygyny ylmy taýdan öwrenmek, emeli usulda köpeltmek hem-de gaýtadan deňiz giňişligine goýbermek maksady üçin awlamaga, aýratynlykda, 5 tonna deň bolan kwota paýy berilýär. Häzirki wagtda hazar külke balygyny awlamak boýunça berilýän çäk möçberini özleşdirmek işleri Türkmenistanyň Senagatçylar we telekeçiler birleşmesiniň işjeň agzalary tarapyndan giň gerimde ýola goýuldy. Balygy duzlanan, kakadylan we dürli gaplamalar görnüşinde öndürmek işleri bökdençsiz alnyp barylýar. Hazar külkesinden balyk ýagy alnandan soň emele gelýän galyndylar, şeýle-de gaýtadan işlemek kadalaryna laýyk gelmeýän balyklardan un öndürmek işleri giňden ýola goýuldy. Ol un balyklara, öý guşlaryna, gyş aýlarynda belok goşundysy hökmünde gylýallara iýmitlik hökmünde berilýär.  

Geljekde welaýatda balykçylygy ösdürmek ileri tutulýan ugurlaryň biri hasaplanýar. Şonuň üçin balyk hojalyk işleri boýunça ýerine ýetiriji häkimiýetiň ygtyýarly edarasy, Türkmenistanyň Söwda we daşary ykdysady aragatnaşyklar ministrligi hem-de Türkmenistanyň Senagatçylar we telekeçiler birleşmesi tarapyndan «Balyk awlamak we ýörite sarp edijileri balyk we balyk önümleri bilen üpjün etmek boýunça Tertibi» işläp taýýarlamak göz öňünde tutulýar.  

Häzirki wagtda welaýatyň Serdar etrabyndaky baş şor akabanyň ugrunda gurulýan umumy göwrümi 1200 million kub metr bolan köp sanly kiçi köllerde dörediljek balyk köpeldilýän hojalyklar hem balykçylyk pudagyny ösdürmekde oňyn netije berer. Sebitde suw bioserişdeleriniň we balygyň baý gorlarynyň köpeldilmegini gazanmak, ihtiologiýa babatynda ýörite hünärleri açmaga girişmek, ylmy taýdan deňziň plankton jandarlar dünýäsini öwrenmek we bu ugurda ýörite barlaglary geçirmek boýunça maksatnamalaýyn işler hem tejribe taýdan uly ähmiýete eýedir. Hazar deňzi diňe bir täsin janly dünýä bolmak bilen çäklenmeýär, ol halkymyzyň bereket çeşmesidir. Ony goramak, baýlyklaryny tygşytly peýdalanmak, nesillere miras galdyrmak Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwrüniň möhüm talaby bolup durýar.  

Hangeldi GURBANGELDIÝEW,

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň ýanyndaky Ykdysadyýeti töwekgelçiliklerden goramak agentliginiň Ykdysady töwekgelçilikleri seljeriş müdirliginiň başlygy.

Şu ýylyň 8-nji iýulynda geçirilen Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň giňişleýin mejlisinde kabul edilen «Türkmenistanyň Prezidentiniň obalaryň, şäherçeleriň, etraplardaky şäherleriň we etrap merkezleriniň ilatynyň ýaşaýyş-durmuş şertlerini özgertmek boýunça 2028-nji ýyla çenli döwür üçin Milli maksatnamasy» ilatymyzyň ýaşaýyş-durmuş şertlerini ýokarlandyrmaga gönükdirilen durmuş ulgamlarynyň we inženerçilik infrastrukturasynyň birnäçe ugruny özünde jemleýär.  

Milli maksatnamanyň esasy maksady ýurdumyzyň obalarynyň we kiçi şäherleriniň ilatynyň ýaşaýyş-durmuş şertlerini düýpli ýokarlandyrmakdan hem-de oba ilatly ýerleriň, şäherçeleriň, etraplardaky şäherleriň we etrap merkezleriniň durmuş taýdan ösüşini üpjün etmekden we inženerçilik-üpjünçilik ulgamyny özgertmekden ybaratdyr. Ol ýurdumyzyň ähli welaýatlaryny özgertmek boýunça göz öňünde tutulan giň möçberli işleri öz içine alýar. 

2022 — 2028-nji ýyllarda Oba milli maksatnamasy boýunça Ahal welaýatynda 41 sany binanyň we desganyň gurulmagy hem-de durkunyň täzelenmegi göz öňünde tutulýar. Şolardan 11-si mekdebe çenli ýaşly çagalar edarasy, 14-si umumybilim berýän mekdep, 6-sy saglyk öýi we merkezi, 1-si hassahanadyr. Şeýle hem welaýatda 2204,30 kilometr suw geçirijini, 4 sany suw arassalaýjy desgany, 807,20 kilometr lagym geçirijini, 5 sany lagym arassalaýjy desgany, 1034,0 kilometr awtomobil ýoluny, 358,46 kilometr gaz geçirijini, 1412,40 kilometr elektrik geçirijini gurmak meýilleşdirilýär. Şu döwürde welaýatda 322,0 kilometr telefon ulgamy çekiler, 4552 sany telefon belgisi işe giriziler, şeýle hem 914,2 müň inedördül metr ýaşaýyş jaýlary gurlar. 

 Balkan welaýaty ýurdumyzyň nebitgaz we himiýa senagat pudaklarynyň ösen sebitidir. Welaýatda ilatyň esasy bölegi şäherlerde ýaşaýar. Milli maksatnamanyň çäklerinde Balkan welaýatynda 2022 — 2028-nji ýyllar aralygynda 20 binany we desgany gurmak, hereket edýänleriniň durkuny täzelemek göz öňünde tutulýar. Olara 4 sany hassahana, 3 sany saglyk öýi we merkezi, 1 sany mekdebe çenli ýaşly çagalar edarasy, 7 sany umumybilim berýän orta mekdep, 2 sany medeniýet öýi degişlidir. Şu döwürde 743,37 kilometr suw geçirijini, 2 sany suw arassalaýjy desgany, 25 sany dik guýyny, 112,00 kilometr lagym geçirijilerini, bir lagym arassalaýjy desgany, 244,09 kilometr awtomobil ýoluny, 212,0 kilometr gaz geçirijini, 347,50 kilometr elektrik geçirijini gurmak göz öňünde tutulýar. Bulardan başga-da, 89,5 kilometr telefon ulgamy çekiler, 4416 sany telefon belgisi işe giriziler hem-de 710,48 müň inedördül metr ýaşaýyş jaýlary gurlar.  

Demirgazyk welaýatymyz boýunça 2022 — 2028-nji ýyllarda 31 binanyň we desganyň gurluşygy göz öňünde tutulýar. Olaryň arasynda 1 sany saglyk öýi we merkezi, 7 sany mekdebe çenli ýaşly çagalar edarasy, 11 umumybilim berýän orta mekdep we 3 sany medeniýet öýi gurlar. Daşoguz welaýatynda meýilleşdirilýän döwürde 179,16 kilometr suw geçiriji, 5 sany suw arassalaýjy desga, 108,3 kilometr lagym geçiriji, 4 sany lagym arassalaýjy desga, 196,5 kilometr awtomobil ýoly, 576,95 kilometr gaz geçiriji, 301,77 kilometr elektrik geçiriji gurlar. Bulardan başga-da, 382,0 kilometr telefon ulgamy gurlup, 5428 sany telefon belgisi işe giriziler. Welaýat boýunça 721,30 müň inedördül metr ýaşaýyş jaýlarynyň gurluşyklary göz öňüne tutulýar.  

  Lebap welaýaty senagat we infrastruktura pudaklarynyň ösen sebitidir. Oba milli maksatnamasynyň çäklerinde welaýatda 2022 — 2028-nji ýyllarda 43 bina we desga gurlar. Olaryň hatarynda 3 sany hassahana, 5 sany saglyk öýi we merkezi, 6 sany mekdebe çenli ýaşly çagalar edarasy, 18 sany umumybilim berýän orta mekdep, 3 sany medeniýet öýi bar. Lebap welaýatynda meýilleşdirilýän döwürde 304,79 kilometr suw geçiriji, 5 sany suw arassalaýjy desga, 78,62 kilometr lagym geçiriji, 3 sany lagym arassalaýjy desga, 769,07 kilometr awtomobil ýoly, 346,81 kilometr gaz geçiriji we 474,65 kilometr elektrik geçiriji gurlar. Aragatnaşyk ulgamy boýunça 437,96 kilometr telefon ulgamy çekiler, şeýle hem 11184 sany telefon belgisi işe giriziler. Şu döwürde ýaşaýyş jaýlarynyň 725,5 müň inedördül metri gurlup, ulanmaga berler.  

Mary welaýatynda 2022 — 2028-nji ýyllarda 25 bina we desga gurlup ulanmaga berler. Şol döwürde welaýatda 3 sany hassahanany, 3 saglyk öýüni we merkezini, 6 sany mekdebe çenli ýaşly çagalar edarasyny, 7 sany orta mekdebi gurmak göz öňünde tutulýar. Şeýle hem 1677,85 kilometr suw geçiriji, 4 sany suw arassalaýjy desga, 83,7 kilometr lagym geçiriji, 2 sany lagym arassalaýjy desga, 1189,37 kilometr awtomobil ýoly, 524,65 kilometr gaz we 750,73 kilometr elektrik geçirijileri gurlar. 410,85 kilometr telefon ulgamy çekiler, 4288 sany telefon belgisi işe giriziler. Şu döwürde welaýat boýunça 584,11 müň inedördül metr ýaşaýyş jaýlary gurlup ulanmaga berler. 

Ýurdumyzy ösdürmek babatynda amala aşyrylýan giň gerimli özgertmeler durmuş taýdan göz öňünde tutulan ykdysadyýetiň berk binýadyny emele getirýär. Maýa goýumlarynyň uly bölegi önümçilik däl pudaklara gönükdirilýär. Netijede, dünýä ülňülerine laýyk gelýän durmuş üpjünçilik ulgamynyň desgalarynyň müňlerçesi gurlup ulanmaga berilýär. Türkmenistanyň Prezidentiniň ynsanperwer başlangyçlarynyň çäklerinde, Oba milli maksatnamasyna laýyklykda, 15 ugur boýunça jemi 160 binanyň we desganyň gurluşyk hem-de durkuny täzelemek işleri meýilleşdirilýär.  

Soňky ýyllarda ýurdumyzyň düýpli maýa goýumlaryny özleşdirmekde telekeçileriň we hususy eýeçiligiň orny artýar. Gurluşyklaryň uly bölegi hususy gurluşyk kärhanalary tarapyndan alnyp barylýar.  

Arkadagly Serdarymyz: «Watan diňe halky bilen Watandyr! Döwlet diňe halky bilen döwletdir!» diýip belleýär. Şunuň bilen baglylykda, raýatlarymyzyň saglygyny goramak, ösüp gelýän nesliň bilimli, ylymly adamlar bolup ýetişmegini gazanmak, abadan we bagtyýar durmuşda ýaşamagyny üpjün etmek hormatly Prezidentimiziň döwlet syýasatynda ileri tutulýan ugurlaryň hataryndadyr. 

Parahat MERETLIÝEW,

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň baş hünärmeni.

Balkan welaýaty:  

 3. Ýangyç-energetika pudagynda innowasion çözgütler 

Türkmenistanyň sebit syýasatynyň maksatlary hem-de wezipeleri welaýatlaryň býujetinde, ykdysadyýetinde, ilatyň ýaşaýyş-durmuş şertlerinde hil taýdan täze özgertmeleri nazarlaýar. Döwlet kadalaşdyrmasynyň düzümleýin bölegi saýylýan sebit syýasaty bar bolan öndüriji güýçleri oýlanyşykly peýdalanmaga, ilatyň ýaşaýyş-durmuş derejesini ýokarlandyrmaga, durnukly ilerlemäni dowam etdirmäge niýetlenilen kanunçylyk, dolandyryş we ykdysady çäreleri netijeli amala aşyrmaga gönükdirilendir. Ýurdumyzyň sebit syýasatynda ilatyň zähmet üpjünçiligini ýokarlandyrmak wezipesi derwaýys orunda goýulýar. Bu ugurda öňe sürülýän syýasat adamlaryň gündelik bähbitlerini araýar, hut şol sebäpli-de onuň gyşarnyksyz durmuşa geçirilmegi berk gözegçilikde saklanýar. Sebitleriň ykdysady ösüşiniň aratapawudy, jemi içerki önümiň jan başyna düşýän möçberi, ilatyň gürlügi, ýaşaýyş-durmuş we zähmet üpjünçiliginiň derejeleri, şonuň ýaly-da, sebit ykdysadyýetiniň ýöriteleşmek ugry, oňa gönükdirilýän maýa goýumlar, býujet üpjünçiliginiň ýagdaýy, tebigy hem-de toprak-howa şertleri, ulag we ýaşaýyş jaý-jemagat infrastrukturasy ýaly ugurlara degişli statistiki görkezijileri seljermek arkaly kesgitlenilýär. 

