Türkmenistanyň 2021 — 2025-nji ýyllar üçin Milli tokaý maksatnamasy we ony amala aşyrmak boýunça ýerine ýetirilmeli çäreleriň meýilnamasy hakynda söhbet

Tebigat — ýaşaýşyň çeşmesi. Onuň bilen parahatçylykda ýaşamak abadançylygyň hem-de saglygyň şertidir. Bu babatda ekologiýa medeniýeti, ekologiýa taýdan arassa ýaşaýyş üstünligiň açary hasaplanýar. Howanyň ählumumy maýlamagy, çölleşmek ýaly tebigy hadysalaryň öňüni almak üçin dünýädäki her bir adamyň ekologiýa jogapkärçiligini duýup ýaşamagy zerurdyr. Onuň bilen sazlaşykly ýaşaýyş ählumumy abadançylygyň gözbaşydyr.

Golaýda, ýagny 25-nji iýunda hormatly Prezidentimiziň Ministrler Kabinetiniň sanly ulgam arkaly geçirilen nobatdaky mejlisinde gol çeken Kararyna laýyklykda, Türkmenistanyň 2021 — 2025-nji ýyllar üçin Milli tokaý maksatnamasynyň we ony amala aşyrmak boýunça ýerine ýetirilmeli çäreleriň meýilnamasynyň tassyklanmagy «Tebigat bilen parahatçylyk» ýörelgesini dabaralandyrýar. Häzirki döwürde dünýäde ekologiýa, durmuş we ykdysady meseleleriň biri-biri bilen baglanyşyklydygyndan ugur alnyp, olary bitewülikde çözmek başlangyjy öňe sürülýär. Arassa tehnologiýalary ösdürmek bilen birlikde, Ýeriň ýaşyl ýaşaýşynyň aladasy edilýär.

Howanyň üýtgemegine garşy göreşiň iň ygtybarly usuly tokaýlary goramak hem-de köpeltmekdir. Sebäbi tokaýlyklar ýylda uglerodyň dioksidiniň 2 milliard tonnasyny sorup alýar, ýagny bir agaç bir ýylda ortaça 150 kilogram kömürturşy gazyny ýuwudýar. Ýeriň öýkeni hasaplanýan tokaýlar howany kislorod bilen baýlaşdyrmaga, tebigatda suw balansyny saklamaga ýardam edýär, çägäni berkitmekde, topragyň eroziýasynyň, ýuwulmagynyň öňüni almakda, ony baýlaşdyrmakda, ýeliň güýjüni peseltmekde, gurakçylyga garşy göreşmekde aýratyn orun eýeleýär. Bir gektar meýdandaky tokaý ýylda 50 — 70 tonna tozany sorýar. Şeýle mysallardan görnüşi ýaly, tokaý — özboluşly ekologik ulgam, biogeosenoz.

Planetamyzyň gury ýer böleginiň 30 göterimini, ýagny 4 milliard gektardan gowrak meýdanyny tokaýlar tutýar. XXI asyryň başyna çenli adamzat Ýer ýüzünde bar bolan tokaýlaryň, takmynan, 50 göterimini ýok etdi. Dürli sebäplere görä, her ýylda millionlarça gektar tokaý ýitirilýär. Ýöne soňky 25 ýylda olaryň ýok edilmeginiň depginini 50 göterim peseltmek başartdy.

Garaşsyzlyk ýyllarynda ýurdumyzyň ilatly ýerleriniň doly gazlaşdyrylmagy biologik dürlüligiň goralyp saklanmagyna, dikeldilmegine we baýlaşdyrylmagyna hem-de tokaý zolaklarynyň giňeldilmegine uly ýardam etdi. Şeýlelikde, daşky gurşawa antropogen täsirler has peselip, gymmatly arça we sazak tokaýlarynyň çapylmagy azaldy.

Hanlar hany Abdyrahym hanyň «Derýalar öz suwuny özi içmeýär, miweli agaçlar hem miwesini özi iýmeýär» diýen paýhasynda beýan edilişi ýaly, tebigatda ähli zat biri-biri bilen berk baglanyşykly. Tebigatyň bitewi hem baky aýlawynda her bir ýaprajygyň, gülüň, agajyň öz orny bar. Aň-paýhasly adam bu aýlawyň altyn halkasydyr. Dünýäniň abatlygy, adamzadyň bagtyýarlygy ynsanlaryň öz elinde.

Şu ýylyň nyşanynda derek agajynyň bolmagy ýöne ýerden däl. Hormatly Prezidentimiziň «Türkmenistan — Bitaraplygyň mekany» atly kitabyndaky: «Müň ýyllyk çynarlar hiç garraman, görnükli hem kuwwatly sütünleri bilen bakylyk nyşany ýaly bolup, sarsman, saýa salyp otyrlar. Ýa-da baky Bitarap Watanymyzyň ösüşlerini alamatlandyryp, dik ýokary ösýän derek agaçlaryny göz öňüne getiriň! Olaryň şahalary asmana ümzük atýar, güýçli kökleri bolsa, daşyndan seretseň, zeminiň çuňluklarynda görünmän galýar. Eýsem-de bolsa, daragty ýaşadýan şol kökler, keramatly kökler ahyryn!» diýen sözlerini okap, onuň manysyna düşünýärsiň. Derek agajy mukaddes Garaşsyzlygymyzyň miweleri bolan ösüş-özgertmeler bilen birlikde, ýurdumyzy bagy-bossanlyga öwürmek syýasatynyň hem nyşanydyr. Tokaý maksatnamasynyň kabul edilmeginde aýratyn many-mazmun, sazlaşyk bar.

Hormatly Prezidentimiz 2020-nji ýylyň 5-nji martynda Köpetdagyň eteginde köpçülikleýin bag ekmek dabarasyna taýýarlyk görlüşi bilen tanyşlygyň barşynda bag nahallarynyň aýratynlyklary barada aýdyp, beýleki agaçlar bilen bir hatarda, derek agajyna aýratyn gadyr goýulýandygyny, il içinde onuň baldaklarynyň berkemeginiň maşgala abadançylygy, agzybirligi hökmünde kabul edilýändigini belledi. Şonda hormatly Prezidentimiz derek agajy barada rowaýatyň bardygyny aýtdy. Gadymy döwürlerde iki ýaş juwan durmuş toýuny tutanda, maşgala abadançylygyny, agzybirligi alamatlandyrýan derek agajyny ekipdir. Rowaýatda aýdylyşy ýaly, juwanlaryň eken deregi ösüp-örňäp, beýik bag bolupdyr. Ol uly iliň guwanjyna öwrülipdir.

Mälim bolşy ýaly, «Türkmenistan — Bitaraplygyň mekany» şygary astynda geçen ýylda Milli tokaý maksatnamasynda göz öňünde tutulan wezipeler üstünlikli jemlendi. Onuň çäklerinde, ýagny 2013 — 2020-nji ýyllarda ýurdumyzyň dürli künjekleriniň toprak, howa şertleriniň aýratynlyklaryna esaslanýan tokaýlary dikeltmek, döretmek boýunça tokaýçylyk taslamalary durmuşa geçirildi. Maksatnamada göz öňünde tutulan sekiz ýylda ýurdumyzy bagy-bossanlyga öwürmek işlerini giň gerimde alyp barmak üçin täze innowasion tehnologiýalary önümçilige ornaşdyrmak, Türkmenistanyň Aralýaka sebitinde tokaýlaşdyrmak işlerini geçirmek, «Awaza» milli syýahatçylyk zolagyny bagy-bossanlyga öwürmek işlerini dowam etmek, Awaza derýasynyň kenarlaryny tokaýlaşdyrmak, Garagumuň ösümlik dünýäsini baýlaşdyrmak boýunça uly işler durmuşa geçirildi. Bulardan başga-da, çölleşme hadysasynyň öňüni almak maksady bilen, süýşýän çägeleri berkitmek we çöl ýerleri tokaýlaşdyrmak, ekerançylyk meýdanlarynda gorag tokaý zolaklaryny döretmek, gül hem-de bezeg agaçlaryny ýeterlik mukdarda ösdürip ýetişdirmek, tokaýlaryň tükellemesini hem-de hasabyny alyp barmak, olaryň goragyny we gözegçiligini kämilleşdirmek ýaly wezipeler üstünlikli ýerine ýetirildi.

Döwlet Baştutanymyzyň «Türkmenistanyň 2021 — 2025-nji ýyllar üçin Milli tokaý maksatnamasyny tassyklamak hakynda» Karara gol çekmegi bilen, şeýle asylly işleriň nobatdaky tapgyryna badalga berildi. Bu maksatnama daşky gurşawy goramak boýunça döwlet syýasatynyň hukuk esaslaryny pugtalandyrmak, howanyň üýtgemeginiň öňüni almak we onuň täsirini azaltmak boýunça işleriň esasy ugurlaryny kesgitlemek, ekoulgamlaryň we tokaý hojalygynyň howanyň üýtgemegine durnuklylygyny ýokarlandyrmak, şeýle hem rejelenen görnüşdäki Howanyň üýtgemegi barada Türkmenistanyň Milli strategiýasyny üstünlikli durmuşa geçirmek maksady bilen işlenip düzüldi.

Geçen ýylda hemişelik Bitaraplygymyzyň şanly 25 ýyllygy mynasybetli jemi 25 million düýp agaç nahalynyň oturdylmagy sogap işleriň seresidir. Mukaddes Garaşsyzlygymyzyň şanly 30 ýyllygy mynasybetli ekilýän bag nahallarynyň möçberini artdyrmak maksady bilen, bu ýerde saýaly, pürli, miweli baglaryň we üzümiň 30 million düýp nahalyny ekmek bellenildi.

Milli Liderimiz BMG-niň kabul eden 2030-njy ýyla çenli Gün tertibiniň wajyp ugry, adamlaryň abadan durmuşynyň möhüm şertleriniň biri hökmünde Türkmenistanda ekologiýa meselesine aýratyn üns berilýändigini nygtaýar. BMG-niň 2030-njy ýyla çenli Durnukly ösüş maksatlarynyň hatarynda gury ýeriň ekologik ulgamyny goramak we dikeltmek, tokaýlary rejeli peýdalanmak, çölleşmä garşy göreşmek, ýerleriň degradasiýasyny bes etmek we yzyna öwürmek hem-de biologik köpdürlüligiň ýitmegini bes etmek (15-nji maksat) bilen bagly wezipeler kesgitlenendir.

Hormatly Prezidentimiziň belleýşi ýaly, ata-babalarymyz kündükden el-ýüzüni ýuwanda, ondan akýan suwuň hem bagyň düýbüne ýygnanmagyny adat edinipdir. Şeýdibem, gumdaky suwsuz oýlarda bag gögertmegiň usulyny tapypdyr. Garaz, ýeke damja suw bisarpa ulanylmandyr. Daşky gurşawyň goragy hakyndaky alada milli ahlak-terbiýe mekdebine berk ornapdyr. Halk pähiminde «Öl agajy döwmegin, degmedige degmegin» diýilýär. Şeýle paýhas mekdebi häzirki zaman ekologiýa ylmyny baýlaşdyrýan egsilmez çeşmedir. Türkmenistanyň 2021 — 2025-nji ýyllar üçin Milli tokaý maksatnamasynyň esasy maksatlarydyr wezipeleri hem şolardan ugur alýar.