Türkmenistan ýerasty uglewodorod çig malynyň örän uly gorlaryna eýedir. Iri uglewodorod ýataklarynyň mekany hasaplanýan Hazar ýalpaklygy we tutuş Günbatar Türkmenistany senagat taýdan ösdürmek wezipesi indi köp ýyllaryň dowamynda ileri tutulýan wezipeleriň hatarynda durýar. Ýurdumyzy 2022 — 2052-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan uzak möhletleýin ösdürmegiň toplumlaýyn maksatnamasynda önümçilikleri tehniki-tehnologik taýdan döwrebaplaşdyrmaga, ýokary öndürijilikli tilsimatlary ornaşdyrmaga gönükdirilen düýpli özgertmeler bellenilýär. Milli ykdysadyýetiň pudaklaýyn-önümçilik düzümini has-da kämilleşdirmekde, sebitlerde öndürilýän milli harytlyk önümleriň jemi içerki önümdäki paýyny artdyrmakda ösen senagat-tehnologik enjamlary giňden ornaşdyrmaga aýratyn üns berilýär. Bu maksatnamada Türkmenistanda, şol sanda Balkan welaýatynda bar bolan uglewodorod serişdelerini özleşdirmek boýunça önümçiliklere kämil innowasiýalary, iň täze tehnologiýalary ornaşdyrmak arkaly ykdysadyýetiň düzümini diwersifikasiýalaşdyrmak işleri esasy wezipeleriň hatarynda durýar. 

Ýangyç-energetika, nebiti we gazy gaýtadan işleýän senagat pudaklarynyň döwrebaplaşdyrylmagy milli harytlyk önümleriň bäsdeşlige ýokary derejede ukyply bolmagyny üpjün edýär, olary dünýä bazarlaryna çykarmakda goşmaça amatly şertleri döredýär. Welaýatda bar bolan nebit we gaz çykaryjy pudaklara zerur uglewodorod çig malynyň senagat ähmiýetli gorlaryny artdyrmak, sebitiň nebite we tebigy gaza baý ýerlerinde, şol sanda Hazar deňziniň ýalpaklygynda düýpli geologik-gözleg işlerini geçirmek, ýerasty baýlyklary gazyp almak göz öňünde tutulýar. Sebitiň uglewodorod ýangyjyna baý ýataklarynda öňdebaryjy tehnologiýalary ornaşdyrmagyň hasabyna, 2025-nji ýyla çenli gaz kondensatly nebitiň çykarylyşyny 10,6 mln tonna, tebigy gazyň çykarylyşyny 11,0 mlrd, m3 ýetirmek bellenildi. Şeýle-de ylmyň soňky gazanan öndürijilikli innowasion tehnologiýalaryny ornaşdyryp, 2025-nji ýyla çenli Türkmenbaşydaky nebiti gaýtadan işleýän zawodlar toplumynda awtomobil benzinini 29 göterim, dizel ýangyjyny 20,4 göterim, çalgy ýaglaryny bolsa 3 esseden artyk öndürmek meýilleşdirildi. 

Dünýä ykdysadyýeti senagat taýdan ösüşiniň irki tapgyrlarynda ýerasty inert çig mallara, kömürli magdanlara, ýodly, duzly himiki känlere we beýleki tebigy baýlyklara daýanypdyr. Dördünji senagat öwrülişigi döwründe ýangyç-energetika gorlaryna bildirilýän gyzyklanmalar juda ýokarlanýar. Şol gyzyklanmalara esaslanyp, Türkmenistanyň gury ýer çäginiň we Hazar deňziniň türkmen böleginiň ähli meýdanynyň dürli derejeli nebite we gaza baý gorlary töwerekleýin öwrenilýär. 

Türkmenistanyň uglewodorod baýlyklarynyň aglaba bölegi-de Balkan welaýatynyň paýyna düşýär. Türkmenistanda bar bolan 40-dan gowrak nebit ýataklarynyň ählisi diýen ýaly bu sebitde ýerleşýär. Hasaplamalarda sebitde nebiti we gazy gazyp çykarmagyň geljegine ýokary baha berilýär. Ylmy taýdan esaslandyrylan tebigy nebit ýataklaryny, gaz känlerini ýüze çykarmak, maliýe taýdan seljermek we bahalandyrmak, toplumlaýyn hem netijeli özleşdirmek, köpugurly gaýtadan işlemek, taýýar harytlyk derejesine ýetirmek uly zähmeti, ýokary hünär taýýarlygyny, baý durmuş tejribesini, öňdebaryjy innowasiýany hem-de oňa erk etmegi başarýan ussat hünärmenleri talap edýär. 

Hormatly Prezidentimiz tarapyndan uglewodorod toplumynda bellenilen esasy maksatlary amala aşyrmagyň çäklerinde Balkan welaýatynyň sebitiniň ýangyç-energetika düzüminde amala aşyrylýan özgertmeleriň gerimini giňeltmek bellenildi. Şunda nebiti gazyp çykarmagyň işlerini üç usulda amala aşyrmak meýilleşdirildi. Bu usullar inženerçilik-geologiýa çärelerini talabalaýyk ýola goýmak arkaly, tebigy uglewodorod känleriniň nebit berijiligini ýokarlandyrmakdan; nebitgazly ojaklarda aşaky, gapdalky we galdyrylan aýry-aýry tektoniki kerçlerde ýerleşýän nebit ýataklaryny, parçalary we esasy ýatagyň hemralaryny gözlemekden; örän töwekgelçilikli, köp wagty, serişdäni hem zähmeti talap edýän täze ojaklary ýüze çykarmakda tapgyrlaýyn geologiýa-gözleg işlerini ýola goýmakdan ybaratdyr. 

Welaýatda nebitgaz geologiýasy we geofizika babatynda häzirki zaman tehniki we tehnologik serişdeleri peýdalanmagyň esasynda ýerine ýetiriljek işler bu ugurdaky önümçilik edaralarynyň ykdysady netijeliligini ýokarlandyrmaga hem-de ýöriteleşen hünärmenleriň amaly tejribe we usulyýet derejesini kämilleşdirmäge ýardam eder. Sebitiň ykdysady netijeliligi, galyberse-de, milli ykdysadyýetiň ösüşi Günbatar Türkmenistanda suwuk uglewodorody gözlemegiň ylmy taýdan esaslandyrylan strategiýasyna esaslanýar. Munuň özi ýangyç-energetika ugurly täze, döwrebap kärhanalaryň kemala gelmegine getirer. Şeýle hem sebitleýin geologiýa, nebit we gaz çykarylyşynyň geologiýasy, geofizikasy ýaly ugurlar boýunça soňky otuz ýylda geçirilen düýpli ylmy barlaglaryň netijelerini iş ýüzüne geçirmek, nebit ýataklaryny, gaz we gazkondensat känlerini özleşdirmek işleriniň depginini barha güýçlendirer. 

2022 — 2052-nji ýyllarda Hazarýaka we Gögerendag — Ekerem zolaklarynyň, tutuş Balkan sebitiniň hem-de günbatar we günorta, demirgazyk sebitleriniň täze, geljegi uly bolan meýdanlaryny we ýataklaryny nebit çykarmak boýunça ulanyşa girizmek göz öňünde tutulýar. Türkmenistanyň diňe günbatar welaýatynyň mümkinçilikleriniň hasabyna ýakyn geljekde bäsdeşlige ukyply nebit we nebithimiýa önümleriniň uly möçberini halkara bazarlara çykarmakda, milli eksportyň möçberini artdyrmakda täze gözýetimleri açýar. 

Uzak möhletleýin maksatnama laýyklykda, ýakyn ýyllarda sebitde senagat ugurly täze kärhanalar gurlar, ozal bar bolan ýerli senagat kärhanalarynyň durky düýpli täzelener. Häzirki wagtda Türkmenistanda senagat önümleriniň, nebiti we gaz kondensatyny goşmak bilen, öndürilişiniň sebitleýin düzüminde Balkan welaýatynyň paýy 93,4 göterime ýetdi. Şeýlelikde, sebit ýurdumyzyň harytlyk nebit we gazkondensat önümleriniň eksportynyň esasy bölegini üpjün edýär. Bilermenleriň çaklamalaryna görä, nebit we gaz ugurly önümçilikleriň doly kuwwatynda işledilmegi olarda öndürilýän önümleriň goşulan gymmatyny artdyrmaga ýardam eder, şoňa baglylykda hem ýakyn geljekde milli senagatyň jemi içerki önümdäki paýyny 43,0 göterime ýetirmek meýilleşdirilýär. Öňdebaryjy dünýä döwletleriniň aglabasy özüniň ykdysady ösüş strategiýasynyň uglewodorod üpjünçiligine gönüden-göni baglydygyny belleýär. 

Islendik ykdysady pudagyň netijeliligi düýpli seljermelere, kämil hukuk binýadyna daýanýar. Günbatar Türkmenistanda düýpli geologiýa-gözleg işleri uglewodorod çig mally sebitleriň nebitgazly känlerinde ýerleşýän çuň toplumlardaky täze çökündileri, Hazar deňziniň türkmen böleginiň giň zolagyndaky, aýratyn-da, «Dostluk» bilelikdäki kän zolagyndaky täze nebitgaz gorlaryny ýüze çykarmaga gönükdirilýär. Geljekde nebitgaz gözleglerini ýokarlandyrmak üçin daşary ýurt kompaniýalarynda giňden ornaşdyrylyp başlanan kaltýubing tehnologiýalaryny peýdalanmak meýilleşdirilýär. Şeýle-de häzirki zaman ylmy usulyýetlerine we tejribä eýe bolan hyzmat üpjünçiligini ýokarlandyrmak, şol sanda çylşyrymly tehnologiýalary özleşdirmekde hünärmenleriň taýýarlygyny ýola goýmak boýunça ugurdaş okuwlary geçirmek bellenildi. 

Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň 2022 — 2028-nji ýyllarda sebitleri durmuş-ykdysady taýdan ösdürmek boýunça kabul eden maksatnamasynda, daşyndan çekiljek karzlaryň hasabyna täze önümçilikleri esaslandyrmak bilen, sebitlerde özüne çekiji zähmet haky bellenilen goşmaça iş orunlaryny döretmek, işgärler düzüminiň maşgalalaryna durmuş amatlyklary bolan ýaşaýyş jaýlaryny gurmak ýaly medeni-durmuş infrastrukturasyny kemala getirmek göz öňünde tutulýar. 

XX asyryň 50 — 60-njy ýyllarynda zawodlarda, fabriklerde diňe iri çig mal ätiýaçlyklary gaýtadan netijeli işlenilen bolsa, ylmyň we tehnikanyň ösmegi bilen, indi düzüminde ýaramly maddany ujypsyz derejede saklaýan çig mallary hem doly möçberde peýdalanmaga mümkinçilik döredi. Türkmenbaşy şäherindäki nebiti gaýtadan işleýän zawodlar toplumy döwrebaplaşdyrylandan soň, toplumda ýokary hilli benzini we ýokary sintetiki motor, çalgy ýaglaryny, polipropilen ýarym çig malyny we başga-da birnäçe önümleri öndürmäge şertler döredildi. Çig nebit, ugurdaş gaz doly we çuň işlenilýär, netijede, daşyndan getirilýän birnäçe görnüşli senagat önümleri indi özümizde öndürilýär. 

Şu asylly işler diňe bir sebitleri gülledip ösdürmek bilen çäklenmän, orta möhletli 2022 — 2028-nji ýyllara niýetlenilen Prezident maksatnamasyny hem üstünlikli durmuşa geçirmäge, halkymyzyň ýaşaýyş-durmuş abadançylygyny has-da pugtalandyrmaga ýardam berýär. 

Hangeldi GURBANGELDIÝEW,

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň ýanyndaky Ykdysadyýeti töwekgelçiliklerden goramak agentliginiň Ykdysady töwekgelçilikleri seljeriş müdirliginiň başlygy.