Tokaý zolaklarynyň meýdanyny giňeltmek, tokaýlary dikeltmek, olary gorap saklamak we durnukly dolandyrmak, biologik dürlüligi gorap saklamak we baýlaşdyrmak, ýurdumyzda ekologiýa taýdan amatly şertleri döretmek, tokaýçylygy ösdürmek we bu ugur boýunça ylmy-barlag işlerini alyp barmak, halkara hyzmatdaşlygy ösdürmek pudagyň kanunçylyk binýadyny kämilleşdirmek maksatnamanyň esasy maksatlarydyr. Esasy wezipeleriň hatarynda tokaýlary goramak, dikeltmek, üznüksiz köpeltmek, tokaý serişdelerinden rejeli peýdalanmak we tokaý hojalygyny dolandyrmagyň döwrebap usullaryny önümçilige ornaşdyrmak, tokaý gaznasyny döwlet tarapyndan hasaba almak, tükellemek we gözegçilik (monitoring) işlerini geçirmek, toprak-howa şertlerine laýyklykda tokaýlaşdyrmak işlerini geçirmäge gönükdirilen maliýe-ykdysady we guramaçylyk-tehniki çäreleri geçirmek, ykdysady taýdan höweslendirmegi, maliýe serişdelerini çekmegi kämilleşdirmek arkaly döwlet tokaý goragyny güýçlendirmek, tokaýçylygy ösdürmegiň hukuk binýadyny kämilleşdirmek ýaly işler göz öňünde tutulýar. Şeýle-de, resminamada ýangyn howpsuzlygyny amala aşyrýan ygtyýarly döwlet edarasy bilen bilelikde tokaýlary ýangyndan goramagy üpjün etmek, olary zyýan beriji mör-möjeklerden we kesellerden goramak boýunça çäreleri yzygiderli geçirmek, tokaý hojalygy babatda halkara hyzmatdaşlygy ösdürmek we bu ugurda öňdebaryjy tejribeleri önümçilige ornaşdyrmak, ýurdumyzyň ykdysadyýetiniň durnukly ösmegine, esasan hem, oba hojalyk önümçiligine howanyň üýtgemeginiň zyýanly täsirini peseltmek, şeýle hem ekinleriň hasyllylygyny ýokarlandyrmak üçin ekerançylyk meýdanlarynda gorag tokaý zolaklarynyň ulgamyny döretmegi dowam etdirmek, şäherleri we obalary abadanlaşdyrmak üçin bagy-bossanlyga öwürmek işlerini geçirmek ýaly wezipeler kesgitlenipdir. Maksatnama laýyklykda, Aral deňziniň suwy çekilip, guran ýerlerinde emele gelýän duzly tozanyň ýetirýän zyýanly täsirini peseltmek üçin, şeýle-de «Altyn asyr» Türkmen kölüniň, onuň akabalarynyň töwereginde tokaýlaşdyrmak işlerini alyp barmak, Garagum sährasynda gurulýan desgalaryň töwereginde, öri meýdanlarda çölleşme hadysasynyň öňüni almak maksady bilen, sazak we beýleki çöl ösümliklerini ekmek arkaly tokaýlaşdyrmak işlerini dowam etmek göz öňünde tutulýar.

Tokaý zolaklarynda ekilýän pürli we saýaly agaçlar bilen bir hatarda, miweli baglaryň, üzümiň, hoz-miweli görnüşleriniň ekilýän meýdanlary giňeldiler. Ýörite taýýarlanan taslamalar boýunça daglarda arça, pisse, badam, kerkaw, çöllerde sazak, gandym, çerkez, derýalaryň ýakasynda we kölleriň kenarynda toraňňy, söwüt, igde tokaýlaryny döretmek we olaryň meýdanyny giňeltmek işleri alnyp barlar. Üstümizdäki ýylda 30 million düýp, 2022 — 2025-nji ýyllarda her ýyl 3 million düýp agaç nahaly oturdylar. Türkmenistanyň döwlet tebigy goraghanalarynda 2021 — 2025-nji ýyllarda sazak, sözen, igde, arnap (unabi), pisse, grek hozy, türkmen arçasy, zerewşan arçasy, badam, zeýtun, dagdan, kerkaw, arguwan agaçlarynyň on müňlerçe nahallary ýetişdiriler.

Diýarymyzyň «Çeti süýräp, künji ekibermeli» diýilýän ýerleri kesewiňi dürtseň gögerdýän bolsa-da, häzirki zaman tokaý hojalygyny ýöretmek üçin her bir işe ylmy esasda çemeleşmek zerur. Şonuň üçin täze maksatnamanyň III babynda tokaýçylygy ösdürmegiň ylmy esaslary kesgitlenýär. Bu ugurda amala aşyrylmaly ylmy-barlag işleriň hatarynda Türkmenistanda tokaýçylygy ösdürmegiň taryhy we bar bolan gojaman agaçlar barada kitapça, ýurdumyzyň toprak-howa şertlerinde durnukly ösmäge ukyply agaçlaryň we agaçjymak ösümlikleriň görnüşlerini ýetişdirmek boýunça gollanma taýýarlamak, tokaý zolaklarynyň ekologiýa täsirini, «Altyn asyr» Türkmen kölüniň we onuň akabalarynyň ugrunda biologik dürlüligi öwrenmek, şeýle-de ykdysady taýdan höweslendirmegi, maliýe serişdelerini çekmegi kämilleşdirmek arkaly döwlet tokaý goragyny güýçlendirmek göz öňünde tutulýar.

Türkmenistanyň ösümlik dünýäsi 7000-den gowrak görnüşden ybarat bolup, olaryň 3200 töweregi ýokary derejeli we 4000-e golaýy pes derejeli (şol sanda kömelekler) ösümliklere degişlidir. Dag sebitleriniň ösümlik örtügi görnüş düzümi boýunça has baýdyr. Olaryň köp görnüşi dürli derejede goralmaga degişli bolup, türkmen arçasy, hoz, dagdan, armyt, tokaý almasy, badam we pisse aýratyn möhüm ähmiýete eýedir. Bu ulgamlarda seýrek duş gelýän we ýitmek howpy astynda duran ösümlikleriň köp sanly görnüşi toplanandyr.

Ýurdumyzda seýrek duş gelýän we ýitmek howpy astynda duran ösümlikleriň saklanyp galmagynda döwlet tebigy we tebigy çäkli goraghanalaryň, ýadygärlikleriň, botanika baglarynyň işgärleriniň geçirýän işi geljekde has hem köpeler. Tebigy goraghanalarda seýrek duş gelýän agaçlary ösdürip ýetişdirmek we olary köpeltmek boýunça degişli işler alnyp barlar. Geljekde ýurdumyzyň ösümlik we haýwanat dünýäsiniň biologik dürlüligini gorap saklamak maksady bilen, Uly Balkan dagynda, ilkinji nobatda, türkmen arçasyny gorap saklamak, dikeltmek üçin döwlet tebigy goraghanasynyň, şeýle hem Daşoguz welaýatynda Zeňňibaba, Lebap welaýatynda Pitnek we Tallymerjen döwlet tebigy çäkli goraghanalarynyň döredilmegi meýilleşdirilýär. Alymlarymyzyň işläp düzen usullary esasynda arça, badam, pisse tokaýlary düme we suwarymly şertlerde dörediler.

Tebigy goraghanalarda Garagum sährasynyň ösümlik we haýwanat dünýäsini gorap saklamak we baýlaşdyrmak boýunça alnyp barylýan işleriň netijesinde, ony ÝUNESKO-nyň Bütindünýä tebigy mirasynyň sanawyna girizmek boýunça işler has-da rowaçlanar. Tokaý hojalyklarynyň we goraghanalaryň işgärleriniň hünär derejesini ýokarlandyrmak boýunça okuw merkezi dörediler. Degişli ýokary we orta hünär okuw mekdeplerinde tokaý hojalygy ulgamynyň dolandyryş hem-de inžener-tehniki işgärleriniň hünär öwrediş okuwlary guralar. Daşary ýurtlaryň ýokary okuw mekdeplerinde we ylmy-barlag merkezlerinde tokaý hojalygynyň zerur ugurlary boýunça hünärmenleri taýýarlamaga we gaýtadan taýýarlamaga üns berler.

Türkmenistanda tokaýçylygy ösdürmek boýunça guramaçylyk çäreleriniň hatarynda Amyderýa, Gaplaňgyr we Sünt-Hasardag döwlet tebigy goraghanalarynyň, Repetek döwlet biosfera goraghanasynyň töwereginde gorag (bufer) zolaklaryny döretmek, «Altyn asyr» Türkmen kölüniň we onuň akabalarynyň ugrunda gorag, tokaýlaşdyrmak we ylmy işleri yzygiderli alyp barmak, Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň 4-nji neşirini taýýarlamak meýilleşdirilýär.

2019-njy ýylyň 23-nji sentýabrynda hormatly Prezidentimiziň Karary bilen daşky gurşawy goramak boýunça döwlet syýasatynyň hukuk esaslaryny pugtalandyrmak, howanyň üýtgemeginiň öňüni almak we onuň täsirini azaltmak boýunça işleriň esasy ugurlaryny kesgitlemek, şeýle hem howanyň üýtgemeginiň meseleleri boýunça ýurdumyzyň gatnaşýan halkara hukuk resminamalarynyň ýerine ýetirilmegini üpjün etmek maksady bilen, bu babatda milli strategiýa rejelenen görnüşde tassyklandy.

Dünýä tokaý hojalygynda sanly, maglumat tehnologiýalarynyň mümkinçilikleri ýokarydyr. Şunuň bilen baglylykda, «Global Forest Watch» ýaly bütindünýä tokaý gözegçiligini amala aşyrýan sanly ulgamlar, programmalar ýörgünli peýdalanylýar. Olar tokaý monitoringini amala aşyrmakda we döwlet tokaý kadastryny ýöretmekde hem netijelidir. Tokaýlaryň monitoringi Tokaý gaznasyna gözegçilik, onuň ýagdaýyna we ösüşine baha bermek we çaklamak ulgamydyr. Monitoring tokaýlary netijeli dolandyrmak, peýdalanmak, üznüksiz köpeldip durmak, abat saklamak we goramak maksady bilen geçirilýär.

Maksatnamanyň amala aşyrylýan döwründe Türkmenistanyň Tokaý kodeksiniň esasynda tokaý serişdelerini durnukly dolandyrmak boýunça kadalaşdyryjy hukuk namalary işlenip düzüler. Bu işlerde emeli hemralardan alynýan maglumatlar esasynda yzygiderli gözegçiligi alyp barmak wajyp meseleleriň biridir. Ýakyn geljekde sanly ulgamy ornaşdyrmak arkaly tokaýlary döwlet tarapyndan hasaba almak we tokaý gurluş işlerini geçirmek hem-de alnan maglumatlar esasynda döwlet kadastryny ýöretmek, Aşgabat şäheriniň töwereginde soňky otuz ýylyň dowamynda döredilen tokaý zolaklarynyň toprak-howa şertlerine täsiri barada sanly maglumatlar binýadyny taýýarlamak ýaly işler meýilleşdirilýär.

Milli Liderimiz gymmatly eserlerinde agaçlaryň aýratynlyklaryna uly üns berýär: «Dagdan iň berk agaçlaryň biri hasap edilýär. Öýüne mukaddeslik hökmünde garaýan, zähmeti söýýän il-halkymyz dagdan agajyndan azal, soky ýaly hojalyk esbaplaryny hem ýasapdyr...». «Türkmenistanyň dermanlyk ösümlikleri» atly köp jiltli ylmy-ensiklopedik kitapda bolsa agaçlardyr tokaý ösümliklerine düýpli ylmy seljerme berilýär.

Hawa, agaç adamlaryň durmuşynyň aýrylmaz bölegine, iň ýakyn kömekçisine, göz guwanjyna, hatda syrdaşyna-da öwrülipdir. Ol bizi ähli ýerde gurşaýar, goraýar, ekleýär... Şonuň üçin hem «Türkmenistan — parahatçylygyň we ynanyşmagyň Watany» ýylynda tebigat bilen parahatçylykda abadan we bagtyýar ýaşaýşyň binýady boljak resminamanyň — Türkmenistanyň 2021 — 2025-nji ýyllar üçin Milli tokaý maksatnamasynyň we ony amala aşyrmak boýunça ýerine ýetirilmeli çäreleriň meýilnamasynyň tassyklanmagy gutlanmaga mynasypdyr.