Diýarymyzyň her daban ýeri sahawatyň çeşmesidir. Dagy-düzi, deňzi-derýalary, uç-gyraksyz ak sährasy — bularyň ählisi Watanymyzyň milli baýlygydyr. Ykdysadyýetde milli baýlyklarymyzy netijeli özleşdirmek arkaly gazanylan gyradeň sebitleýin ösüş bolsa berkarar döwletimiziň möhüm gazananlarynyň esasylarynyň biridir. Ýurdumyzyň beýik ösüşlerine, giň gerimli özgertmelerine bagyşlanan şu makalalar toplumyny şol egsilmez tebigy baýlyklaryň mekany bolan bereketli Balkan welaýatyndan başlamagy makul bildik.  

 Balkan welaýaty:
1. Ykdysady ýokary göteriliş 

Türkmenistanyň Prezidenti hormatly Serdar Berdimuhamedowyň «Halkyň Arkadagly zamanasy» ýylynda ýurdumyzyň welaýatlaryna ilkinji toý saparlary sebitleriň durmuş-ykdysady ösüşlerinde täze sahypalary açdy. Döwlet Baştutanymyzyň ilkinji saparynyň Balkan welaýatyndan başlanmagy tötänden däldir. Dünýä ykdysadyýetiniň häzirki häsiýetli aýratynlyklary ösüşiň täze düzgünlerini, kanunalaýyklyklaryny öňe çykarýar. Ýokary tizlikleriň eýýamy adamzady ösüşiň täze talaplary bilen ýüzbe-ýüz etdi. Ýurdumyz babatynda alnanda-da, ykdysady ösüşde ählumumy energiýa üpjünçiligini gazanmak, energiýa serişdelerini üstaşyr geçirmegiň ygtybarlylygyny we üstaşyr geçelgeleriň howpsuzlygyny üpjün etmek meseleleri ilkinji orunda durýar. Tutuş dünýä üçin ýiti ähmiýetli bu meseleleri ykdysady, syýasy, ekologik, ulag-aragatnaşyk, durmuş ýaly, birnäçe ugurlara bölüp bolar. Olaryň üstünlikli çözülmegi köp babatda energiýany daşarky sarp edijilere ibermegiň ugurlarynyň netijeli diwersifikasiýalaşdyrylmagyna baglydyr. Türkmenistan günbatar sebitiň düýpli özleşdirilmegine, aýratyn-da, Hazar deňziniň ýalpaklygyndan tebigy baýlyklary gazyp almak, ýangyç-energetika turbageçirijilerini deňizasty geçirmek ýaly derwaýys meselelerde oňyn çözgütlere bil baglaýar. Her bir döwür täzelenişi, özgerişi talap edýän möhüm soraglara we isleglere jogap gözleýär. Ýagşylyga, hoşniýetlilige, pähim-paýhasa tarap ädilýän aýgytly ädim oňyn ykdysady netijelilige ýetirýär. 

Döwletiň ykdysady ösüşini ýokary götermegiň ilkinji şerti bar bolan we täze açylýan oňyn mümkinçilikleri netijeli peýdalanmakdan ybaratdyr. Munuň özi Hazar deňzi bilen aýrylmaz baglydyr. Hazarýaka sebiti ösdürmegiň häsiýetli aýratynlygy bu işiň ýurdumyzyň ähli welaýatlaryna ykdysady taýdan oňyn täsirini ýetirýänligi bilen baglydyr. Muňa ylmy dilde «multiplikatiw täsir» diýilýär. Türkmenistan dünýä boýunça tebigy gazyň ätiýaçlyk 33 göterimine eýedir. Resmi maglumata görä, bu gorlaryň möçberi mawy ýangyjyň gorlarynyň 23 trln kub metrine barabar. Diňe Hazaryň deňiz ýalpaklygynda geçirilen barlaglar bu ýerde uglewodorod çig malynyň 4,2 trln kub metre deň gorlarynyň bardygyny görkezdi. Şonuň bilen baglylykda Türkmenistan bu sebitde eksporta gönükdirilen ugurlaryň we önümçilikleriň gerimini barha giňeldýär. Iri halkara bazarlara çykmak boýunça mümkinçilikleri peýdalanmak, milli ykdysadyýetiň pudaklaýyn diwersifikasiýasy, gazylyp alynýan tebigy serişdelere baý sebitlerde ykdysady işleriň görnüşlerini we gerimini artdyrmak, daşary söwda gatnaşyklaryny barha ilerletmek ýaly derwaýys ugurlarda durmuşa geçirilýän düzümleýin özgertmelere mydama mynasyp orun berilýär. Geosyýasy taýdan iňňän amatly ýerde ýerleşmegi Türkmenistany Ýewraziýanyň energiýa çig mallaryna we taýýar harytlyk önümlere ýokary isleg bildirýän sebitlerine aralaşmakda oňyn artykmaçlyklara eýe edýär. Häzir ýurdumyz sebit we dünýä ähmiýetli ulag-logistika giňişliginiň möhüm düzüm bölegine öwrülýär. Türkmenistanyň bütindünýä ulag-aragatnaşyk ulgamynyň iri merkezi hökmünde ählumumy derejede ykrar edilmegi hem-de BMG-niň hemmetaraplaýyn goldawyna eýe bolmagy ýene-de köp sanly uly taslamalary amala aşyrmaga amatly şert döredýär. Balkan welaýatynda ösüşiň esasy ugry daşary ýurtlara ugradylýan harytlary öndürmäge gönükdirilendir. Bu ugra ýöriteleşdirilen önümçilikleriň döredilýändigi sebitde mineral-çig mal serişdelerini gazyp alýan we gaýtadan işleýän pudaklara uly üns berilýändigini görkezýär. Şeýle çemeleşme öňde durýan möhüm maksatlaryň tutuş toplumyny üstünlikli durmuşa geçirmek üçin maliýe binýadyny kemala getirýär. Häzirki wagtda welaýat tutuş ýurdumyzyň senagat önümçiliginiň görnüşleri boýunça 23,5 göterimini özünde jemleýär. Sebitde eksporta goldaw bermek boýunça ýöriteleşdirilen institutyň döredilmegi bu ugurdaky işleriň has-da işjeňleşmegine ýardam eder. 

 Türkmenistan, ozaly bilen, durnukly durmuş-ykdysady ösüşi üpjün etmekde özüniň milli ýörelgelerine, halkymyzyň köp asyrlyk ynsanperwerlik, sahawatlylyk ýoluna daýanýan ösüş ýoluny saýlap aldy. Türkmenistanyň Hazarýaka sebiti ösdürmekdäki işjeň başlangyçlary muňa aýdyň mysaldyr. Şu ýylyň 29-njy iýunynda Aşgabatda geçirilen Hazarýaka döwletleriň Baştutanlarynyň altynjy sammiti Türkmenistanyň Ýewraziýada bir bitewi energetika, ulag, maglumat-kommunikasiýa, syýahatçylyk giňişligini esaslandyrmak boýunça öňe süren başlangyçlarynyň tizleşmegine kuwwatly itergi berdi. Bu oňyn başlangyçlara esaslanmak bilen, ýurdumyzyň ähli sebitini, şol sanda günbatar welaýatyny ösdürmegiň nusgalyk konsepsiýasy öňe sürüldi. Oňa laýyklykda köpugurly, halkara hyzmatdaşlyga daýanýan täze meýletin garyşyk klaster kemala gelýär. Dünýä tejribesinden belli bolşy ýaly, klasteriň işiniň bir bitewi usulda ýola goýulmagy önümçiligiň ykdysady we ekologik taýdan has ýokary netijeliligini üpjün edýär. Klasterleýin çemeleşme ösüş çykdajylarynyň azalmagyna, haryt we hyzmat görnüşleriniň köpelmegine, logistikanyň ýönekeýleşmegine alyp barýar. 

Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedow 2022-nji ýylyň 14-nji aprelinde, Balkan welaýatynda saparynyň çäklerinde geçiren Hökümetiň göçme mejlisinde günbatar welaýatyň geografik taýdan amatly ýerleşişi, howa gurşawynyň tebigy aýratynlyklary, ummasyz magdan gorlaryna baýlygy, ýeterlik hünär taýýarlykly adam maýasyna eýedigi ýaly giň mümkinçiliklerinden netijeli peýdalanmalydygyny aýratyn nygtady. Welaýatyň çäkleri Hazar deňziniň, takmynan, 600 kilometre uzap gidýän kenaryndan geçýär. Şeýle amatly tebigy aýratynlyklar, ykdysady şertler sebiti halkara derejede ösdürmäge oňyn mümkinçilikleri açýar. Welaýatyň umumy tutýan meýdany 139,3 müň inedördül kilometre (Türkmenistanyň umumy meýdanynyň 28,4 göterimi) deň bolup, bu görkeziji sebiti çäk ululygy boýunça ýurdumyzda birinji orna çykarýar. Welaýatyň ilaty Türkmenistanyň umumy ilatynyň 8,4 göterimini tutýar. Ilatynyň gürlügi boýunça 1 inedördül kilometre 4,2 adamdan düşýär. Welaýatyň çäginde 6 etrap, 2 şäherdäki etrap, 10 şäher, 13 şäherçe, 33 geňeşlik, 113 oba ýerleşýär. Beýleki welaýatlardan tapawutlykda, sebitiň ilatynyň 81,6 göterimi şäherlerde ýaşaýar. Munuň özi gullukçylar synpynyň artykmaçlygyny döredýär. Işçi, kiçi hyzmat ulgamyna degişli zähmet gorlarynyň çäklidigini, şeýle-de bu ýerde «Awaza» milli syýahatçylyk zolagynyň, köp sanly senagat önümçilikleriniň, energetika, ulag-logistika desgalarynyň döredilýändigini nazara alsak, ýurdumyzda agdyklyk edýän zähmet gorlaryny beýleki sebitlerden giňden çekmäge ýol açýar. Munuň özi welaýatda ykdysady önümçilikleri ösdürmäge, durmuş ugurly üpjünçilik desgalaryny gurmaga itergi berýär. 

Ykdysady nukdaýnazardan önümçiliklere goýulýan düýpli maýalaryň gaýtarylmagynda goşmaça pudaklaryň ösüşi hem hökmany bahalandyrylmalydyr. Hökümetiň göçme mejlisinde hut şu meselelere aýratyn garaldy, pudak düzümleriniň sebitleýin ösüşi, hususan-da, ýangyç-energetika, ulag-kommunikasiýa düzümleriniň welaýatdaky edaralarynyň ýaşaýyş jaý üpjünçilik meseleleri barada durlup geçildi. «Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy: Türkmenistany 2022 — 2052-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Milli maksatnamasynda» kesgitlenen wezipeleriň doly we gyşarnyksyz amala aşyrylmagy welaýatyň çäginde bar bolan senagat pudaklarynyň ählisine iri maýa goýumlaryň çekilişini has-da tizleşdirer. Welaýatda hususy taraplaryň gatnaşmagynda ýurdumyza daşyndan getirilýän çig mallary we materiallary ýerli önümler bilen çalyşmak, ýerli magdan önümçilikleriniň gerimini giňeltmek, gury gurluşyk garyndylaryny, ýolgurluşyk üçin geogörnüşleri, külalçylyk we sintetik serişdelerden önümleri öndürmek boýunça kärhanalar esaslandyrylar. 

Türkmenistanda dürli görnüşli peýdaly gaty magdanlaryň 200-den gowragy hasaba alyndy. Şonuň aglaba böleginiň ätiýaçlyk gory Balkan welaýatynyň çäginde ýüze çykaryldy. Aýratyn hem welaýatyň çäginde uglewodorod çig malynyň, mineral duzlaryň, gidromineral serişdeleriň, stronsiý magdanlarynyň, ýerasty läbik dag jynslarynyň, gaty kömürleriň, himiki jisimleriň we gurluşyk materiallarynyň birnäçe görnüşli uly gorlary jemlenendir. Häzirki wagtda çig mal gorlaryny toplumlaýyn gaýtadan işlemegiň hasabyna ozal senagat akymlaryna akdyrylýan ýodly, bromly suwlaryň düzümindäki peýdaly komponentleri doly derejede peýdalanmagyň, dürli pudaklarda ulanylýan gaolid organiki önümleri öndürmegiň üstünde-de işlenilýär. Mundan başga-da günbatar sebitde Guwlymaýak ýatagynyň çökündi kölündäki nahar duzuny giňden işlemek, Bekdaşyň hek daşlarynyň binýadynda kalsinirlenen sodany öndürmek meselesi içgin öwrenilýär. Umuman, ykdysady dilde aýdanyňda, sebitiň eksporta niýetlenen köp sanly senagat desgalaryny tehniki taýdan esaslandyrmagyň, oýlanyşykly taslamalaşdyrmagyň, netijeli özleşdirmegiň netijesinde Türkmenistana dünýä bazaryna çykmak üçin giň mümkinçilikler açylýar. 

Balkan welaýaty diňe bir uglewodorod serişdelerine, önümçilik gorlaryna baý bolmak bilen çäklenmän, energiýanyň gaýtadan dikeldilýän çeşmelerine bolan uly mümkinçiliklere-de eýedir. Gün şöhlesiniň bollugy, ýeliň tizliginden peýdalanmakda bar bolan mümkinçilikler welaýatyň hem-de tutuş ýurduň ykdysady taýdan has-da kuwwatlanmagyna oňyn şert döredýär. Sebitde ýylyň 365 gününiň 230-a golaýy bulutsyz, güneşli hem maýyl howaly bolýar. Iýul aýynda güneşli howa gije-gündiziň 16 sagadyna çekýär. Welaýatda ýangyç-energetika ugurly gazturbinaly elektrik beketler bilen bilelikde awtonom ýagdaýda işleýän Gün elektrik beketlerini, ýeliň tizligi bilen işleýän beketleri gurup, işe girizmäge giň mümkinçilikler bar. Munuň özi möhüm durmuş-ykdysady meseleleriň tutuş bir toplumynyň oňyn çözülmegine ýardam berer. Welaýatyň çäginiň köp bölegini çöllük tutýar. Sebitiň oba hojalygynda maldarçylyk ýokary derejede ösendir. Alysda ýerleşýän çarwa obalarynda, demir ýol bekedini etekläp oturan ilatly nokatlarda, ýokary tizlikli awtoýollaryň ugurlarynda ýel pyrlampaçlaryny, Gün batareýalaryny peýdalanmak arkaly elektrik energiýasyny öndürmäge we peýdalanmaga giň ýol açylar. 

  Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň Balkan welaýatyna saparynyň çäklerinde, şeýle hem onuň yzysüre, ýagny 1-nji iýulda geçirilen Ministrler Kabinetiniň mejlislerinde Balkan welaýatynyň Serdar etrabynda köpugurly Gün we ýel elektrik stansiýasyny gurmak, şeýle-de ilatly ýerlere ýokary güýjenmeli elektrik geçirijisini çekmek üçin zerur bolan enjamlary we serişdeleri satyn almak boýunça meselelere seredildi. Türkmenistanyň Energetika ministrliginiň «Türkmenenergo» döwlet elektroenergetika korporasiýasyna daşary ýurt kompaniýasy bilen şertnamany baglaşmaga we elektrik stansiýasyny 2024-nji ýylyň başyna ulanmaga bermek baradaky Karara gol çekildi. Dünýäniň «ýaşyl» ykdysadyýeti has ösen döwletlerinde Gün we ýel elektrik stansiýalarynyň eýýäm tutuş sebitleri, uly şäherleri gaýtadan dikeldilýän çeşmeleriň hasabyna elektrik energiýasy bilen üpjün edýändigi mälimdir. Şonuň üçin-de ýurdumyzda Gün energiýasyndan, ýeliň tizliginden peýdalanmagyň durmuş-ykdysady netijeliligini jikme-jik hasaplamagyň usulyýetini işläp düzmegiň ähmiýeti artýar. Şeýle-de döwlet Baştutanymyz Serdar etrabynyň çägindäki «Altyn asyr» Türkmen kölüniň sebitinde Gün we ýel arkaly elektrik energiýasyny öndürýän beketleriň sanynyň artdyrylmagyna aýratyn ornuň degişlidigine bu ugra degişli ýolbaşçylaryň ünsüni çekdi. Gaýtadan dikeldilýän energiýa çeşmelerini peýdalanmakda toplanan öňdebaryjy dünýä tejribesiniň öwrenilmegi, olaryň innowasiýa taýdan ösen enjamlar bilen enjamlaşdyrylmagy, galyberse-de, bu beketlerden ýerlikli peýdalanylmagy sebitde energiýanyň adaty däl çeşmeleriniň geljegine oňyn täsirini ýetirer. 

Şu ýylyň 8-nji awgustynda hormatly Prezidentimiz Garabogazköl aýlagynyň üstünden geçýän täze awtomobil köprüsiniň düýbüni tutmak dabarasyna gatnaşdy. Täze köpri ýurdumyzyň günbatar we demirgazyk sebitleriniň, şeýle-de goňşy döwletleriň arasynda haryt dolanyşygynyň, ulag hem-de ýolagçy gatnawlarynyň möçberini has-da artdyrmaga mümkinçilik berer diýip, hormatly Prezidentimiz dabarada belledi. Diýmek, ýurdumyzyň tutuş yklymyň wajyp üstaşyr ulag geçelgesi hökmünde orny has pugtalandyrylar.  

Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe sebitleri döwrüň anyk ýagdaýlaryna, üçünji müňýyllygyň talaplaryna laýyk gelýän, hil taýdan täze derejelere çykarmak möhüm wezipeleriň hatarynda durýar. Olaryň üstünlikli çözülmegi, ilkinji nobatda, bazar ykdysadyýeti şertlerinde sebitleri ösdürmegiň oňyn ýollaryny öwrenmek hem-de işjeň peýdalanmak arkaly halk hojalygyny dolandyrmagyň netijeli ulgamynyň esaslandyrylyşyna baglydyr. Ýakyn we uzak möhlete niýetlenen uly maksatlary amal etmegiň çäklerinde sebitiň tebigy baýlyklarynyň pudaklar boýunça maksatnamalaýyn özleşdirilmegi geljekde ilatyň ýaşaýyş-durmuş abadançylygynyň, milli ykdysadyýetiň durnukly ösüşiniň üpjün edilmeginiň aýdyň kepilidir. 

Hangeldi GURBANGELDIÝEW,

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň ýanyndaky Ykdysadyýeti töwekgelçiliklerden goramak agentliginiň Ykdysady töwekgelçilikleri seljeriş müdirliginiň başlygy.

Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň parasatly we öňdengörüjilikli baştutanlygynda ýurdumyzyň ykdysady syýasaty üstünlikli durmuşa geçirilýär. Maýa goýum syýasaty yzygiderli we döwrebap şertlerde kämilleşdirilýär, milli ykdysadyýetimiziň, şeýle-de sebit we dünýä ýurtlarynyň arasyndaky köpugurly maliýe-ykdysady hem-de umumadamzat bähbitlerine gönükdirilen beýleki gatnaşyklaryň durnukly, sazlaşykly, kadaly ösüşi ýola goýulýar. Ýeri gelende aýtsak, ýurt möçberinde her ýyl üçin maýa goýum Maksatnamasy işlenip düzülende, wezipeler kesgitlenende, önümçilikde we durmuş ulgamynda göz öňünde tutulýan sepgitler anyklanýar. Şoňa görä-de, makroykdysady görkezijileriň ösdürilmegi, ilatyň ýaşaýyş-durmuş şertleriniň barha gowulandyrylmagy üpjün edilýär. 

Türkmenistanyň «Daşary ykdysady iş hakynda», «Daşary ýurt maýa goýumlary hakynda», «Türkmenistanda maýa goýum işi hakynda» Kanunlary ýurdumyzyň maýa goýum syýasatynyň kanuny ulgamyny emele getirýär. Türkmenistan hemişelik Bitarap döwlet hökmünde özüniň milli bähbitlerini ikitaraplaýyn baglaşylýan şertnamalaryň we ylalaşyklaryň esasynda halkara ykdysady hyzmatdaşlyklaryň düzgünlerine laýyklykda gorap saklaýar. 

«Türkmenistanyň durmuş-ykdysady ösüşiniň 2011 — 2030-njy ýyllar üçin Milli maksatnamasynda», «Türkmenistanyň Prezidentiniň ýurdumyzy 2019 — 2025-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Maksatnamasynda», «Türkmenistanyň 2021 — 2030-njy ýyllar üçin daşary söwda Strategiýasynda» bellenilen baş maksatlara ýetmekde maýa goýum syýasaty aýratyn orun eýeleýär. 2022-nji ýylyň maýa goýum maksatnamasyna laýyklykda, ýurdumyzyň ykdysadyýetine goýulmagy meýilleşdirilýän maýa goýumlaryň möçberi 36,1 milliard manada barabardyr. Onuň 60,2 göteriminiň önümçilik ugruna, 39,8 göteriminiň bolsa durmuş-medeni maksatlara gönükdirilmegi göz öňünde tutulýar. Şunuň bilen baglylykda, ykdysadyýetiň önümçilik ulgamyna goýulýan maýa goýumlaryň yzygiderli artdyrylmagy ýurduň ykdysady kuwwatyny berkitmäge, milli pulumyzyň kadaly hereketini ýola goýmaga, importyň ornuny tutýan önümleri özümizde öndürmäge, eksportymyzy artdyrmaga, halkymyzyň iş bilen üpjünçiligini yzygiderli ýokarlandyrmaga, ýurdumyzda her bir maşgalanyň bagtyýar durmuşyny üpjün etmäge gönükdirilendir. 

Arkadagly Serdarymyzyň belleýşi ýaly, milli maýa goýum syýasatynyň durmuşa geçirilmeginde hem-de ýurdumyzyň ykdysadyýetine daşary ýurt maliýe serişdeleriniň çekilmeginde Türkmenistanyň Döwlet daşary ykdysady iş banky tarapyndan önjeýli işleriň alnyp barylýandygy aýratyn bellärliklidir. Strategik taýdan möhüm maýa goýum taslamalaryny maliýeleşdirmek üçin orta we uzak möhletli daşary ýurt karzlaryny çekmek bankyň alyp barýan wezipeleriniň esasylarynyň hatarynda durýar. Şunuň bilen baglylykda, Türkmenistanyň Döwlet daşary ykdysady iş banky abraýly halkara maliýe guramalary, halkara iri banklary, eksport-karz agentlikleri bilen ýygjam hyzmatdaşlyk edýär. 

Maýa goýumyň ykdysady ösüşde we halkyň ýaşaýyş-durmuş derejesini ýokarlandyrmakda esas bolup çykyş edýändigi hemmämize mälimdir. Häzirki wagtda Türkmenistan kuwwatly ykdysadyýeti üpjün etmekde aýratyn möhüm ähmiýete eýe bolan durnukly hem-de netijeli maýa goýum ulgamyny kemala getirdi. Ýurdumyzyň ähli ulgamlary boýunça jemi içerki önümiň ösüş depgininiň ýokarlanýandygyny we girdejililik derejesiniň barha artýandygyny bellemek gerek. Muny «Fitch Ratings» halkara reýting agentliginiň Türkmenistana beren bahasynyň ýokarydygy hem tassyklaýar. 

Türkmenistanyň Döwlet daşary ykdysady iş banky bilen Abu-Dabiniň Ösüş gaznasynyň arasynda gol çekilen Ylalaşygyň esasynda «Türkmen maýa goýum kompaniýasy» ýapyk görnüşli paýdarlar jemgyýeti döredildi. Onuň döredilmegi ýurdumyzda maýa goýum serişdeleriniň möçberlerini artdyrmaga, döwletimizde milli ykdysadyýetimiziň ösüş derejesini ýokarlandyrmaga hem öz täsirini ýetirer. 

Selimberdi HOJABERDIÝEW.

Aşgabat şäheriniň Baş maliýe we ykdysadyýet müdirliginiň başlygynyň orunbasary.

Şu ýylyň 8-nji iýulynda geçirilen Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň giňişleýin mejlisinde «Türkmenistanyň Prezidentiniň ýurdumyzy 2022 — 2028-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Maksatnamasy» kabul edildi. Prezident maksatnamasy geljek ýedi ýylda Watanymyzda ýokary depginli ykdysady ösüşi üpjün etmäge, ilatyň ýaşaýyş-durmuş şertlerini yzygiderli ýokarlandyrmaga, döwletimiziň halkara abraýyny barha belende galdyrmaga, dünýä bazarlaryna ýokary hilli, bäsdeşlige ukyply harytlar we hyzmatlar bilen çykmaga, daşary döwletler bilen işjeň gatnaşyklary ösdürmäge gönükdirilendir.  

Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe sebitleri sazlaşykly ösdürmek boýunça alnyp barylýan syýasat Türkmenistanyň Prezidenti Serdar Berdimuhamedowyň durmuş-ykdysady syýasatynyň möhüm ugrudyr. 2022 — 2028-nji ýyllarda, öňki döwürlerde bolşy ýaly, uglewodorod, mineral çig mal, ýer-suw we zähmet serişdelerini rejeli peýdalanmagyň hasabyna ilatyň hal-ýagdaýynyň derejesini ýokarlandyrmak, sebitleriň öndüriji güýçlerini deňeçer ösdürmek we önümçilik gatnaşyklaryny doly derejede ulanmak göz öňünde tutulýar. 