Rahmanberdi GÖKLEŇOW.

«Türkmenistan».

Welaýatyň ykdysadyýetinde himiýa pudagy häzir düýpli ösüşleri başdan geçirýär. Şunda «Türkmenhimiýa» döwlet konserniniň «Guwlyduz» kombinatynda bitirilýän işler aýratyn öwgä mynasypdyr. Tutuş Diýarymyzda öndürilýän duzuň ähli möçberleri bu ýerde taýýarlanýar. Kärhanada üstümizdäki ýylyň geçen ýedi aýynda bu mukaddes önümiň jemi 56 müň 146 tonnadan gowragy gazylyp alnyp, bellenilen meýilnama 103 göterimden hem köp amal edildi. Gürrüňi edilýän döwürde däneli duz taýýarlamagyň meýilnamasy bolsa 105,3 göterim berjaý edildi.

Kombinatyň hünärmenleriniň Hazar deňziniň kenarlarynda iş alyp barýan meýdançasy diňe biziň ýurdumyzda däl, eýsem, tutuş dünýäde duzuň iň köp gorlarynyň jemlenen mesgenleriniň biri hasaplanýar. Çig mal gorlarynyň mukdary 40 million tonnadan hem geçýän «Guwlyduz» kombinaty duz çykarmakda sebitde birinji, tutuş dünýäde bolsa dördünji orny eýeleýär. Bu baýlyklar mesgeninden alynýan nahar duzuny ýodlaşdyrmagyň ymykly ýola goýulmagy milli Liderimiziň öz mähriban halkynyň saglygyny ähli zatdan ileri tutýandygynyň misilsiz güwäsidir.

Soňky ýyllarda kärhananyň maddy-tehniki binýady täze awtoulaglaryň, dürli maksatly ýörite tehnikalaryň we kämil enjamlaryň hasabyna has berkidildi. Bu bolsa önümçilik görkezijileriniň hem-de öndürilýän önümiň hiliniň has ýokarlanmagyna düýpli täsir etdi. Bu ýerde diňe bir şu ýylyň geçen ýedi aýynda ýaraşykly gaplarda ilata ugradylan 11,3 müň tonna golaý nahar duzy dünýä ülňülerine laýyk derejede ýodlaşdyryldy.

Ýokary hilli ýüplükler

Serdar şäherindäki «Balkandokma» ýapyk görnüşli paýdarlar jemgyýetinde önümçiligiň häzirki zaman tehnologiýasy esasynda ýokary hilli, dürli ölçeglerdäki sapaklar öndürilýär. Toplumyň bölümlerinde taýýarlanylýan dürli ölçegli, dünýä hil ülňülerine laýyk gelýän nah ýüplükler bu gün diňe bir içerki bazaryň däl, eýsem, Türkiýäniň hem-de Ýewropa ýurtlarynyň bazarlarynyň hem iň bir islegli harytlary bolup durýar. Kärhanada zähmet çekýän ýaşlaryň agramly böleginiň gelin-gyzlardygy bolsa aýratyn bellärliklidir.

«Türkmenistan — parahatçylygyň we ynanyşmagyň Watany» ýylynyň geçen ýanwar — iýul aýlarynda toplumda 2 müň 740 tonna ýokary hilli nah ýüplükler taýýarlanylyp, önümçiligiň ösüş depgini geçen ýylyň hasabat döwri bilen deňeşdirilende, 132 göterime barabar boldy.

Gürrüňi edilýän döwürde sarp edijilere ýetirilen nah ýüplükleriň pul hasabyndaky möçberi 47 million 680 müň manatlykdan hem geçendigi bellärliklidir. Munuň özi geçen ýylyň degişli döwründäkisinden 26 million manatlykdan hem köpdür. Bu görkezijiler balkanly dokmaçylaryň ýurdumyzyň ykdysady kuwwatynyň artmagyna önjeýli goşant goşmagy başarýandyklaryna güwä geçýär.

Hojaberdi BAÝRAMOW.

(Öz habarçymyz).

6. Bitaraplyk — goňşyň öýündäki asudalyk

Hoşniýetli goňşuçylyk Türkmenistanyň daşary syýasatynda ileri tutulýan ugurlaryň biridir. Halkymyzyň heňňam aşyp gelen «Öý alma, goňşy al», «Kyýamat güni goňşudan», «Alysdaky garyndaşdan, ýakyndaky goňşy ýagşy», «Keçäňi satsaň, goňşyňa sat, myhman baraňda bir burçunda ýene özüň oturarsyň». diýen ýaly nakyllarydyr atalar sözleri, edil, şol durşuna diýen ýaly, goňşy owgan halkynda hem gaýtalanýar. Aýdylyşy ýaly, goňşy satyn alynmaýar, ol ykbalyň peşgeşidir. Gündogarda «Öz öýüňdäki asudalyk goňşyň öýündäki asudalykdan başlanýar» diýen pähim ýörgünli. Owgan halkynda bolsa «Zerur wagty dost kömegi — baharyň açylan güli» diýen nakyl bar. Diýmek, goňşular elmydama arkalaşykda, özara oňşuklylykda, birek-birege kömek berip ýaşamaly.

Owgan halky biziň müňýyllyklardan bäri hemsaýamyz. Türkmen halky hiç haçan goňşusy bilen arasyna tow düşmegini, oňa barýan ýoluň ot-çöp basmagyny, gatnaşygyň kesilmegini islemändir. Gaýtam, gadymdan gelýän hoşniýetli goňşuçylyk däplerine eýerip, iki arada goňşokara gatnadypdyr. Toý-tomgusynda saçakly gatnaşypdyr, begenen gününde begenip, başyna iş düşen gününde goňşusyna ruhy söýget bolmaga çalşypdyr. Şahyr Gurbannazar Ezizow aýtmyşlaýyn: «goňşyň hakda pikir et!» diýen ýörelgä uýýan halkymyz bar biziň.

Halkara gatnaşyklar boýunça hünärmenler bitaraplygyň parahatçylygy dörediji, duşman taraplary ýaraşdyryjy gurallarynyň bardygyny nygtaýarlar. Bu hakykat döwletimiziň Bitaraplyk halkara hukuk ýagdaýynda aýdyň beýanyny tapýar. Türkmenistanyň hemişelik Bitaraplygynyň parahatçylygy dörediji kuwwaty goňşy Owganystanda asudalygy ýola goýmak we ýurtda kadaly durmuşy üpjün etmek baradaky tagallalarynda ýüze çykdy. Ata-babalarymyzdan gelýän bu ynsanperwer ýörelgä Bitarap Türkmenistan elmydama ygrarly bolmagynda galýar. Gynansak-da, geçen asyryň soňky çärýeginden başlap, goňşy Owganystan köp hupbatlary başdan geçirdi. Onuň syýasy ýagdaýy has-da çylşyrymlaşdy. Bu meseläniň oňyn çözülmegi duldegşir goňşy bolan Türkmenistan üçin juda möhümdir.

Türkmenistan 1990-njy ýyllarda Owganystanda taraplaryň arasynda dowamly we resmi däl ýagdaýdaky gepleşikleriň başlanmagynda işjeňlik görkezdi. Munuň üçin Türkmenistan keseden synçy bolman, anyk iş bilen öz goşandyny goşdy. Bitarap döwlet hökmünde ýurdumyzyň başlangyjy bilen Aşgabatda owgan harby-syýasy toparlanyşyklarynyň baştutanlarynyň ençeme gezek gepleşikleri geçirildi. Türkmenistan, 1997-nji ýylda Aşgabatda owganara gepleşikleri we Owganystan boýunça halkara maslahaty geçirmek arkaly, bu ýurtda gapma-garşylygy düzgünleşdirmäge öz goşandyny goşdy. Halkara bileleşigiň Owganystandaky terrorçylykly toparlanyşyklaryň garşysyna alyp baran 2001-nji ýyldaky harby hereketlerinde Türkmenistan öz çäklerinden diňe ynsanperwer ýükleriň geçirilmegine rugsat berdi.

Owganystanyň içindäki dawalary, syýasy durnuksyzlygy harby güýç ulanyp çözmek ýoly netijesizdir. Ýaraglar üçin edilýän örän uly möçberdäki çykdajylar, köp sanly adam pidalary henize çenli owgan topragynda parahatçylygyň we ylalaşygyň berkarar bolmagyna goşant goşup bilmedi. Hut şonuň üçin-de, Türkmenistanyň Prezidentiniň öňe sürýän teklipleri Owganystandaky gapma-garşylyklaryň birnäçesini çözmegiň alternatiw nusgasyny durmuşa geçirmek boýunça mümkin bolan çärelerdir. Diýmek, Türkmenistanyň oňyn Bitaraplygynyň parahatçylyk dörediji mümkinçiliklerini goňşy döwletde ulanmak ýerliklidir.

Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedow Owganystandaky ýagdaýy syýasy taýdan düzgünleşdirmek meselesini diňe parahatçylykly, diplomatik ýollar arkaly çözmek ugrundaky tagallalaryň oňyn netije berjekdigini nygtaýar. Şolaryň arasynda BMG-niň howandarlygynda Owganystandaky özara ynanyşmak ýagdaýyny pugtalandyrmak we döwlet häkimiýetiniň netijeli institutlaryny ösdürmek boýunça ýokary derejedäki halkara duşuşygy Aşgabatda geçirmek babatdaky başlangyç aýratyn ähmiýetlidir.

Hormatly Prezidentimiz goňşy döwletdäki ýagdaýlary kadalaşdyrmakda Birleşen Milletler Guramasynyň uly ähmiýetini nygtamak bilen, BMG-niň Baş Assambleýasynyň mejlislerinde anyk teklipleri öňe sürdi we olar, hususan-da, şulardan ybarat:

1) Halkara meseleleri çözmekde syýasy-diplomatik serişdeleri ileri tutup ulanmak hakyndaky Jarnamany işläp taýýarlamak (66-njy mejlis);

2) BMG-niň howandarlygynda Owganystanda özara ynanyşmak ýagdaýyny pugtalandyrmak we Aşgabatda döwlet häkimiýetiniň netijeli institutlaryny ösdürmek boýunça ýokary derejedäki halkara duşuşygy geçirmek (65-nji mejlis);

3) Türkmenistanda owgan hünärmenlerini taýýarlamak (65-nji mejlis);

4) Türkmenistan — Owganystan — Pakistan — Hindistan gaz geçirijisiniň (TOPH) gurluşygyna gönükdirilen tagallalaryň has işjeňleşdirilmegi (65-nji mejlis);

5) Türkmenistandan Owganystana iberilýän elektrik energiýasynyň möçberini artdyrmak (65-nji mejlis).

Birleşen Milletler Guramasynyň Howpsuzlyk Geňeşi 2018-nji ýylyň 8-nji martynda bolan mejlisinde ýurdumyzyň başlangyjy boýunça Owganystanda halkara tagallalary goldamak baradaky Rezolýusiýany biragyzdan kabul etdi. Resminamada ýurdumyzyň Owganystanyň durmuş-ykdysady, üpjünçilik ulgamlarynyň dikeldilmegine ýardam etmek boýunça amala aşyrýan anyk taslamalaryna aýratyn orun berildi.

Türkmenistan hemişelik Bitaraplyk halkara hukuk ýagdaýynyň geosyýasy mümkinçiliklerini ulanmak arkaly, halkara bileleşik bilen hyzmatdaşlykda Owganystanyň durmuş-ykdysady düzüminiň dikeldilmegine ýardam bermek babatynda Owganystan boýunça geçirilýän halkara maslahatlar; Stambul prosesi; Ýewropa Bileleşigi — Merkezi Aziýa — Owganystan görnüşde Owganystanda syýasy we howpsuzlyk meseleleri boýunça ýokary derejedäki Dialog; Owganystanda sebitleýin ykdysady hyzmatdaşlyk boýunça geçirilýän maslahat (RECCA); Merkezi Aziýa ýurtlarynyň ykdysadyýeti boýunça ýörite maksatnama (SPECA); Merkezi Aziýa sebitinde Ykdysady Hyzmatdaşlyk Maksatnamasy (CAREC) ýaly syýasy formatlardan we dialog meýdançalaryndan işjeň peýdalanýar. Bu döwletdäki ýagdaýlary kadalaşdyrmakda BMG-niň edýän işleriniň ähmiýeti uly bolmalydyr. Hut şonuň üçin-de, BMG-niň Baş sekretary Antoniu Guterrişiň 2017-nji ýylyň 13-nji iýunda Aşgabada sapary mahalynda geçirilen gepleşiklerde hormatly Prezidentimiz: «Owgan halkyna ýaraşyga gelmek we ylalaşyk gazanmak üçin hakyky ýardam bermek zerurdyr. Oňa diňe parahatçylykly ýol bilen, gepleşikler arkaly ýetip bolar. Bu meseläniň başgaça çözgüdi ýokdur» diýip, ýurdumyzyň garaýyşlaryny öňe sürdi.

Ýurda berilýän halkara ykdysady we maliýe goldawyny artdyrmak — Owganystanda ýagdaýy kadalaşdyrmagyň möhüm çözgüdinde iňňän uly ähmiýete eýe. BMG-niň bu strategik çözgüdine dünýäniň degişli maliýe institutlarynyň, dürli döwletleriň anyk ýardamlary arkaly goşandyny goşmagy zerur. Türkmenistanyň bu meselä nähili goşant goşýandygyny aşakdaky ugurlar boýunça seljermek ýerlikli bolar:

Owganystanda, umuman, Ýewraziýa yklymynda asudalygy, parahatçylygy, durnukly ösüşi üpjün etmek üçin parahatçylygy dörediji taslamalar zerurdy. Şolaryň ençemesiniň gözbaşynda baky Bitarap Türkmenistan durupdy. «Açyk gapylar» syýasaty türkmen Bitaraplygynyň geoykdysady mümkinçilikleriniň barha giňden açylmagyna ýardam berdi.

Türkmenistan Owganystana energetika taslamalary arkaly ýardam bermegi 40 ýylyň dowamyndaky uruşlaryň netijesinde ykdysadyýeti pese gaçan bu ýurduň durmuş-infrastruktura düzüminiň dikeldilmegine kömek etmekde möhüm hasaplaýar. Soňky 20 ýyldan gowrak wagtyň dowamynda türkmen hünärmenleri tarapyndan Owganystana tarap 400 kilometrden gowrak elektrik geçirijiler çekildi, elektrik üpjünçilik desgalarynyň birnäçesi, şol sanda podstansiýalar guruldy. Goňşy ýurda Andhoý — Şybyrgan, Serhetabat — Hyrat, Mary DES — Andhoý — Şybyrgan, Rabatkaşaň — Kalaýnau ugurlary boýunça ýeňillikli şertlerde elektrik energiýasy iberilýär. 2016-njy ýyldan başlap, onuň möçberi iki esse artdyryldy. Geljekde ony bäş esse artdyrmak göz öňünde tutulýar. 2018-nji ýylyň 23-nji fewralynda Türkmenistan — Owganystan — Pakistan elektrik geçirijisiniň gurluşygyna badalga berildi.

2007-nji ýyldan başlap, Türkmenistandan Owganystana azyk harytlary, dokma önümleri, mekdep okuwçylary üçin okuw esbaplary, kitaplar, mekdep mebelleri, sport eşikleri ýaly harytlaryň ençeme görnüşlerini ynsanperwerlik kömegi hökmünde yzygiderli iberilýär. Türkmenistanyň hasabyna Owganystanda durmuş maksatly binalaryň birnäçesi (saglyk öýi, 400 orunlyk mekdep, çaga dogrulýan öý), Farýab welaýatynyň Andhoý etrabynyň Akina şäherçesinde metjit gurlup ulanmaga berildi. 2019-njy ýylyň dekabrynda ýurdumyzdan owgan tarapyna güýjenmesi 220/110/10 kW, kuwwatlylygy 125 MWt bolan transformator degişli enjamlary bilen bilelikde ynsanperwer kömek hökmünde berildi. 2020-nji ýylyň 30-njy aprelinde mukaddes Oraza aýynda Owganystana ynsanperwer kömek hökmünde azyk önümleri ugradyldy. 2020-nji ýylyň başynda Owganystana 2020 — 2022-nji ýyllarda ynsanperwerlik kömegini bermegiň Maksatnamasy işlenip düzüldi. Bu ynsanperwer kömekler goňşy döwletdäki durmuş-infrastruktura düzümi kadalaşdyrmaga ýardam berýär. Döwletara ylalaşyk esasynda Türkmenistanyň owgan ýaşlaryny mugallymçylyk, oba hojalygy, nebit-gaz, energetika pudaklary, ulag we aragatnaşyk, lukmançylyk ugurlary boýunça taýýarlamaga ýardam bermegi hem bu ýurda berilýän ynsanperwer goldawdyr.

Jumamyrat GURBANGELDIÝEW,

Türkmenistanyň Daşary işler ministrliginiň Halkara gatnaşyklary institutynyň rektory, taryh ylymlarynyň kandidaty

5. Merkezi Aziýa ýurtlarynyň medeniýet we sungat ussatlarynyň dabaraly konserti doganlyk halklaryň aýdym-saz baýramydyr

Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow tarapyndan başy başlanan we yzygiderli durmuşa geçirilýän Garaşsyz, Bitarap Türkmenistanyň netijeli daşary syýasat ýörelgesiniň ileri tutulýan ugurlarynyň biri hem, sebitde goňşy ýurtlar bilen oňyn hyzmatdaşlygy pugtalandyrmakdan hem-de giňeltmekden ybaratdyr. Medeni we ruhy gymmatlyklaryň umumylygy, taryhy taýdan ýola goýlan dostluk hem-de özara goldaw bermek gatnaşyklary bu ýurtlaryň halklary bilen türkmen halkyny has hem ýakynlaşdyrýar.

Merkezi Aziýanyň döwlet Baştutanlarynyň üçünji konsultatiw duşuşygynyň çäklerinde «Awaza» milli syýahatçylyk zolagynda geçirilen bäş ýurduň medeniýet işgärleriniň we sungat ussatlarynyň dabaraly konserti hem-de beýleki döredijilik çäreleriniň birnäçesi döwletara gatnaşyklaryň ösmeginde medeni diplomatiýanyň möhüm ornuny aýdyň görkezdi. Uly üstünliklere beslenen şeýle çäreler Garaşsyz, Bitarap Türkmenistanyň sebitiň goňşy döwletleri bilen dostlukly gatnaşyklarynyň täze belentliklere çykýandygyny alamatlandyrýar.

Prezidentler Gurbanguly Berdimuhamedow, Kasym-Žomart Tokaýew, Sadyr Žaparow, Emomali Rahmon we Şawkat Mirziýoýew, Merkezi Aziýa ýurtlarynyň zenanlarynyň dialogyna, Merkezi Aziýa ýurtlarynyň ykdysady forumyna hem-de Merkezi Aziýa ýurtlarynyň milli önümleriniň halkara sergisine hem-de Merkezi Aziýa ýurtlarynyň milli tagamlarynyň halkara festiwalyna gatnaşyjylar ajaýyp çykyşlaryň hormatly tomaşaçylary boldular.

Milli we halkara festiwallaryň hem-de beýleki köp sanly medeni çäreleriň geçirilýän ýeri bolan Awazanyň açyk sahnasyndan dostlukly ýurtlaryň Liderlerine, ähli tomaşaçylara dürli dillerde mähirli gutlag sözleri hem-de hoşniýetli arzuwlar ýaňlandy. Türkmenistanyň, Gazagystanyň, Gyrgyzystanyň, Täjigistanyň we Özbegistanyň meşhur sungat ussatlarynyň ýerine ýetirmegindäki joşgunly aýdymlar bolsa parahatçylygyň, agzybirligiň senasyna öwrüldi.

Tutuş dünýäde abadançylygyň we rowaçlygyň bähbidine dostluk hem-de agzybirlik şygary döredijilik baýramçylygynyň ähli çykyşlarynyň içinden eriş-argaç bolup geçdi. Türkmen artistleri bilen Merkezi Aziýa ýurtlarynyň sungat wekilleriniň bilelikde ýerine ýetirmeginde gadymy we döwrebap sungatyň baýlygyny hem-de özboluşlylygyny, onuň doganlyk halklary birleşdiriji güýjüni alamatlandyrýan däpleriniň milli öwüşginlerini beýan edýän täsirli çykyşlar görkezildi.

Täzeçil tehnologiýalaryň giňden ulanylmagy konsertiň tapawutly aýratynlygydyr. Milli Liderimiz Gurbanguly Berdimuhamedow diwersifikasiýa taýdan ösüş ýoly bilen ynamly öňe barýan Türkmenistanyň ykdysady we jemgyýetçilik durmuşynyň ähli ulgamlaryna şeýle tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagyna ýokary derejede üns berýär.

Uly monitorlardaky Merkezi Aziýa ýurtlarynyň ajaýyp paýtagtlarynyň gözellikleriniň wideoşekilleri ýatda galyjy täsir döretdi.

Türkmenistanyň Prezidentiniň Merkezi Aziýa ýurtlarynyň medeniýet we sungat ussatlarynyň döredijilik duşuşygyna hem-de dabaraly konsertine gatnaşyjylara iberen Gutlagynda: “Medeni ulgamda hoşniýetli halkara hyzmatdaşlygyň ösdürilmegi halklary biri-birine ýakynlaşdyrýar, däbe öwrülen dostluk gatnaşyklarynyň gerimini has-da giňeldýär” diýlip nygtalýar.

Milli Liderimiziň Gutlagynda bellenilişi ýaly, Merkezi Aziýa ýurtlarynyň medeniýet we sungat ussatlarynyň işleri köp ýyllaryň synagyndan geçen we häzirki wagtda has-da berkeýän dostluk binýadyna daýanýar.

Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň “Leýlisaç barada rowaýat” atly aýdymy ildeşlerimiz üçin ajaýyp sowgat boldy. Ozodbek Nazarbekowyň “Dokmaçylar” folklor toparynyň gatnaşmagynda bu aýdymy türkmen dilinde ýerine ýetirmegi bolsa eziz Diýarymyza çäksiz söýginiň beýany bolup ýaňlandy. Şeýle hem milli Liderimiziň “Bagt nury” aýdymy hem tomaşaçylar tarapyndan şowhunly el çarpyşmalar bilen garşylanyldy.

Konsert gadymy “Küştdepdi” tansy bilen jemlendi. “Küştepdi” tansynda geçmişiň däpleri hem-de häzirki döwrüň döredijilikli güýji sazlaşykly utgaşýar. Halk döredijiliginiň özboluşly milli nusgasy bolan bu tans dessury Birleşen Milletler Guramasynyň Bilim, ylym we medeniýet meseleleri boýunça ýöriteleşdirilen guramasynyň (ÝUNESKO) Adamzadyň maddy däl medeni mirasynyň görnükli nusgalarynyň sanawyna girizildi. Bu gün ol ýurdumyzyň özboluşlylygynyň beýanydyr, milli baýramlarymyzyň hem-de türkmen sungatynyň daşary ýurtlardaky her bir çykyşynyň aýrylmaz bölegidir.