Türkmenistany çig mal öndürýän agrar ýurtdan köp pudakly, senagat taýdan ýokary derejede ösen döwlete öwürmäge gönükdirilen işleriň gerimi barha giňeýär. Sebitleri senagatlaşdyrmak ýurdumyzyň önümçilik kuwwatyny artdyrmaga we oba ilaty üçin täze iş orunlaryny döretmäge mümkinçilik berýär. Bu bolsa oba ilatynyň maddy hal-ýagdaýynyň gowulanmagyna oňyn täsirini ýetirýär. 

Prezident maksatnamasynda 2022 — 2028-nji ýyllar aralygynda ýurdumyzyň welaýatlarynda hem-de Aşgabat şäherinde döwrebap durmuş-medeni binalary we desgalary gurmak bellenildi. Ilatly nokatlar abadanlaşdyrylanda, täze ýaşaýyş toplumlary hem-de döwrebap düzümleýin desgalar gurlanda, köçeleriň we binalaryň durky täzelenende öňdebaryjy tejribeler, gurluşyk, inženerçilik-tehniki ulgamlarda soňky gazanylanlar ulanylar, ýokary hiliň üpjün edilmegine üns berler. Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň: «Her bir maşgalany häzirki zaman öýi ýa-da jaýy bilen üpjün etmek Watanymyzyň täze eýýamynyň möhüm strategiýasydyr» diýen çuň manyly sözlerinden ugur alnyp, sebitlerde täze şäherleriň, şäherçeleriň, obalaryň gurulmagy dowam etdiriler. 

Aşgabat şäheriniň demirgazyk böleginde umumy meýdany 744 gektar bolan, dürli maksatly ajaýyp binalaryň we desgalaryň 240-dan gowragyny öz içine alýan, ýaşamak we dynç almak üçin ähli zerur şertler bilen üpjün edilen «Aşgabat-siti» ýaşaýyş jaý toplumynyň gurluşygy hem iri innowasion taslamadyr. Düýpli maýa goýum serişdeleriniň hasabyna 1 200 orunlyk dört sany mekdebe çenli çagalar edaralary, 3 000 orunlyk umumy bilim berýän dört sany mekdep, Maýa Kulyýewa adyndaky Türkmen milli konserwatoriýasynyň we ýöriteleşdirilen sazçylyk mekdebiniň täze, döwrebap binalary, köpugurly hassahana, iki sany saglyk öýi, 5 000 orunlyk stadionly sport toplumy hem-de durmuş ulgamyna degişli beýleki binalar we desgalar gurlar.  

Çaklanylýan döwürde Ahal welaýatynyň Gökdepe etrabynyň çäginde welaýatyň täze, döwrebap edara ediş merkeziniň gurluşygynyň ikinji tapgyry alnyp barlar. Bu tapgyrda bäş sany, her biri 720 orunlyk umumy bilim berýän mekdep, her biri 320 orunlyk 10 sany mekdebe çenli çagalar edaralary, saglyk öýi, Ýangyna garşy göreş gullugynyň binasy, Söwda we hyzmat ediş toplumy (bazar), 136 sany has oňaýly we otaglarynyň ýerleşişi gowulandyrylan köp gatly ýaşaýyş jaýlary, içerki we daşarky eltiji elektrik, aragatnaşyk we gaz ulgamlary gurlup, ulanylmaga berler.  

Welaýatyň täze dolandyryş merkezinde aýlawy, türgenleşik meýdançalary, manežleri we athanalary bolan Halkara atçylyk ýokary okuw mekdebini, atçylyk ylmy-önümçilik merkezini gurmak hem göz öňünde tutulýar. Ahalteke atçylygyna ýöriteleşdirilen ýokary okuw mekdebinde atçylyk, atly sport we syýahatçylyk, milli at üstündäki oýunlar boýunça hünärmenler taýýarlanylar.  

Ahal welaýatynyň etraplarynyň çäklerinde täze häzirki zaman obalarynyň we şäherçeleriniň gurluşygy ýokary depginlerde alnyp barlar. 

Balkan welaýatynyň çäginde, «Altyn asyr» Türkmen kölüniň sebitini özleşdirmek maksady bilen, «Ak ýaýla» şor suw howdanynyň töwereginde täze, döwrebap obanyň gurluşygy dowam etdiriler hem-de şol ýerde durmuş maksatly binalaryň, ýagny çagalar bagynyň, umumy bilim berýän mekdebiň we medeniýet öýüniň gurluşygy meýilleşdirilýär. 

Lebap welaýatynyň Halaç, Kerki we Saýat etraplarynda ähli zerur üpjünçilik ulgamlary bolan täze şäherçeleriň we Çärjew etrabynyň täze, döwrebap merkeziniň gurluşyklary alnyp barlar. Ilatyň ýaşaýyş-jemagat şertlerini gowulandyrmak üçin welaýatda suw geçirijileriň, lagym ulgamlarynyň durkuny täzelemek, gazlaşdyrmak işleri dowam etdiriler. 

Maksatnamanyň meýilleşdirilýän döwründe Mary welaýatynyň Türkmengala, Wekilbazar we Sakarçäge etraplarynda täze, döwrebap şäherçeleriň gurluşyklary dowam etdiriler. Täze köprüleri gurmak, bar bolanlarynyň durkuny täzelemek we köprüleri düzgünleşdirmek boýunça işler alnyp barlar.  

2022 — 2028-nji ýyllarda sebitlerde senagat toplumynyň pudaklaýyn gurluşy kämilleşdiriler, ýerli çig mal binýadynda işleýän pudaklar we önümçilikler ösdüriler, döwrebaplaşdyrylar, olarda energiýa we serişde tygşytlaýjy tehnologiýalar ornaşdyrylar. 

Önümçiligiň ähli ulgamynda öňdebaryjy innowasion tehnologiýalaryň giňden ornaşdyrylmagy sebitleriň haryt öndürijileriniň bäsdeşlige ukyplylygyny ýokarlandyrmaga, harytlaryň we hyzmatlaryň içerki bazarynyň gerimini giňeltmäge, maliýe-ykdysady ulgamy pugtalandyrmaga ýardam eder. 

Beýleki sebitlerde bolşy ýaly, Daşoguz welaýatynda hem ýerli çig malyň binýadynda täze kärhanalary we önümçilikleri döretmegiň hasabyna, gaýtadan işleýän senagatyň ösüşini has-da işjeňleşdirmek göz öňünde tutulýar. Haly kärhanalarynyň kuwwatlyklaryny artdyrmak we bu milli sungaty ösdürmek maksady bilen, Köneürgenç etrabynda haly önümhanasyny gurmak meýilleşdirilýär. 

2028-nji ýyla çenli welaýatda öndürilýän pagta süýüminiň, nah ýüplüginiň, halylaryň we haly önümleriniň, örülen, tikin we jorap önümleriniň möçberi ep-esli artdyrylar. 

Ýurdumyzyň obasenagat toplumynyň möhüm wezipeleri ilaty doly derejede azyk önümleri, gaýtadan işleýän senagaty çig mal bilen üpjün etmekden, önümçiligi ýokarlandyrmakdan, täze hojalyk gatnaşyklaryny ýola goýmakdan hem-de Diýarymyzda azyk bolçulygyny yzygiderli pugtalandyrmakdan ybaratdyr. Sebitleriň agrar syýasatynyň ilkinji nobatdaky wezipeleriniň hatarynda oba hojalyk önümçiligini sebitleýin ýöriteleşdirmek, oba hojalyk zolaklarynyň ykdysady, toprak-howa we beýleki aýratynlyklaryny hasaba almak bilen, zolaklaýyn ekerançylygy ornaşdyrmak, maldarçylygyň ot-iým binýadyny pugtalandyrmak, her bir welaýatyň ýokary netijeli oba hojalyk önümçiligini döretmek ýaly giň gerimli çäreler hem bar.  

Welaýatlarda oba hojalyk pudagynda geçirilýän özgertmeleri kämilleşdirmek maksady bilen, ýörite oba hojalyk maksatly ýer gaznalary döredilip, ýerleri isleg bildirýän önüm öndürijilere 99 ýyl möhlet bilen peýdalanmaga bermek işleri dowam etdiriler. Täze daýhan hojalyklary döredilip, oba hojalyk ekinleriniň bol hasyly ýetişdiriler. 

Türkmenistanda kiçi we orta telekeçiligiň ösdürilmegi we döwlet tarapyndan goldanylmagy netijesinde, ýurduň jemi içerki önüminiň düzüminde döwlete degişli däl ulgamyň paýy artar. 2022 — 2028-nji ýyllarda hususy ulgamyň wekilleri oba hojalyk önümlerini öndürmäge we olary gaýtadan işlemäge, senagat kärhanalaryny döretmäge, täze, döwrebap önümçilikleriň, söwda merkezleriniň, durmuş-medeni maksatly binalaryň we desgalaryň, täze ýaşaýyş jaýlarynyň gurluşyklaryna işjeň gatnaşarlar.  

Ýakyn ýyllarda ýurdumyzda döwrebap, köpugurly ulag-kommunikasiýa ulgamyny döretmek, ulag — logistika ulgamynyň amatlyklaryndan netijeli peýdalanmak, üstaşyr we multimodal ýük gatnawlarynyň möçberini artdyrmak boýunça uly işler alnyp barlar. Ýurdumyzyň sebit we halkara ulag geçelgeleriniň möhüm bölegi bolan awtomobil we demir ýollary, şeýle hem Merkezi Aziýanyň «deňiz derwezesi» — Türkmenbaşynyň Halkara deňiz porty doly kuwwatynda işlediler hem-de Jebel şäherçesinde Halkara howa menzili gurlup ulanmaga berler. 

«Balkan» gämi gurluşyk we abatlaýyş zawody» açyk görnüşli paýdarlar jemgyýetiniň işe girizilmegi bilen, ýurdumyzyň halk hojalyk toplumynda täze, häzirki zaman gämi gurluşyk pudagy emele geldi. Zawodda ýylda poladyň 10 müň tonnasyny işlemäge we 4 gämi gurmaga, 20 gämini abatlamaga mümkinçilik bar, bu işler ýerli hünärmenler tarapyndan amala aşyrylýar. Geljekde kärhana has ösen häzirki zaman sanly tehnologiýalar bilen enjamlaşdyrylar, bu bolsa ýurdumyzda deňiz-derýa gatnawlarynyň giňelmegine oňyn täsir eder. 

Awtomobil ýollarynyň, şol sanda ýokary tizlikli awtomobil ýollarynyň hem-de olaryň ugrundaky desgalaryň gurluşygynda ýurdumyzda bar bolan ähli mümkinçilikleri netijeli peýdalanmaga aýratyn üns berler, bu işlere ykdysadyýetimiziň hususy bölegi giňden çekiler. Geljekde Mary — Türkmenabat, Mary — Serhetabat awtomobil ýollarynyň, sebitiň awtoulag ýollarynyň, köprüleriň we beýleki düzümleýin desgalaryň gurluşygyna aýratyn ähmiýet berler.  

Maksatnamanyň meýilleşdirilýän döwründe aragatnaşyk ulgamyny täze tehnologiýalar esasynda ösdürmäge üns berler. Ilatyň telefon belgilerine we öýjükli aragatnaşyk hyzmatlaryna bolan isleginiň artmagy bilen, sebitleriň telekommunikasiýa infrastrukturasy kämilleşdiriler. Täze sanly awtomatik telefon beketleriniň gurluşyklary alnyp barlar, öňki telefon beketleriniň durky täzelener. 

Prezident maksatnamasynda ýakyn geljek üçin bellenilen çäreleriň ählisi eziz Watanymyzyň gülläp ösmegine, ösüşiň täze belentliklerine tarap ynamly barýan halkymyzyň abadançylygyny ýokarlandyrmaga gönükdirilendir. Halkymyzyň bagtyýar durmuşyny üpjün etmäge gönükdirilen ägirt uly işleri üstünlikli durmuşa geçirýän Arkadagly Serdarymyza berk jan saglyk, uzak ömür arzuw edýäris.  

Seidnur JAPBAROW,

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň Döwlet maliýesini jemleýji we ykdysady syýasaty müdirliginiň sebitler boýunça ösüş bölüminiň başlygy.

Türk­me­nis­ta­nyň Mil­li Ge­ňe­şi­niň Halk Mas­la­ha­tyn­yň mejlisinde ka­bul edi­len «Ber­ka­rar döw­le­tiň tä­ze eý­ýa­my­nyň Gal­ky­ny­şy: Türk­me­nis­ta­ny 2022 — 2052-nji ýyl­lar­da dur­muş-yk­dy­sa­dy taý­dan ös­dür­me­giň Mil­li mak­sat­na­ma­sy» ýur­du­my­zyň gel­jek 30 ýyl­ky ösüş­le­ri­niň baş ýö­rel­ge­si­ne öw­rül­di. Oňa la­ýyk­lyk­da, şeý­le-de hä­zir­ki wagt­da dün­ýä­de çyl­şy­rym­ly ýag­daý­la­ryň bo­lup geç­ýän­di­gi, dün­ýä ba­zar­la­ry­nyň we söw­da akym­la­ry­nyň üýt­gäp dur­ýan­dy­gy göz öňün­de tu­tu­lyp, «Türk­me­nis­ta­nyň Pre­zi­den­ti­niň ýur­du­my­zy 2022 — 2028-nji ýyl­lar­da dur­muş-yk­dy­sa­dy taý­dan ös­dür­me­giň Mak­sat­na­ma­sy» iş­le­nip taý­ýar­la­nyl­dy we tas­syklanyldy. 

 Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­my­zyň ýur­du­my­zyň Ga­raş­syz­ly­gy­ny pug­ta­lan­dyr­mak­da we onuň yk­dy­sa­dy kuw­wa­ty­ny, hal­ka­ra ab­ra­ýy­ny art­dyr­mak­da bi­ti­ren be­ýik iş­le­ri, şeý­le hem hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň Türk­me­nis­ta­nyň Pre­zi­den­ti we­zi­pe­si­ne gi­riş­mek da­ba­ra­syn­da­ky çy­ky­şyn­da ýur­du­my­zy ös­dür­mek we hal­ky­my­zyň hal-ýag­da­ýy­ny ýo­kar­lan­dyr­mak ba­bat­da­ky ga­ra­ýyş­la­ry Pre­zi­dent Mak­sat­na­ma­sy­ny taý­ýar­la­ma­gyň yl­my çeş­me­si­ne öw­rül­di. 

Mak­sat­na­ma 7 bap­dan yba­rat bo­lup, onuň esa­sy mak­sat­la­ry hök­mün­de şu der­wa­ýys me­se­le­ler öňe çyk­ýar: hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň pa­ra­sat­ly baş­tu­tan­ly­gyn­da ýur­du­myz­da her bir ra­ýa­tyň aba­dan dur­mu­şy­ny ke­pil­len­dir­mek, ila­tyň bäh­bit­le­ri­ni go­ra­mak, ra­ýat­la­ryň dur­muş go­rag­ly­ly­gy­ny we iş üp­jün­çi­lik ul­ga­my­ny kä­mil­leş­dir­mek; ýur­du­my­zyň dur­muş-yk­dy­sa­dy müm­kin­çi­lik­le­rin­den peý­da­lan­mak, mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­tiň se­na­gat­laş­ma de­re­je­si­ni ýo­kar­lan­dyr­mak, pu­dak­la­ryň we hyz­mat­lar ul­ga­my­nyň dep­gin­li ösü­şi­ni üp­jün et­mek hem-de san­ly teh­no­lo­gi­ýa­la­ry giň­den or­naş­dyr­mak; Türk­me­nis­ta­nyň geo­sy­ýa­sy we geoyk­dy­sa­dy ýer­le­şi­şi­niň amat­lyk­la­ryn­dan do­ly peý­da­lan­mak; Türk­me­nis­ta­nyň ag­rar döw­let­den se­na­gat­la­şan ýurt­la­ryň bi­ri­ne öw­rül­ýän­di­gi­ni na­za­ra alyp, ýur­duň azyk howp­suz­ly­gy­ny üp­jün et­mek we yk­dy­sa­dy kuw­wa­tyny has-da pug­ta­lan­dyr­mak; Türk­me­nis­tan­da san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­tiň dur­nuk­ly ösü­şi­ni üp­jün et­mek, se­na­gat pu­da­gy­ny in­no­wa­si­on hä­si­ýet­de ös­dür­mek, ýo­ka­ry teh­no­lo­gi­ýa­ly, bäs­deş­li­ge ukyp­ly san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­ti ös­dür­mek; te­le­ke­çi­li­gi gol­da­mak, işe­wür­li­gi kä­mil­leş­dir­mek, hu­su­sy eýe­çi­li­ge bo­lan hu­kuk­la­ry go­ra­ma­gyň we ke­pil­lik­le­riň yg­ty­bar­ly ul­ga­my­ny dö­ret­mek, ýe­ňil­lik­li sal­gyt sal­mak bo­ýun­ça ýur­du­myz­da ama­la aşy­ryl­ýan çä­re­ler esa­syn­da mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­tiň ösü­şin­de bu bö­le­giň pa­ýy­nyň hem-de äh­mi­ýe­ti­niň ýo­kar­lan­ma­gy­na müm­kin­çi­lik­le­ri art­dyr­mak, mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­tiň ba­zar gat­na­şyk­la­ry­na geç­me­gi­ni iş­jeň­leş­dir­mek, pu­dak­lar­da ki­çi we or­ta te­le­ke­çi­lik işi­ni gi­ňelt­mek; eko­lo­gik aba­dan­çy­ly­gy üp­jün et­mek we «ýa­şyl» yk­dy­sa­dy­ýe­ti ös­dür­mek.  

 Pre­zi­dent Mak­sat­na­ma­syn­da Türk­me­nis­ta­nyň dur­muş-yk­dy­sa­dy ösü­şi­niň hä­zir­ki ýag­da­ýy sel­je­ri­lip, ýur­du­my­zy 2022 — 2028-nji ýyl­lar­da dur­nuk­ly ös­dür­me­giň döw­let sy­ýa­sa­ty kes­git­le­nil­ýär. Oňa la­ýyk­lyk­da, je­mi içer­ki önü­miň adam ba­şy­na düş­ýän möç­be­ri, zäh­met ön­dü­ri­ji­li­gi, ila­tyň gir­de­ji­le­ri we dur­muş şert­le­ri ösen ýurt­la­ryň de­re­je­le­ri­ne ýe­ti­ri­ler. Mu­nuň üçin yk­dy­sa­dy­ýe­tiň düýp­li di­wer­si­fi­ka­si­ýa­laş­dy­ryl­ma­gy­ny do­wam et­dir­mek we ýo­ka­ry teh­no­lo­gik önüm­çi­lik­le­riň yk­dy­sa­dy ösü­şe go­şan­dy­ny art­dyr­mak, yk­dy­sa­dy­ýe­tiň äh­li pu­dak­la­ry­ny san­ly­laş­dyr­mak, eks­por­ta ni­ýet­le­nen we im­por­tyň or­nu­ny tut­ýan, bäs­deş­li­ge ukyp­ly önüm­çi­lik­le­ri çalt dep­gin­ler­de ös­dür­mek, yk­dy­sa­dy­ýe­tiň pu­dak­la­ry­ny ýo­ka­ry hü­när de­re­je­si bo­lan iş­gär­ler bi­len üp­jün et­mek göz öňün­de tu­tul­ýar. 

 Gaz pu­da­gyn­da göz öňün­de tu­tul­ýan çä­re­ler Türk­me­nis­tan — Ow­ga­nys­tan — Pa­kis­tan — Hin­dis­tan gaz­ ge­çi­ri­ji­si­niň gur­lu­şy­gy­ny ta­mam­la­ma­ga, ga­zyň bü­tin­dün­ýä sa­na­wy­na go­şu­lan gor­la­ry­ny çalt dep­gin­ler bi­len öz­leş­dir­mä­ge, de­ňiz ýal­pak­ly­gyn­da we ke­nar­ýa­ka zo­lak­da ýa­kyn ýyl­lar­da «ma­wy ýan­gy­jyň» çy­ka­ry­ly­şy­ny düýp­li art­dyr­mak bo­ýun­ça iş­le­ri do­wam et­dir­mä­ge, da­şa­ry ýurt ma­ýa go­ýum­la­ry­ny Ha­zar deň­zi­niň türk­men bö­le­gi­niň gel­je­gi uly ýa­tak­la­ry­ny öz­leş­dir­mä­ge we ola­ry bu ugur­da­ky iri tas­la­ma­la­ra çek­mek bo­ýun­ça iş­le­ri do­wam et­dir­mä­ge, de­giş­li önüm­çi­lik­le­ri gur­mak ar­ka­ly ug­le­wo­do­rod se­riş­de­le­ri­niň gaý­ta­dan iş­le­nil­me­gi­niň çyg­ry­ny gi­ňelt­mä­ge gö­nük­di­ri­ler. 

Ne­bi­tiň çy­ka­ry­ly­şy­nyň art­dy­ryl­ma­gy Bal­kan­ýa­ka we Gö­ge­ren­dag — Eke­rem se­bit­le­rin­dä­ki çuň ýer­le­şen gat­lak­la­ryň, şeý­le hem Ha­zar­ýa­ka se­bi­tin­de tä­ze ýü­ze çy­ka­ry­lan zo­lak­la­ryň öz­leş­di­ril­me­gi bi­len bag­la­nyş­dy­ry­lar. 

Gur­lu­şyk ma­te­ri­al­la­ry se­na­ga­ty­ny ös­dür­me­giň esa­sy ugur­la­ry pu­da­gyň ze­rur­lyk­la­ry­ny do­ly ka­na­gat­lan­dyr­mak, im­port edil­ýän ma­te­ri­al­la­ryň or­nu­ny tut­ýan önüm­çi­lik­le­ri dö­ret­mek ar­ka­ly in­no­wa­si­on teh­no­lo­gi­ýa­lar or­naş­dy­ry­lan kär­ha­na­lar­da önüm­le­riň gör­nüş­le­ri­ni gi­ňelt­mek­den we möç­ber­le­ri­ni art­dyr­mak­dan yba­rat­dyr.  

Pre­zi­dent Mak­sat­na­ma­sy­nyň ama­la aşy­ryl­ýan döw­rün­de eks­por­ty art­dyr­ma­ga we içer­ki ba­za­ryň is­leg­le­ri­ni ka­na­gat­lan­dyr­ma­ga gö­nük­di­ri­len kär­ha­na­lar işe gi­ri­zi­ler. Se­na­ga­tyň pu­dak­la­ýyn gur­lu­şyn­da gaý­ta­dan iş­le­ýän we taý­ýar önüm­le­ri ön­dür­ýän kär­ha­na­la­ryň pa­ýy ar­tar. 

Ýur­du­my­zyň ener­ge­ti­ka sy­ýa­sa­ty­na la­ýyk­lyk­da, içer­ki sarp edi­ji­le­ri elekt­rik ener­gi­ýa­sy bi­len yg­ty­bar­ly üp­jün et­mä­ge, ener­gi­ýa se­riş­de­le­ri­ni di­wer­si­fi­ka­si­ýa­laş­dyr­mak ar­ka­ly sarp edi­ji­le­re ýe­tir­mek üçin onuň ön­dü­ri­li­şi­ni art­dyr­ma­ga, tä­ze ener­gi­ýa kuw­wat­lyk­la­ry­ny dö­ret­mä­ge, paý­laý­jy ul­gam­la­ryň teh­ni­ki ýag­daý­la­ry­ny go­wu­lan­dyr­ma­ga, he­re­ket ed­ýän bi­te­wi mil­li ener­gi­ýa ul­ga­my­ny hal­ka­la­ýyn bir­leş­dir­mek ar­ka­ly, se­bit­le­riň ener­gi­ýa ul­gam­la­ry­nyň öza­ra äti­ýaç­lan­dy­ryl­ma­gy­ny üp­jün et­mä­ge gö­nük­di­ri­len iş­ler al­nyp bar­lar. 

Hi­mi­ýa se­na­ga­tyn­da da­şa­ry ýurt­lar­dan ge­ti­ril­ýän önüm­le­riň or­nu­ny tut­ýan tä­ze önüm­çi­lik­le­ri we ýur­du­my­zyň eks­port müm­kin­çi­lik­le­ri­ni art­dyr­mak ba­bat­da hi­mi­ýa önüm­le­ri­niň, şol san­da mi­ne­ral dö­kün­le­riň tä­ze gör­nüş­le­ri­niň önüm­çi­li­gi­ni ýo­la goý­mak, he­re­ket ed­ýän­le­ri­niň dur­ku­ny tä­ze­le­mek we düýp­li abat­la­mak iş­le­ri do­wam et­di­ri­ler.  