Bu joşgunly tansa ýörite taýýarlanylan wideoşekiller arkaly sebitiň döwletleriniň döredijilik toparlary hem goşuldy. Olar türkmenleriň bu meşhur tansyny özboluşly ýerine ýetirdiler.

Köpçülikleýin şowhunly çykyş bilelikdäki konsertiň mazmunyny — parahatçylygyň we rowaçlygyň bähbidine döredijilik taýdan jebisleşmegiň dabaralanýandygyny görkezdi. Hut medeniýet ulgamyndaky gatnaşyklar halklara birek-biregi tanamaga we düşünmäge, ýakynlaşmak üçin egsilmez mümkinçilikleri açýan sungatyň täsin dünýäsine aralaşmaga kömek edýär.

Medeni-ynsanperwer ulgamda köpasyrlyk tejribä we däp-dessurlara esaslanýan gatnaşyklar sebitiň ýurtlarynyň hyzmatdaşlygynyň möhüm bölegini düzýär. Gadymy ruhy-ahlak gymmatlyklar gatnaşyklaryň häzirki döwründe-de halklary birleşdirýär, olara aňyrdan gelýän däpleri gorap saklamaga ýardam edýär.

Şeýle garaýyşlar Ruhyýet köşgünde geçirilen döredijilik çäreleriniň dowamynda öz beýanyny tapdy. Merkezi Aziýanyň ýurtlarynyň zenanlarynyň dialogyna gatnaşyjylaryň öňünde gadymy däp-dessurlara laýyklykda ýaýbaňlandyrylan türkmeniň gelin toýy täsinligi, ajaýyplygy bilen baýramçylygyň şowhunyny artdyrdy.

Ruhyýet köşgüniň eýwanynda guralan amaly-haşam sungatynyň hem-de muzeý gymmatlyklarynyň sergisinde türkmen halkynyň ruhy medeniýeti we däp-dessurlary beýanyny tapdy. Bu ýerde milli halyçylygyň we el işleriniň ajaýyp nusgalary, saz gurallary hem-de ussat zergärleriň önümleri, suratkeşleriň eserleri görkezildi. Zähmet we zehin siňdirilen, el bilen döredilen bu täsin eserlerde halkymyzyň kalby, mähriban topragymyzyň gözelligi beýan edilýär.

Daşary ýurtlaryň wekilleriniň hormatlanmagy medeniýet ulgamynda halkara gatnaşyklaryň işjeň ösdürilýändiginiň aýdyň subutnamasydyr. Döredijilik duşuşygynyň dowamynda Özbegistan Respublikasynyň medeniýet ministri Ozodbek Nazarbekowa ýurtlaryň arasynda dostluk, doganlyk, hoşniýetli goňşuçylyk we hyzmatdaşlyk gatnaşyklaryny pugtalandyrmakdaky, köpýyllyk türkmen-özbek medeni-ynsanperwer hyzmatdaşlyga ýardam bermekdäki uly hyzmatlary üçin, şeýle hem aýdym-saz sungatyny ösdürmekdäki üstünliklerini nazarda tutup we hünär ussatlygy üçin “Türkmenistanyň at gazanan artisti” diýen hormatly adyň nyşany gowşuryldy.

Bu hormatly at, hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň Permanyna laýyklykda, Ozodbek Nazarbekowa 2020-nji ýylyň iýunynda berildi. Dostlukly ýurduň medeniýet ulgamynyň ýolbaşçysynyň şu çärelere gatnaşmagy oňa hut özüniň bu nyşany kabul etmäge hem-de munuň üçin Türkmenistanyň Baştutanyna tüýs ýürekden hoşallygyny beýan etmäge mümkinçilik döretdi.

Halklary geljegiň bähbidine birleşdirýän parahatçylyk, dostluk we ynsanperwerlik ýörelgeleriniň ileri tutulmagy sungat ussatlarynyň konsertiniň maksatnamasynda-da esasy orny eýeledi. Bu 2021-nji ýylyň “Türkmenistan — parahatçylygyň we ynanyşmagyň Watany” diýen şygary bilen sazlaşykly utgaşdy.

Artistleriň çykyşlary ýurdumyzda hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň baştutanlygynda alnyp barylýan ägirt uly hem-de asylly işlere, şol sanda eneligi we çagalygy goramak, zenanlaryň hukuklaryny goramak hem-de hünär ukyp-başarnyklaryny amala aşyrmak üçin ähli şertleri döretmek boýunça alnyp barylýan işlere şaýatlyk edýän wideoşekiller bilen utgaşdyrylyp görkezildi.

Konsertiň maksatnamasyna giren doganlyk halklaryň meşhur aýdym-sazlary, döwrebap tanslary, folklor çykyşlary sungatyň ynsanperwer hem-de jebisleşdiriji wezipesini aýdyň görkezip, onuň ruhy gymmatlyklary gorap saklamak we baýlaşdyrmak, halklary parahatçylygyň, dostlugyň, hoşniýetli goňşuçylygyň hem-de döredijiligiň bähbidine ýakynlaşdyrmak üçin egsilmejek mümkinçilikleri jemleýändigini tassyklaýar.

Ajaýyp sahnada türkmen, gazak, gyrgyz, täjik we özbek dillerinde Magtymguly Pyragynyň “Türkmeniň” diýen meşhur goşgusy ýaňlandy. “Bir suprada taýýar kylynsa aşlar” diýip, agzybirlige çagyrýan goşgy setirleri asyrlar geçse-de güýjüni ýitirmän, türkmenleriň parahatçylyk söýüjiligini we göwnaçyklygyny beýan edýän şygara öwrüldi. Nesillere niýetlenen şahyrana setirler dostlukly ýurtlaryň we halklaryň taryhy ýadygärlikleri hem-de medeni miraslary hakyndaky wideoşekiller bilen utgaşdy.

Merkezi Aziýanyň ýurtlarynyň halklarynyň özara, şol sanda türkmen halky bilen hoşniýetli goňşuçylyk, doganlyk gatnaşyklarynyň şöhratly taryhy we baý geçmişi bar. Bu gün Merkezi Aziýa sebitiniň ýurtlary halklaryň arasyndaky asyrlaryň dowamynda özara gatnaşyklaryň aýratyn täsin görnüşini kemala getirýän umumy ösüş binýadyna esaslanýar. Bu bolsa medeniýetleriň, däp-dessurlaryň, gymmatlyklaryň hem-de ahlak ýörelgeleriniň umumylygyny özünde jemleýär. Ata-babalarymyzdan bize gelip ýeten bu gymmatlyklar häzir aýawly goralyp saklanylýar we nesilden nesle geçirilýär.

Häzirki döwürde medeniýet we taryh döwletara gatnaşyklary berkidýär, adamlaryň özara ýakynlaşmaklarynyň möhüm ýagdaýy bolup durýar. Biziň döwletlerimiz giň ynsanperwer gatnaşyklary goldap, medeni hyzmatdaşlygy ösdürmek arkaly hoşniýetli goňşuçylyk, özara düşünişmek hem-de birek-birege mähirlilik däpleriniň dowamatlylygyny üpjün edýärler.

Yzygiderli medeni gatnaşyklar möhüm wezipäni — medeniýetleriň toplumlaýyn, köptaraplaýyn gatnaşyklarynyň ýola goýulmagyny, Merkezi Aziýanyň halklarynyň baý ruhy-taryhy mirasyny hem-de edebiýat, sungat, kinematografiýa ulgamynda häzirki zamanyň gazananlarynyň wagyz edilmegini, döredijilik gatnaşyklarynyň giňden höweslendirilmegini ýerine ýetirýär.

Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň başlyklyk etmeginde geçirilen Merkezi Aziýanyň döwlet Baştutanlarynyň üçünji konsultatiw duşuşygynda ynsanperwer gatnaşyklaryň giňeldilmegine gyzyklanmalar beýan edilip, şol gatnaşyklaryň has-da öňe ilerledilmegine ýardam berýän sebitiň ähli ýurtlarynyň umumy medeni giňişligi hem-de umumy taryhy nygtaldy.

Bäş döwletiň Liderleri Merkezi Aziýanyň halklarynyň bähbidine hem-de BMG tarapyndan yglan edilen Halkara medeniýetleriň ýakynlaşmagynyň 10 ýyllygynyň ruhunda medeniýetara gatnaşyklary ösdürmek, medeniýetleriň köpdürliligini we milletara garaýşy goramak, saklamak hem-de höweslendirmek, sebitiň etnosyýasatyny, maddy we maddy däl medeni hem-de tebigy mirasyny öwrenmek we goramak babatda hyzmatdaşlyk etmek hem-de özara goldaw bermek, edebi gatnaşyklary kämilleşdirmek, halkara festiwallary, forumlary we bäsleşikleri geçirmek, aýdym-saz, teatr, şekillendiriş hem-de senetçilik sungaty we kinematografiýa, teleradioýaýlymlar, arhiw, muzeý hem-de kitaphana işi babatda özara gatnaşyklary çuňlaşdyrmak, raýatlaryň, ilkinji nobatda bolsa, ýaşlaryň arasynda göni gatnaşyklary we syýahatçylygy ösdürmek barada ylalaşdylar.

Taraplar bu ugurda özara gatnaşyklara ulgamlaýyn we yzygiderli häsiýet bermek maksady bilen, “Merkezi Aziýa: bir geçmiş we bir geljek” atly forumy döretmek barada bir pikire geldiler.

Döwlet Baştutanlary 6-njy awgustda geçirilen Merkezi Aziýa ýurtlarynyň medeniýet we sungat ussatlarynyň dabaraly konsertine ýokary baha berdiler. Konsert özüniň doganlyk halklaryň medeni-ruhy gymmatlyklaryny wagyz etmäge hem-de bu ulgamyň işgärleriniň arasyndaky döredijilik gatnaşyklary kämilleşdirmäge ýardam bermek baradaky baş wezipesini doly ýerine ýetirdi.

“Awaza” milli syýahatçylyk zolagynda geçirilen döredijilik çäresi we dabaraly konsert Türkmenistanyň, Gazagystanyň, Gyrgyzystanyň, Täjigistanyň we Özbegistanyň arasyndaky köptaraplaýyn gatnaşyklaryň aýrylmaz bölegine öwrüldi. Şeýle çäreler ynsanperwer ulgamda däp bolan gatnaşyklaryň berkidilmegine hyzmat edýär, dostluk hem-de raýdaşlyk ýollaryny çekip, tutuş dünýäde parahatçylygyň, ynanyşmagyň we durnukly ösüşiň pugtalandyrylmagyna ýardam berýär.

(TDH).

Milli Liderimiziň sebitde we dünýäde parahatçylygy gorap saklamak, ösüş arkaly parahatçylyk, halkara ulag geçelgelerini döretmek, energiýa serişdeleri, ekologiýa we suw diplomatiýasy bilen bagly başlangyçlary Birleşen Milletler Guramasyna agza döwletler we abraýly halkara guramalar tarapyndan giň goldawa eýe bolýar. Özara bähbitli, deňhukukly gatnaşyklary ýola goýmak babatda öňe sürülýän başlangyçlar, şeýle hem bu ugurda ählitaraplaýyn döredilýän şertler bilen halkara jemgyýetçiligi tanyşdyrmak işleri yzygiderli alnyp barylýar.