Gur­lu­şyk pu­da­gy­ny in­no­wa­si­ýa­lar ar­ka­ly ös­dür­mek we döw­re­bap teh­no­lo­gi­ýa­la­ry or­naş­dyr­mak bo­ýun­ça al­nyp ba­ryl­ýan iş­le­riň çäk­le­rin­de «akyl­ly» şä­her we «akyl­ly» jaý ul­gam­la­ry, şeý­le-de ener­gi­ýa­nyň gaý­ta­dan di­kel­dil­ýän teh­no­lo­gi­ýa­la­ry ar­ka­ly do­lan­dy­ryl­ýan jaý­la­ryň tas­la­ma­la­ry­nyň ama­la aşy­ryl­ma­gy iş­jeň­leş­di­ri­ler. 

Aw­tou­lag ýol­la­ry­nyň we ola­ryň ug­run­da­ky des­ga­la­ryň gur­lu­şyk iş­le­ri­niň ýe­ri­ne ýe­ti­ril­me­gi ýur­du­my­zyň yk­dy­sa­dy­ýe­ti­niň ös­me­gi­ne, ýol ul­ga­my­nyň kä­mil­leş­me­gi­ne öz tä­si­ri­ni ýe­ti­rer hem-de ýur­du­my­zyň se­bit­le­ri­niň dur­muş-yk­dy­sa­dy ösü­şi­ne iter­gi be­rer. Türk­me­na­bat — Ga­zo­jak — Da­şo­guz, Türk­men­ba­şy — Ga­ra­bo­gaz — Ga­za­gys­tan ser­he­di, Ma­ry — Ser­he­ta­bat, Gum­dag — Esen­gu­ly — Et­rek — Gid­ro­lum aw­tou­lag­ ýol­la­ry­nyň gur­lu­şyk iş­le­ri­ni ýe­ri­ne ýe­tir­mek göz öňün­de tu­tul­ýar. 

  Türk­me­nis­ta­nyň Pre­zi­den­ti Ser­dar Berdimuhamedowyň ulag we kom­mu­ni­ka­si­ýa pu­da­gy­ny ös­dür­mek bo­ýun­ça öň­de go­ýan mak­sat­la­ryn­dan ugur alyp, üs­ta­şyr ge­çel­ge­le­riň ugur­la­ry­ny gi­ňelt­mek, ýo­lag­çy­la­ry gat­nat­ma­gyň we ýük­le­ri da­şa­ma­gyň möç­ber­le­ri­ni art­dyr­mak, ara­gat­na­şyk we mil­li kos­mos ul­ga­my­ny döw­re­bap­laş­dyr­mak, on­da gur­nal­ýan en­jam­la­ryň hä­zir­ki za­man teh­no­lo­gi­ýa­la­ry­na la­ýyk­ly­gy­ny üp­jün et­mek bo­ýun­ça giň ge­rim­li iş­le­ri ge­çi­r­mek göz öňün­de tu­tul­ýar. Bu bol­sa mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­tiň pu­dak­la­ry­nyň ösü­şi­ne we jem­gy­ýet­çi­lik hyz­mat­lar ul­ga­my­nyň kä­mil­leş­me­gi­ne iter­gi be­rer. 

Mak­sat­na­ma­la­ýyn dö­wür­de azyk önüm­le­ri­ni, il­kin­ji no­bat­da, ter önüm­le­ri uzak möh­let­le­ýin sak­la­mak, gap­la­ra gap­la­mak, da­şa­mak we ýer­le­mek ul­gam­la­ry ös­dü­ri­ler. Eke­ran­çy­lyk iş­le­ri­niň yl­my esas­da al­nyp ba­ryl­ma­gy, top­rak-ho­wa şert­le­ri­ne la­ýyk­lyk­da, ekin­le­riň et­rap­laş­dy­ryl­ma­gy do­wam et­di­ri­ler. 

Azyk se­na­ga­ty­nyň ön­dü­ri­ji­li­gi­niň ýo­kar­lan­dy­ryl­ma­gy çig ma­ly ga­lyn­dy­syz gaý­ta­dan iş­le­me­giň tä­ze in­no­wa­si­on teh­no­lo­gi­ýa­la­ry esa­syn­da al­nyp ba­ryl­ma­gy bi­len bag­ly bo­lar. Oba ho­ja­lyk önüm­le­ri­ni we azy­gy sak­la­ma­gyň hem-de da­şa­ma­gyň döw­re­bap usul­la­ry or­naş­dy­ry­lar. Azyk önüm­çi­li­gin­de ýer­li çig mal­la­ryň ula­nyl­ma­gy se­riş­de tyg­şyt­la­ma­ga we azyk se­na­ga­ty­nyň önüm­le­ri­niň özü­ne düş­ýän gym­ma­ty­ny pe­selt­mä­ge, ola­ryň bäs­deş­li­ge ukyp­ly­ly­gy­ny ýo­kar­lan­dyr­ma­ga müm­kin­çi­lik be­rer. 

Ýur­du­myz­da suw se­riş­de­le­ri­niň äh­mi­ýe­ti­ni ýo­kar­lan­dyr­ma­ga, su­wy ha­pa­lan­mak­dan, zi­bil­len­mek­den we eg­sil­mek­den go­ra­ma­gy üp­jün et­mä­ge, su­wuň ýa­ra­maz tä­si­ri­niň öňü­ni al­ma­ga hem-de ara­dan aýyr­ma­ga, suw ob­ýekt­le­ri­niň ýag­da­ýy­ny go­wu­lan­dyr­ma­ga gö­nük­di­ri­len top­lum­la­ýyn çä­re­ler al­nyp bar­lar. Şeý­le­lik­de, Pre­zi­dent Mak­sat­na­ma­sy­nyň dur­mu­şa ge­çi­ril­me­gi ne­ti­je­sin­de 2028-nji ýy­la çen­li dö­wür­de ýur­duň je­mi içer­ki önü­mi­niň ösüş dep­gi­ni­ni 6,7 gö­te­rim­den pes bol­ma­dyk de­re­je­de ga­zan­ma­ga müm­kin­çi­lik dö­rär. Ýurt bo­ýun­ça bö­lek sa­tuw ha­ryt do­la­ny­şy­gy ýo­kar­la­nar we onuň möç­be­ri (ýer­le­me­giň äh­li ugur­la­ry bo­ýun­ça) 14,5 gö­te­rim ar­tar. Da­şa­ry söw­da do­la­ny­şy­gy­nyň möç­be­ri 1,9 es­se ar­typ, ara­ta­pa­wut 1,9 es­se ýo­kar­la­nar. Je­mi içer­ki önü­miň möç­be­rin­dä­ki döw­le­te da­hyl­syz bö­le­giň pa­ýy 72 gö­te­ri­me ýe­ter. Döw­let-hu­su­sy hyz­mat­daş­ly­gy ös­dü­ri­ler.  

Dur­muş ugur­ly yk­dy­sa­dy sy­ýa­sat do­wam et­di­ri­ler, mil­li ylym we bi­lim ul­gam­la­ry­ny kä­mil­leş­dir­mek bo­ýun­ça iş­ler iler­le­di­ler. Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň dur­muş ugur­ly yk­dy­sa­dy sy­ýa­sa­ty­nyň mö­hüm ug­ry bo­lan se­bit­le­ýin sy­ýa­sat ýur­duň se­bit­le­ri­ni gy­ra­deň ös­dür­mä­ge, ila­tyň ýa­şa­ýyş-dur­muş şert­le­ri­ni düýp­li ýo­kar­lan­dyr­ma­ga we hal­ka­ra öl­çeg­le­re la­ýyk ge­tir­mä­ge gö­nük­di­ri­len­dir. Şu­nuň bi­len bag­ly­lyk­da, ýur­du­my­zyň we­la­ýat­la­ry­nyň dur­muş-yk­dy­sa­dy ösü­şi ýo­ka­ry de­re­je­de saklanýar. Bu iş­le­riň ne­ti­je­sin­de zäh­met hak­la­ry­nyň möç­be­ri 1,8 es­se ar­tar. Yk­dy­sa­dy­ýe­tiň äh­li pu­dak­la­ry bo­ýun­ça 30 mü­ňe go­laý goş­ma­ça iş orny dö­re­di­ler, ýa­şa­ýyş jaý­la­ry­nyň adam ba­şy­na düş­ýän umu­my meý­da­ny 102,2 gö­te­rim ar­tar, mek­de­be çen­li ça­ga­lar eda­ra­la­ry­nyň 40-sy, umu­my bi­lim eda­ra­la­ry­nyň 54-si, ýo­ka­ry hü­när bi­li­mi eda­ra­la­ry­nyň 4-si, 10 sa­ny döw­re­bap has­sa­ha­na gur­lar, 7 sa­ny me­de­ni­ýet öýi bi­na edi­ler. Pre­zi­dent Mak­sat­na­ma­syn­da öň­de goý­lan sep­git­le­re ýet­mek mak­sa­dy bi­len, ýur­du­my­zyň önüm­çi­lik kuw­wa­ty­ny has-da pug­ta­lan­dyr­ma­ga we tä­ze­le­mä­ge, dur­muş ul­ga­my­ny ös­dür­mä­ge 278,9 mil­liard ma­nat­dan gow­rak ma­ýa go­ýum­la­r gö­nük­di­ri­ler. 

Mah­la­sy, hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň hal­ky­my­zyň aba­dan hem bag­ty­ýar dur­muş­da ýa­şa­ma­gy­na gö­nük­di­ri­len baş­lan­gyç­la­ry hem-de asyl­ly mak­sat­la­ra ni­ýet­le­nen giň möç­ber­li öz­gert­me­le­ri Ga­raş­syz­ly­gy­my­zyň we Bi­ta­rap­ly­gy­my­zyň esas­la­ry­ny ber­ki­der, ýur­du­my­zyň dur­muş-yk­dy­sa­dy taý­dan dep­gin­li ösü­şi­ni üp­jün eder. 

Ata­jan ATA­ÝEW,

Türk­me­nis­ta­nyň Ma­li­ýe we yk­dy­sa­dy­ýet mi­nistr­li­gi­niň Stra­te­gik we dur­nuk­ly ösüş mü­dir­li­gi­niň baş­ly­gy.

2022-nji ýylyň 2-nji awgustynda Türkmenistanyň milli ulgamyna özara baha bermek çäresini geçirmek maksady bilen, Jenaýatçylykly ýol bilen alnan girdejileriň kanunlaşdyrlmagyna we terrorçylygyň maliýeleşdirilmegine garşy hereket etmek boýunça Ýewraziýa toparynyň bilermen baha-berijiler toparynyň Türkmenistana saparynyň çäginde Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministri Muhammetgeldi Serdarow bilen Ýewraziýa toparynyň Ýerine ýetiriji Sekretary Sergeý Teterukowyň arasynda duşuşyk geçirildi.

Agzalan duşuşyga Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministri Muhammetgeldi Serdarow bilen bilelikde ministrligiň ýanyndaky Maliýe gözegçiligi gullugynyň başlygy Döwran Halbaýew, ministrligiň Döwlet maliýesini jemleýji we ykdysady syýasaty müdirligini başlygy Galina Romanowa, ministrligiň Döwlet maliýesini jemleýji we ykdysady syýasaty müdirliginiň Halkara bölüminiň başlygy Maksat Kutlymyradow, Halkara bölüminiň baş hünärmeni Nurmämmet Seýitliýew dagylar  gatnaşdylar.

Duşuşygyň başynda ministr Muhammetgeldi Serdarow myhmana ýurdumyza iş sapary bilen gelenine minnetdarlygyny bildirip, ministrligimiz tarapyndan milli ulgamy kämilleşdirmek boýunça işleriň alnyp barylýandygyny habar berdi. Hususanda ministr Muhammetgledi Serdarow Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrligi  tarapyndan ýurdumyzda amala aşyrylan 2015-2017-nji ýyllar boýunça we 2018-2020-nji ýyllar boýunça Töwekgelçililere baha bermek çäreleri barada gürrüň berdi.Ol bu çäreleriň netijesinde ýurdumyzda bar bolan töwekgelçilikleri ýüze çykarmak, olary peseltmek boýunça Hereketleriň meýilnamasynyň taýýarlanandygy barada, şeýle hem bu çäräniň ýurdumyzda  pudagara hyzmatdaşlygy berkitmäge, işgärleriň hünär derejelerini ýokarlandyrmaga we olar tarapyndan Pullaryň kanunlaşdyrylmagyna garşy göreşiň maliýe çärelerini işläp taýýarlaýan toparyň (FATF) maslahatlaryny has içgin düşünmäge we ygtybarly peýdalanmaga ýardam berdi diýip belledi. 