Mälim bolşy ýaly, şu ýyl Watanymyzyň Garaşsyzlyga eýe bolmagyna otuz ýyl dolýar. 2021-nji ýylyň «Türkmenistan — parahatçylygyň we ynanyşmagyň Watany» diýlip yglan edilmegi ýurt Garaşsyzlygymyzyň mümkinçiliklerini giňden dabaralandyrmaga täze şertleri açýar. Bu ýurdumyzyň dünýä döwletleri we abraýly halkara guramalar bilen dost-doganlyk gatnaşyklaryny pugtalandyrmak, halkara hyzmatdaşlygy netijeli ösdürmek işinde özboluşly gural bolup hyzmat edýär.

Ýaňy-ýakynda ýurdumyzyň gözel künjegi bolan, Hazar deňziniň kenaryny jähekläp oturan Awazada geçirilen Merkezi Aziýanyň döwlet Baştutanlarynyň konsultatiw duşuşygy hem-de köpugurly medeni-syýasy çäreler ähli ugurlarda Garaşsyzlyk ýyllarynda bolup geçýän ägirt uly özgerişleri dünýä äşgär etdi. Elbetde, bu çäreler arkaly daşary ýurtly myhmanlar Türkmenistanyň durmuş-ykdysady taýdan ýeten belent derejesine, ýurdumyzda höküm sürýän hoşniýetlilik, myhmansöýerlik, ynsanperwerlik ruhuna göz ýetirdiler.

Sebitiň gürrüňi edilende, daşary syýasatda ýakyn goňşulary bilen gatnaşyklary ösdürmäge strategik ugur hökmünde garaýan Gazagystanyň, Gyrgyzystanyň, Täjigistanyň, Türkmenistanyň we Özbegistanyň iri halkara we sebit guramalarynyň, ýöriteleşdirilen düzümlerdir maksatnamalaryň çäklerinde-de üstünlikli hyzmatdaşlyk edýändigine ünsi çekmek zerur. Özara gatnaşyklary berkidip, ählumumy syýasy, ykdysady we medeni giňişlige işjeň goşulyşýan Merkezi Aziýa döwletleri dünýä jemgyýetçiliginde eýeleýän orunlaryny pugtalandyrýar. Durmuşa geçirilýän özgertmeler ýurtlaryň söwda-ykdysady, medeni hyzmatdaşlygynda-da täze şertleri döredýär. Ýewraziýanyň merkezinde, geosyýasy we geoykdysady taýdan amatly ýerde ýerleşýän Merkezi Aziýa sebiti, geçmişde bolşy ýaly, häzirki döwürde-de Gündogardan Günbatara uzaýan möhüm söwda ýollary, Beýik Ýüpek ýolunyň gadymy mirasy hem-de tebigy baýlyklarynyň ägirt uly gorlary bilen tutuş dünýäniň ünsüni özüne çekýär. Köpasyrlyk taryhy we geografik taýdan ýakynlyk, şeýle-de medeniýetleriň we özara gyzyklanmalaryň meňzeşligi sebitiň halklaryny birek-birek bilen has-da ysnyşdyrýan baglanyşyk bolup, bu gymmatlyklaryň döwletara hyzmatdaşlyk gatnaşyklarynda-da ileri tutulmagy Merkezi Aziýada parahatçylygyň we gülläp ösüşiň berkarar edilmegini şertlendirýär.

Aslynda, milli Liderimiz sebitde hemmetaraplaýyn gülläp ösüşiň, örän uly söwda-hyzmatdaşlyk merkeziniň döremegini gazanmakda taryhy ähmiýetli işleriň başyny başlaýjydyr. Ählumumy ösüşiň geljegini seljermek bilen, döwlet Baştutanymyz öňdengörüjilikli syýasaty arkaly döwrüň talaplaryna laýyk gelýän, ýokary derejeli ulag-aragatnaşyk düzümlerini döretmäge, söwda-ykdysady hyzmatdaşlykda mümkinçilikleriň artmagy üçin zerur döwletara, halkara hukuk binýadynyň, ylalaşyklaryň kemala gelmegine uly goşant goşdy.

Elbetde, şulardan ugur alsak, ata Watanymyzyň beýik ösüşleriniň üpjün edilmeginiň gözbaşynda hormatly Prezidentimiziň egsilmez pähim-parasadynyň durandygy hemmämize mälimdir.

Baýrammyrat HAJYMÄMMEDOW,

Türkmenistanyň Milli Geňeşiniň Mejlisiniň Durmuş syýasaty baradaky komitetiniň agzasy.

Hormatly Prezidentimiziň başlangyçlary esasynda, ýurdumyzyň durmuş-ykdysady ösüşini üpjün etmäge gönükdirilen özgertmeler üstünlikli amala aşyrylýar. Öňdebaryjy dünýä tejribelerinden peýdalanmak, ylmyň we tehnikanyň iň täze gazananlaryny ornaşdyrmak arkaly, ykdysadyýetimizde uly öňegidişlikler gazanylýar.

Ýurdumyzyň ykdysadyýetini ösdürmekde döwletimiz we hususy telekeçiler ysnyşykly iş alyp barýarlar. Ykdysady ýagdaýlaryň üýtgäp durýan şertlerinde telekeçilige we işewürlige ygtybarly gorag gerek. Bu babatda ätiýaçlandyryş möhüm ugur bolup durýar. Ýurduň maliýe syýasatyndaky täze ülňüler bazar ykdysadyýetine gatnaşykda bolup, ätiýaçlandyryş hyzmatlary bazaryň ähmiýetine täzeçe düşünilmegine güýçli itergi berýär.

Türkmenistanyň Döwlet ätiýaçlandyryş guramasynyň welaýat, şäher we etrap guramalarynyň hemmesinde täze enjamlara daýanýan programma üpjünçiligi ornaşdyryldy. Şeýle programma üpjünçiliginiň esasy aýratynlygy olarda maglumatlaryň goraglylygynyň üpjün edilýändigindedir. Bu ulgamyň ornaşdyrylmagy onlaýn usulynda ätiýaçlandyryş guramalarynyň arasynda maglumat alyş-çalşygyny ýeňilleşdirýär, netijede, wagtyň tygşytlanmagyna we gerekli maglumatlaryň öz wagtynda ulanylmagyna itergi berýär. Türkmenistanyň Döwlet ätiýaçlandyryş guramasynda programma üpjünçiliginiň girizilmegi bilen welaýat, şäher we etrap guramalarynyň arasynda resminama dolanyşygy çalt amala aşyrylýar.

Bulardan başga-da, guramada müşderilere «Altyn asyr» plastik kartlarynyň ähli görnüşinde ätiýaçlandyryş töleglerini nagt däl görnüşde tölemek mümkinçiligi döredilen we islendik ýerde ätiýaçlandyryşyň www.insurance.gov.tm resmi web-saýtyna girip, özüňizi gyzyklandyrýan sowallara jogap alyp bilersiňiz.

Türkmenistanyň durmuş-ykdysady ösüşiniň milli maksatnamasyny ýerine ýetirmek, ýurdumyzda ätiýaçlandyryş bazaryny ösdürmek, döwletiň maýa goýum mümkinçiligini ýokarlandyrmak, döwletiň hem-de hususyýetçiligiň, ýuridik we fiziki şahslaryň bähbitleriniň ätiýaçlandyryş goragyny kepillendirmek maksadynda Türkmenistanyň Döwlet ätiýaçlandyryş guramasy töwekgelçiligiň dürli görnüşinden ätiýaçlandyryşa kabul edýän kämil gurama öwrülmek bilen, hyzmatlaryň görnüşlerini barha giňeldýär we ýurdumyzyň ösüşlerine mynasyp goşandyny goşýar. Biziň guramamyz geljekde döwletiň ykdysady we syýasy bähbitlerini durmuşa geçirmekde öz öňünde durýan ähli wezipeleri ýerine ýetirip, döwletimizde ätiýaçlandyryş bazarynyň mundan beýläk hem pajarlap ösmegine goldaw berer.

Türkmenistanyň Döwlet ätiýaçlandyryş guramasy tarapyndan ätiýaçlandyryşyň işini kämilleşdirmek boýunça döwrüň talaplaryna laýyk gelýän birnäçe täze meýletin görnüşler işlenilip taýýarlanyldy. Ýagny «Karz alyjylaryň karzlaryň üzülmändigi üçin jogapkärçiliginiň meýletin ätiýaçlandyryşy», «Karzlaryň üzülmedik töwekgelçiligini meýletin ätiýaçlandyryş», «Ýer titremesinden meýletin ätiýaçlandyryş», «Emlägi meýletin ätiýaçlandyryş», «Sergileri meýletin ätiýaçlandyryş», «Haýwanlaryň eýeleriniň raýat-hukuk jogapkärçiligini meýletin ätiýaçlandyryş» hakyndaky kadalaryň tassyklanmagy ýerli ätiýaçlandyryş guramalarynyň alyp barýan işleriniň has-da öňe gitmegine uly ýardam berýär.

Guramamyz «Türkmenistan — parahatçylygyň we ynanyşmagyň Watany» ýylynda ýokary netijeleri gazanmak maksady bilen, ätiýaçlandyryş hyzmatlary boýunça welaýatyň çägindäki edara-kärhanalarda, oba ýerlerinde ilatyň arasynda ätiýaçlandyryşyň meýletin görnüşleri boýunça wagyz-nesihat çärelerini geçirip, ätiýaçlandyryş şertnamalaryny baglaşmak boýunça ähli zerur işleri alyp barýar.

Gözel ORAZMEDOWA,

welaýat döwlet ätiýaçlandyryş guramasynyň hünärmeni.

Milli ykdysadyýeti diwersifikasiýa ýoly bilen ösdürmek, bazar gatnaşyklaryna tapgyrlaýyn geçmek, sanly ulgamy ornaşdyrmak hem-de elektron senagaty ösdürmek arkaly ýurdumyzy senagat taýdan öňdebaryjy döwlete öwürmek, ýokary tehnologiýaly önümçilikleri we täze iş orunlaryny döretmek boýunça giň gerimli işler durmuşa geçirilýär. Gazanylýan ýokary ykdysady netijeler kabul edilen maksatnamalaryň üstünlikli durmuşa geçirilýändigini tassyklaýar.

2019-njy ýylyň 1-nji fewralynda Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň 2018-nji ýylyň jemlerine bagyşlanyp geçirilen giňişleýin mejlisinde döwlet Baştutanymyzyň Karary esasynda «Türkmenistanyň Prezidentiniň ýurdumyzy 2019 — 2025-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Maksatnamasy» kabul edildi. Bu resminamanyň baş maksady öňdebaryjy dünýä tejribesiniň, öz baýlyklarymyzyň esasynda dünýäniň durnukly ösýän ýurtlarynyň derejesine ýetmäge gönükdirilen milli ykdysadyýetiň pudaklaýyn we eýeçilik görnüşleri babatda diwersifikasiýalaşdyrylmagyny üpjün edýän, sanly ykdysadyýete uýgunlaşdyrylan bazar ykdysadyýetiniň özgertmelerini durmuşa ornaşdyrmagy dowam etmek, şeýle hem halkyň ýaşaýyş-durmuş şertlerini has-da ýokarlandyrmak bolup durýar.

Bazar gatnaşyklaryna giňden geçilýän döwürde innowasion, ýokary tehnologiýaly, bäsdeşlige ukyply sanly ykdysadyýetiň we elektron senagatyň ösdürilmegine uly ähmiýet berilýär. Şundan ugur alnyp, Prezident maksatnamasynda ýurtda sanly ykdysadyýetiň ösdürilmegine uly orun berilýär. Bu möhüm işler Türkmenistanyň Prezidentiniň 2018-nji ýylyň 30-njy noýabrynda çykaran Karary esasynda kabul edilen «Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasyna» laýyklykda amala aşyrylýar.

Häzirki wagtda Konsepsiýany amala aşyrmagyň ikinji tapgyry dowam edýär. Bu tapgyrda döwrebap maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalaryny giňden ornaşdyrmak we onuň sazlaşykly işini ýola goýmak, maglumat howpsuzlygyny üpjün etmek, şeýle hem maglumat üpjünçilik ulgamyny mundan beýläk-de ösdürmek bellenilýär.

Prezident maksatnamasyna laýyklykda, sanly ykdysadyýeti ösdürmek dürli ugurlar boýunça alnyp barylýar. Sanly ykdysadyýeti ornaşdyrmakda maglumatlaryň toplanmagyny, olaryň elektron görnüşde özara alşylmagyny, saklanmagyny we gaýtadan işlenmegini üpjün edýän aragatnaşyk hem-de internet ulgamlarynyň, maglumatlary işleýiş merkezleriniň ösdürilmegine, şeýle hem maglumatlar bilen işlemegiň sanly platformasynyň döredilmegine uly üns berilýär.

Konsepsiýany ýerine ýetirmegiň üçünji tapgyrynda ykdysadyýetiň dürli pudaklarynda sanly intellektual tehnologiýalaryň we usullaryň kämilleşdirilmegini dowam etdirmek hem-de bellenen wezipeleriň ýokary hilli ýerine ýetirilmegini üpjün etmek meýilleşdirilýär. Sanly intellektual tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagy býujet serişdelerine takyk gözegçiligi hem-de netijeli dolandyryşy üpjün edýän maliýe maglumatyny dolandyrmagyň döwlet ulgamynyň (MMDDU) döredilmegine ýardam eder. Onuň esasy artykmaçlygy — awtomatlaşdyrmagyň hasabyna maliýe we ykdysadyýet ulgamynyň işiniň tizligini we dessinligini artdyrar. Býujeti taýýarlamak, ýerine ýetirmek we hasabatlylygy düzmek işine gatnaşyjylar tarapyndan hödürlenýän maglumatlaryň takyklygyny — ýokary hilini üpjün eder. Sanly ykdysadyýet şertlerinde işiň döwrebap guralmagy üçin statistika ulgamynyň edaralarynyň maddy-enjamlaýyn binýadynyň pugtalandyrylmagyna üns berlip, statistik maglumatlary ýygnamagyň, geçirmegiň we işlemegiň häzirki zaman kämil usullaryny özleşdirmek işlerine artykmaçlyk berler.

Bank ulgamy milli ykdysadyýeti maýa goýum serişdeleri bilen üpjün etmekde uly ähmiýete eýe bolup, onuň sanlylaşdyrylmagy işewürlik mümkinçiliklerini artdyrmaga, bank hyzmatlarynyň hilini ýokarlandyrmaga, nagt däl hasaplaşyklary ösdürmäge, hyzmatlaryň täze döwrebap görnüşlerini hödürlemäge, harajatlary we wagty tygşytlamaga ýardam berer.

Senagat pudaklarynda sanly innowasion tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagy uglewodorod serişdelerini hem-de magdanlary gözlemegi, gazyp almagy we gaýtadan işlemegi dolandyrmagyň netijeliligini, hasabatlylygyň takyklygyny ýokarlandyrmaga, ýitgileri azaltmaga, zähmet öndürijiligini, önümçiligiň howpsuzlygyny gowulandyrmaga ýardam berer.

Ulag-kommunikasiýa ulgamynyň sanlylaşdyrylmagy bilen hyzmatlaryň hili gowulanar. Olaryň görnüşi köpeler. Üstaşyr daşalýan ýükleriň möçberi artdyrylar. Sanly dolandyryş ulgamynyň ornaşdyrylmagy ulaglaryň ähli görnüşiniň hereketiniň hakyky wagt birliginde, awtomatlaşdyrylan tertipde dolandyrylmagyna giň mümkinçilikleri açar. Şeýle hem ulgamyň işinde dörän näsazlyklary dessin ýüze çykarmaga we netijeli çözgütleri kabul etmäge şert döreder.

Sanly ykdysadyýete geçmekde aragatnaşyk ulgamyny ösdürmegiň çäklerinde kämil maglumat geçiriş ulgamyny gurnamak göz öňünde tutulýar. Bu ulgam ýurdumyzda elektron söwda hyzmatynyň ýaýbaňlandyrylmagyna, elektron resminama dolanyşygynyň ösdürilmegine, maglumat geçirijiliginiň we önümçiligiň ýokarlandyrylmagyna ýardam berer.

Bazar gatnaşyklaryna tapgyrlaýyn geçilýän döwürde gurluşyk we ýaşaýyş jaý-jemagat hojalygy (ÝJJH) ulgamynyň sanly özgerdilmegi gozgalmaýan emläge degişli binalary we desgalary taslamagyň, gurmagyň, ulanmagyň netijeliligini ýokarlandyrmaga, ilatly ýerleri meýilnamalaşdyrmagyň, ýaşaýyş jaý gaznasynyň, ÝJJH ulgamynda ýerine ýetirilýän hyzmatlaryň ýokary hilini üpjün etmäge gönükdiriler.

Sanly ykdysadyýetde elektroenergetika pudagynda amala aşyryljak özgertmeler, esasan, ilatly ýerleriň energoüpjünçilik ulgamynyň ygtybarlylygyny, netijeliligini ýokarlandyrmaga, energiýa serişdeleriniň peýdalanylyşy baradaky maglumatlaryň uzak aralykda ýerleşýän enjamlardan elektron görnüşde toplanmagyny, seljerilmegini, özara alşylmagyny gowulandyrmaga, ýitgileri we harajatlary azaltmaga, şeýle hem energiýanyň alternatiw çeşmelerinden peýdalanmagyň mümkinçiliklerini giňeltmäge gönükdiriler. Sanly intellektual tehnologiýalaryň, öňdebaryjy tejribeleriň oba hojalygynda giňden ornaşdyrylmagy zähmet öndürijiligini artdyrmaga, oba hojalyk önümleriniň hilini ýokarlandyrmaga, ýitgileri we harajatlary peseltmäge, pudagyň bäsdeşlige ukyplylygyny gazanmaga, durnukly ösüşini üpjün etmäge ýardam berer. Ekerançylykda döredijilikli çemeleşmeler meýdan işlerini has netijeli meýilleşdirmäge mümkinçilik döreder. Akylly (smart) tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagy mallaryň baş sanyna gözegçiligi amala aşyrmaga, sürüleri netijeli dolandyrmaga, ýyladyşhanalaryň özbaşdak işini üpjün etmäge, sanly gurşawda harajatlaryň hasabatyny we seljermesini alyp barmaga şert döreder.

Söwda we hyzmatlar ulgamynda sanly intellektual tehnologiýalaryň, innowasion çözgütleriň ornaşdyrylmagy bu ugurdaky kärhanalaryň esasy işini awtomatlaşdyrmagy, söwda dolanyşygyny, önümleriň, hyzmatlaryň elýeterliligini gazanmaga, ulgamyň jemi içerki önümdäki paýyny artdyrmaga gönükdiriler. Sanly bilimi ösdürmek, hünäre gönükdirmek ulgamyny kämilleşdirmek, maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalary babatda goşmaça bilimleri girizmek ýokary taýýarlykly hünärmenler bilen üpjünçiligi gowulandyrmaga ýardam berer. Sanly ykdysadyýetiň ösüşini we bäsdeşlige ukyplylygynyň ýokarlandyrylmagyny üpjün eder. Sanly gurşawda ylmyň ösdürilmegi innowasion tehnologiýalaryň, döwrebap usullaryň we öňdebaryjy tejribeleriň döremegini şertlendirýär. Ýurduň ykdysadyýetiniň ösmegine goşant goşýan uly taslamalaryň, döwrebap senagat önümçiliginiň ylmy esaslaryny kesgitlemäge ýardam berer.

Sanly saglygy goraýyş ulgamynyň ösdürilmegi lukmançylyk hyzmatlarynyň öz wagtynda ýerine ýetirilmegini, şahsyýetleşdirilmegini, howpsuzlygyny maksat edinmek bilen, bu edaralaryň, lukmanlaryň, näsaglaryň peýdalanmagyny göz öňünde tutýan ýokary hilli sanly lukmançylyk hyzmatlarynyň we önümleriniň elýeterliligini üpjün etmegi göz öňünde tutýar. Bitewi lukmançylyk maglumat-seljeriş ulgamynyň ornaşdyrylmagy elektron bellige alyş, immuno-öňüni alyş, elektron lukmançylyk karty, anyklaýyş, gündizleýin bejergi alýan näsaglaryň hereketiniň, şeýle-de enelik, ýeňillikli goýberilýän derman serişdeleriniň hasabatlary, internet ulgamynyň üsti bilen raýatlaryň gije-gündiziň dowamynda lukmanyň gözegçiligine ýazylmagy ýaly hyzmatlary döwrebap ýola goýmaga şert döreder.

Medeniýet we syýahatçylyk ulgamlarynda sanly intellektual tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagy bu ugurdaky edaralaryň, kitaphanalaryň, muzeýleriň, teatrlaryň, beýleki medeni ojaklaryň maksatlaýyn işini döwrebap guramak bilen, jemgyýetiň elektron maglumat tehnologiýalaryndan habarly medeniýetini kemala getirmegi, sanly gurşawda halkara hyzmatdaşlygy netijeli ösdürmegi, elektron kitaphana ulgamynyň elektron kitap goruny artdyrmagy, ýurdumyza gelmäge isleg bildirýän daşary ýurtly syýahatçylaryň ýüz tutmalaryny elektron ulgam arkaly amala aşyrmak işini has-da kämilleşdirmegi maksat edinýär. Şeýle hem sanly intellektual tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagynyň hasabyna Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň jöwher paýhasyndan dörän we halkymyza peşgeş berlen kitaplaryň elektron görnüşlerini dünýä ýaýmak boýunça çäreler amala aşyrylar.

Türkmenistanda sanly ykdysadyýetiň ösdürilmegi uzak möhletleýin ykdysady ösüşi we ýokary öndürijiligi gazanmaga, jemi içerki önümiň düzüminde maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalarynyň paýyny artdyrmaga, döwlet dolandyryşynyň netijeliligini ýokarlandyrmaga, esasy önümçilik-ykdysady işleriň ähli görnüşini awtomatlaşdyrmaga we merkezleşdirilen tertipde dolandyrmaga, ýokary tehnologiýaly pudaklarda täze döwrebap iş orunlaryny döretmäge, sanly aragatnaşyk babatda şäherleriň, obalaryň arasyndaky tapawudy aradan aýyrmaga hem-de halkyň ýaşaýyş-durmuş şertlerini has-da gowulandyrmaga uly mümkinçilikleri açar.

Seidnur JAPBAROW,

Türkmenistanyň Maliýe we ykdysadyýet ministrliginiň Döwlet maliýesini jemleýji we ykdysady syýasat müdirliginiň sebitler boýunça ösüş bölüminiň başlygy.

4. Merkezi Aziýa ýurtlarynyň halklarynyň milli tagamlarynyň halkara festiwaly hoşniýetli goňşuçylyk dessurlaryny baýlaşdyrdy

Ýurdumyzda hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň başlangyjy boýunça geçirilýän iri ynsanperwer gatnaşyklar halkara hyzmatdaşlygy işjeňleşdirmek, tejribe alyşmak, dünýäde milli mirasymyzy, Watanymyzyň häzirki döwürde gazananlaryny çuňňur öwrenmek we giňden wagyz etmek üçin möhüm çärä öwrüldi. Bu ugurda alnyp barylýan işler “Türkmenistan —–parahatçylygyň we ynanyşmagyň Watany” şygary astynda geçýän ýylda aýratyn ähmiýete eýedir.