      «Jenaýatçylykly ýol bilen alnan girdejileriň kanunlaşdyrylmagyna we terrorçylygy maliýeleşdirmäge garşy alnyp barylýan bu işiň, milli ulgamymyzyň esasy ugurlarynyň birine öwrülendigini belläsim gelýär» diýip ministr Muhammetgeldi Serdarow öz çykyşynda belledi.

Şeýle hem ol Jenaýatçylykly ýol bilen alnan girdejileriň kanunlaşdyrylmagyna we terrorçylygyň maliýeleşdirilmegine garşy göreşmek, bikanun ýol bilen alnan girdejileriň kanunlaşdyrylmagyna we terrorçylygy maliýeleşdirmek töwekgelçiligine baha bermek, şol sanda täze tehnologiýalary we sanly usullary ulanmak bilen baglanyşykly toplumlaýyn çemeleşmäniň zerurdygyny göz öňünde tutup, bikanun pullaryň kanunlaşdyrylmagyna we terrorçylygyň maliýeleşdirilmegine garşy hereket etmek boýunça tehniki ugurlar boýunça işleriň güýçlendirilendigini habar berdi.

Sözüniň dowamynda ministr Muhammetgeldi Serdarow Türkmenistanda milli ulgamynyň netijeliligini ýokarlandyrmak üçin kesgitlenen töwekgelçilikleri we howplary azaltmak üçin pudagara hereket meýilnamasyny durmuşa geçirmegiň dowam etdirilýändigini belläp ministrligiň ähli tagallalarynyň Milli ulgamynyň netijeliligine we howpsuzlygyna gönükdirilendigini belledi.

        Şeýle-de ol Türkmenistanyň Maliýe we Ykdysadyýet ministrliginiň milli ulgamy kämilleşdirmek boýunça degişli pudaklarda syýasat meselelerini utgaşdyrylýandygy, ätiýaçlandyryş, audit, baha kesmek, gymmatly kagyzlar pudagyndaky işler söwda ýaly işleriň käbir görnüşlerine gözegçilik edilýändigi we ministrligiň işgärleriniň milli we halkara derejesinde bu ugurda işjeň iş alyp barýandyklary we umuman alanyňda, bar bolan howplaryň öňüni almaga çalyşýandyklary barada habar berdi.

     Mundan başga-da, ministr Muhammetgeldi Serdarow Hormatly Prezidentimiziň bu meseläni ileri tutýandygyny belläp, ýakynda geçirilen Merkezi Aziýa döwletleriniň baştutanlarynyň dördünji maslahatynda Hormatly Prezidentimiz tarapyndan bellenen sebitdäki howpsuzlyga abanýan 4 sany esasy howplar barada gürrüň berdi we Hormatly Prezidentimiziň başlangyjy bilen ýakyn wagtda Merkezi Aziýa sebitindäki Howpsuzlyk gün tertibiniň ähli ugurlary boýunça ýol kartasynyň işlenip düzüljekdigi barada habar berdi. 

Soňra duşuşygyň dowamynda Ýewraziýa toparynyň Ýerine ýetiriji Sekretary jenap Sergeý Teterukow çykyş edip agzalan özara baha beriş çäresini geçirmäge hem-de Türkmenistana bilermen baha-berijileriň gelmeklerine ýardam berendikleri üçin ministre minnetdarlygyny bildirdi we Ýawraziýa toparynyň başlygy jenap Çihançinyň salamyny we minnetdarlygyny bildirdi.

Jenap Sergeý Teterukow öz çykyşynda, Türkmenistan bilen, hususanda ministrligiň ýanyndaky Maliýe gözegçiligi gullugy bilen Ýewraziýa toparynyň arasyndaky dostlykly uzak möhletleýin hyzmatdaşlyk barada gürrüň berdi.   

Ol düýn ýagny 2022-nji ýylyň 1-nji awgustynda “Ýyldyz” myhmanhanasynda geçirilen duşuşygyň netijesinde Özara baha beriş çäresine Türkmenistanyň degişli ministrlikleriniň we pudak edaralarynyň taýýardyklaryna göz ýetirendigini habar berdi we bu duşuşygyň netijesiniň oňaýly boljakdygyna ynam bildirýändigini habar berdi. 

Ýewraziýa toparynyň Ýerine ýetiriji Sekretary Sergeý Teterukow özara baha beriş çäresiniň netijesinde taýýarlanjak hasabatyň Ýewraziýa toparynyň agza döwletleriniň ählisiniň garamagyna iberiljekdigini we olar bilen ylalaşylan netijede taýýarlanjak hasabatyň ýurdyň bikanun pullaryň kanunlaşdyrylmagyna we terrorçylygyň maliýeleşdirilmegine garşy hereket etmek boýunça alyp barýan işiniň ýagdaýyny görkezjekdigini belläp geçdi. Şeýle hem bu hasabatyň ýurdyň daşary ýurt maýa goýumlaryna hem öz täsirini ýetirip biljekdigini beýan etdi.   

Bu ugurda Ýewraziýa toparynyň FATF-yň düzümindaki abraýynyň beýikdigini nazara alyp bu ugurda Türkmenistana ýardam bermäge taýýardyklary barada Ýewraziýa toparynyň Ýerine ýetiriji Sekretary  habar berdi.

Soňra duşuşygyň dowamynda ministrligiň Döwlet maliýesini jemleýji we ykdysady syýasaty müdirliginiň başlygy Galina Romanowa ýurdumyz tarapynda ýuridik taraplary bellige almak we daşary ýurt maýa goýumlar boýunça alnyp barylýan işler barada gürrüň berdi. Soňra Galina Romanowa ýurdumyzda bu işleriň berk gözegçilikde saklanýandygyny belläp ýakyn wagtda bu işleri amala aşyrmaklygyň ministrligiň Salgyt müdirýetine geçirlendigini habar berdi.

Duşuşygyň ahyrynda taraplar birek – birege minnetdarlyk bildirip bu çäräni üstünlikli geçirmek boýunça iki taraplaýyn tagallalary etjekdiklerini habar berdiler.

Duşuşugyň ahyrynda ýurdumyzyň halkara hyzmatdaşlygyny berkitmekde, dünýä döwletleri bilen netijeli gatnaşyklary ýola goýmakda giň mümkinçilikleri, zerur şertleri döredip berýänligi, tutuş dünýäde ýurdumyzyň abraý-mertebesini belende götermekde bimöçber işleri amala aşyrýanlygy üçin Arkadagly Serdarymyzyň Hormatly Prezidentimiziň adyna alkyşly sözler aýdyldy. Hormatly Prezidentimiziň janynyň sag, ömrüniň uzak belent başynyň hemişe aman, il-ýurt bähbitli umumadamzat ähmiýetli belent tutumly işleriniň mundan beýlägem rowaç almagy arzuw edildi. 

 2022-nji ýylyň 30-njy iýulynda Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň binasynda Aziýanyň Ösüş Bankynyň Türkmenistandaky wekilhanasynyň ýolbaşçysy jenap Artur Andrysiak bilen duşuşyk geçirildi.

Duşuşygyň esasy maksady ikitaraplaýyn hyzmatdaşlygyň geljegi uly bolan meselelerini ara alyp maslahatlaşmakdan ybarat boldy.

Duşuşygyň başynda, Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministri Muhammetgeldi Serdarow myhmanlar bilen mähirli salamlaşdy we jenap Artur Andrysiaky täze wezipä bellenilenligi bilen gutlap, duşuşyga türkmen tarapyndan gatnaşýanlar bilen tanyşdyrdy. 

Ministr Muhammetgeldi Serdarow, häzirki wagtda Türkmenistan bilen Aziýanyň Ösüş Bankynyň arasynda hyzmatdaşlyk boýunça Strategiýanyň işlenip taýýarlanýadygyny belledi we bu strategiýanyň ileri tutulýan ugurlary kesgitlemek üçin gowy mümkinçilik bolup durýandygyny aýtdy. Türkmenistanyň Bütindünýä Söwda Guramasyna agza hökmünde goşulyşmagy bilen baglylykda, ýurdumyzyň kanunçylyk binýadyny kämilleşdirmek we işgärleriň hünär derejesini kämilleşdirmekde Aziýanyň Ösüş Banky bilen hyzmatdaşlygyň oňaýly boljakdygyny belledi. Mundan başga-da, maýa goýum gurşawyny gowulandyrmak, telekeçiligi goldamak we maliýe-bank ugurlarda hyzmatdaşlygyň ähmiýetli boljakdygyny belledi.

Myhman, Aziýanyň Ösüş Bankynyň Türkmenistan bilen 2000-nji ýyldan bäri hyzmatdaşlyk edip gelýändigini,ýurdumyzda wekilhananyň 2010-njy ýylda açylandygyny belledi. Bankyň ýurduň söwda, eksport bazarynyň diwersifikasiýasy, ulag-üstaşyr, energiýa pudaklarynda hyzmatdaşlyk edýändigini we sebitleýin gatnaşyklaryň güýçlenmegine ýardam berýändigini aýtdy. Bularyň biziň aramyzdaky hyzmatdaşlygyň strategiýasynyň wajyp esasy bolup durýandygyny belledi. 

Şeýle hem, häzirki wagtda Türkmenistan bilen Aziýanyň Ösüş Bankynyň arasynda hyzmatdaşlyk boýunça Strategiýanyň işlenip taýýarlanýadygyny belledi we bu ugurda ministrligiň maslahatlarynyň möhümdigini belledi.

Mundan başga-da, hyzmatdaşlygyň «Merkezi Aziýada sebitleýin ykdysady hyzmatdaşlyk (CAREC)» Institutynyň taslamalarynyň çäklerinde hem alnyp barylýandygyny belläp geçdi. CAREC maksatnamasynyň syýahatçylyk, oba hojalyk we ykdysady gatnaşyklar ýaly dürli ugurlary öz içine alýandygyny aýtdy. Häzirki wagtda, bu maksatnamanyň çäklerinde transport we energetika pudaklarynda taslamalaryň üstünde işlenýändigini belledi. Şeýle hem, bu Maksatnamanyň çäklerinde hyzmatdaşlyga açykdyklaryny belläp, türkmen tarapynyň gyzyklanma bildirýän ugurlarynda işleşmäge taýýardyklaryny aýtdy.

Soňra, Türkmenistanyň Bütindünýä Söwda Guramasynyň (BSG) synçy derejesini almagy bilen gutlady.Aziýanyň Ösüş Bankynyň Türkmenistanyň bu gurama agza bolmagy üçin 2019-njy ýyldan bäri goldaw berýändigini aýtdy. Şeýle hem, bu ugurda ýurdumyz bilen hyzmatdaşlygy dowam etdirmek isleýändiklerini belledi.

Jenap Artur Andrysiak, ýurdumyzyň maksatnamalarynda ileri tutulýan ugurlary we Hormatly Prezidentimiziň Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň giňişleýin mejlisindäki görkezmelerini ýakyndan öwrenýändiklerini belledi. Şeýle hem, bu ugurlarda işleşmäge we hyzmatdaşlygy ýokarlandyrmaga gyzyklanma bildirýändiklerini aýtdy. 

Mundan başga-da, Jenap Artur Andrysiak Aziýanyň Ösüş Banky tarapyndan ýurdumyza ykdysadyýeti diwersifikasiýalaşdyrmak, makroykdysady maýa goýumlary dolandyrmak we strukturalaýyn özgeriş ugurlary boýunça tehniki ýardam bermäge taýýardyklaryny aýtdy. 

Şeýle hem myhman, kiçi we orta telekeçiligi, hususan-da ýurdumyzyň eksportçylaryny goldamak maksady bilen taslamalaryň üstünde işlenýändigini belledi. 

Mundan başga-da, elektrik stansiýalaryny döwrebaplylaşdyrmak we netijeliligi ýokarlandyrmak boýunça taslamalaryň üstünde işlenýändigi barada aýtdy. 

Ministr Muhammetgeldi Serdarow, agzalan taslamalaryň durmuşa geçirilmeginde degişli goldawlary bermäge, ýurdumyz bilen Aziýanyň Ösüş Bankynyň arasyndaky hyzmatdaşlygy mundan beýläk-de ösdürmäge taýýardyklaryny aýtdy.

Duşuşyk hoşniýetli ýagdaýda geçdi.