Her bir ýyla at bermek, onuň täze taryhy eýýamda milli ösüşiň möhüm ugurlaryny yglan etmek asylly däbe öwrüldi. Munuň özi her bir adamyň watansöýüjilik ruhunyň ýokarlanmagyny, ýurdumyzda milli Liderimiziň ýolbaşçylygynda alnyp barylýan işlere dahylly bolmaga we oňa mynasyp goşant goşmaga bolan gyzyklanmalaryny şertlendirýär.

6-njy awgustda «Awaza» milli syýahatçylyk zolagynda sebitiň döwlet Baştutanlarynyň konsultatiw duşuşygynyň çäklerinde guralan Merkezi Aziýa ýurtlarynyň halklarynyň bäşisiniň ussat aşpezleriniň gatnaşmagynda geçirilen milli tagamlaryň halkara festiwaly aýratyn ähmiýete eýedir.

Bu çäre Türkmenistanyň, Gazagystan Respublikasynyň, Gyrgyz Respublikasynyň, Özbegistan Respublikasynyň we Täjigistan Respublikasynyň Prezidentleriniň gatnaşmagy bilen ýokary derejä eýe boldy.

Festiwala gatnaşyjy ýurtlaryň wekilleri dostlukly döwletleriň Prezidentlerine aşpezlik sungaty boýunça ussatlyklaryny görkezdiler, şeýle hem milli tagamlaryň aýratynlyklary we olary taýýarlamagyň tehnologiýalary bilen tanyşdyrdylar.

Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow ýurdumyzyň ýolbaşçy düzümi bilen geçirýän maslahatlarynda şunuň ýaly iri çäreleri guramakda oňyn tejribäni öwrenmegiň wajypdygyny yzygiderli belleýär. Şunuň bilen baglylykda, myhmansöýerligiň esasy şerti bolan hyzmat ulgamyna möhüm orun degişlidir.

Milli tagamlaryň halkara festiwaly türkmen aşpezleriniň bu ugurda hyzmatlary ýerine ýetirmek boýunça ýokary hünär derejesini görkezdi.

Dürli milletleriň we medeniýetleriň özboluşly tagamlary, Merkezi Aziýa ýurtlarynyň aşpezlik aýratynlyklary, özboluşly dessurlary festiwalyň esasy aýratynlygyna öwrüldi. Munuň özi parahatçylygyň, hoşniýetliligiň, dostlugyň we hyzmatdaşlygyň baýramy bolmak bilen, dostlukly halklaryň medeni gymmatlyklarynyň mundan beýläk-de ösdürilmegine, giňden wagyz edilmegine gönükdirilendir.

Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň halkara festiwala gatnaşyjylara iberen Gutlagynda bellenilişi ýaly, bu giň möçberli halkara festiwal ata Watanymyzda mundan beýläk hem goňşy ýurtlarymyz bilen saçakly gatnaşyklarymyzyň hemişe goldanyljakdygynyň aýdyň görkezijisidir. Müňýyllyklaryň dowamynda aşpezlik sungaty täze tagamlar bilen üznüksiz baýlaşdyrylyp gelinýär. Köp asyrlyk taryhy bolan milli tagamlarymyz, halkyň medeni derejesini açyp görkezmek bilen birlikde, ekologiýa taýdan arassa önümlerden taýýarlanylýandygy üçin hem özboluşlylyga eýedir.

Merkezi Aziýa ýurtlarynyň ussat aşpezleriniň datly tagamlary taýýarlamak işindäki ýeten belent sepgitleriniň, olaryň ezber elleriniň döredýän gözellikleriniň, zehinleriniň ýitiliginiň açylyp görkezilmegi bu giň möçberli çäräniň ähmiýetiniň has hem artmagyna itergi berer diýip, milli Liderimiz belleýär.

Döwlet Baştutanymyz öz Gutlagynda: «Biziň halklarymyzy asyrlaryň jümmüşine uzap gidýän taryhy kökler, gadymy hoşniýetli goňşuçylyk gatnaşyklary baglanyşdyrýar» diýip belledi we ajaýyp «Awazanyň» gözel künjeginde müdimilik goňşularymyz bilen bir supranyň başyna jemlenip geçirilýän täsin halkara festiwalyň dowamynda munuň şeýlediginiň ýene-de bir gezek aýdyň ýüze çykjakdygyna ynam bildirdi.

Milli Liderimiziň başlangyjy we ýolbaşçylygy bilen ýurdumyzda durmuşa geçirilýän giň möçberli özgertmeler döwletimiziň hem-de jemgyýetimiziň durmuşynyň ähli ugurlaryny öz içine alýar. Onuň baş maksady Türkmenistany dünýäniň ösen ýurtlarynyň hataryna çykarmakdan we halkymyzyň ýokary durmuş derejesini üpjün etmekden, oňyn özgertmeleri amala aşyrmakdan, azyk bolçulygyny, her bir maşgalanyň hem-de türkmen ojagynyň abadançylygyny pugtalandyrmakdan ybaratdyr.

Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň özgertmeler syýasatynyň esasy wezipesi onuň möhüm ugurlary we strategik çemeleşmeleri “Döwlet adam üçindir!” diýen şygarda öz beýanyny tapýar. Azyk senagatynyň ösdürilmegine we täze görnüşli önümleriň önümçilik kuwwatlyklarynyň artdyrylmagyna köp möçberde maýa goýum serişdeleri gönükdirilýär.

Festiwal halklaryň özara gatnaşyklarynyň, agzybirliginiň we ylalaşygynyň baş nyşanyna öwrüldi. Bu festiwal dostlary, pikirdeşleri we köp sanly myhmanlary bir ýere jemleýän baýram boldy, onda medeniýet, däp-dessurlar, taryh ugurly düşünje, durmuşyň köptaraply ugurlary öz beýanyny tapdy.

6-njy awgustda «Awaza» milli syýahatçylyk zolagy Merkezi Aziýa halklarynyň milli tagamlarynyň halkara festiwalynyň geçirilýän ägirt uly sahnasyna öwrüldi. Sebitiň halklarynyň ajaýyp bezegleri bolan milli ak öýlerden, bereketli saçaklardan, myhmansöýerlikden, dostlar we goňşular üçin göwnaçyk gatnaşyklardan ybarat bolan Merkezi Aziýa ýurtlarynyň halklarynyň durmuşyny görkezýän milli ýörelgeler festiwalyň esasy bezegine öwrüldi.

Ak öý Merkezi Aziýa sebitiniň halklarynyň köp asyrlaryň dowamynda ýaşaýşynyň esasy şerti bolupdyr. Taryhda öý tutulan ýerler mähriban ýurt hasaplanypdyr.

Sergiden her ýurduň aşpezleri özboluşly halk ýörelgelerini, taryhy we durmuş serişdelerini görkezdiler.

Merkezi Aziýa ýurtlary bakja önümlerini ösdürip ýetişdirmekde meşhurdylar. Hut şonuň üçinem bu ýerde gawundan we garpyzdan taýýarlanan sergiler has-da özüne çekiji boldy. Dabara gatnaşyjylar bu önümleriň tagamyndan dadyp gördüler.

Türkmen gawuny birnäçe abraýly halkara sergilerde altyn medallara mynasyp bolup, özüniň süýjüligi we özboluşly tagamy bilen dünýäde meşhurlyga eýedir. Ýurdumyzda gawunlar bakja önümleriniň şasy hasaplanylýar. Ol özüniň süýjüligi, terligi, tagamy we ýokumlylyk derejesi bilen şeýle derejä mynasypdyr. Gawunlar türkmen güneşiniň we topragyň sahawatynyň önümidir.

Dünýä bakjaçylyk gaznasynda hasaba alnan ýüzlerçe görnüşdäki gawunlaryň içinde türkmen gawunlary halkymyzyň beýik medeni mirasynyň we milli baýlygynyň esasy bölegidir.

Hatara guralan ak öýleriň ýanynda atarylan gazanlarda sebitiň ýurtlarynyň ussat aşpezleri etden we balykdan taýýarlanylýan dürli goşundylary bolan tagamlary, işdäaçarlary, süýji-köke önümlerini taýýarlamagyň ýokary ussatlyk derejesini görkezdiler.

Bu ýerde taýýarlanan tagamlar öz işine ussat aşpezleriň derejesiniň ykrarnamasyna öwrülip, özboluşly aýratynlyklary bolan aşpezlik sungatynyň ajaýyp nusgasydyr. Goňşy ýurtlaryň tebigy şertleri, däp-dessurlary dürli ýerlerde ýaşaýan halklaryň durmuş şertlerine, olaryň milli aşhana sungatyna özüniň täsirini ýetiripdir. Merkezi Aziýa ýurtlarynyň halklarynyň milli tagamlarynyň halkara festiwalynda bu aýratynlyklar has-da äşgär görünýär.

Olaryň hatarynda tagamly palaw, etden taýýarlanan önümler, balyk önümlerinden taýýarlanan tagamlar, meşhur bäşbarmak, dolama we sebitiň ýurtlarynyň aşpezleriniň ýerine ýetiren beýleki özboluşly tagamlary bar.

Gazagystanyň wekili öz halkynyň milli aşpezlik sungatynyň aýratynlyklary barada gürrüň berdi we goýun gapyrgasynyň, etiniň gowrulan görnüşlerini, süýt önümlerini, şeýle hem süýtden taýýarlanan gymyzy görkezdi.

Gyrgyzystanyň bäşbarmak, palaw, gowurdak, lagman, kakadylan goýun etini taýýarlan aşpezleriniň ýerine ýetiren işlerine mynasyp derejede baha berildi.

Sergide aşpezlik sungatyny öwrenmek we ony ýerine ýetirmek mümkinçiligi üpjün edildi. Merkezi Aziýa ýurtlarynyň halklarynyň her biriniň aşhana sungaty ýaly, täjik halkynyň hem milli aşhanasynyň häsiýetli aýratynlyklary bar. Ol şurba-çorba, fatir-petir, kulça-külçe, kalama-gatlama ýaly tagamlardan ybarat boldy.

Özbegistanyň wekiliýeti “Daşkent baýramçylyk palawy” we “Buhara gatlama palawy” ýaly, iki görnüşli palawy, kebaplary, somsany, beýleki onlarça naharlary görkezdi.

Her ýurduň aşpezleri dürli görnüşli tagamlaryň 40-dan gowragyny taýýarladylar. Olar taýýarlanylyşy babatda meňzeş hem bolsa, aşpezleriň milli usullaryna, goşundylary peýdalanyşlaryna baglylykda, özboluşly görnüşe we häsiýete eýe boldy.

Daşary ýurtly myhmanlara türkmen aşhanasynyň tagamlaryny taýýarlamagyň tehnologiýalary bilen tanyşmak üçin zerur mümkinçilikleriň döredilmegi bu festiwalyň aýratynlygyna öwrüldi. Biziň halkymyzyň aşpezlik sungaty ýüzýyllyklaryň dowamynda kemala gelip, bereketli saçagy özüniň köp dürli önümleri bilen haýrana goýýar. Biziň aşhanamyzyň süýji önümleri oňa höwesekleriň gyzyklanmalaryny has-da artdyrdy.

Ozal habar berlişi ýaly, Türkmenistanyň bölüminde tagamlaryň 300-e golaý görnüşi görkezildi. Olaryň hatarynda “Bereketli türkmen saçagy” kitabynda görkezilen usullar boýunça taýýarlananlary agdyklyk edýär. Her kim türkmen desterhanynyň berekedi, onuň köp dürlüligi bilen tanşyp bildi.

Biziň milli aşhanamyzyň gadymy taryhy bolup, ol türkmen halkynyň medeniýeti, däp-dessury, tebigy-ýerleşiş şertleri bilen baglanyşyklydyr. Halkymyzyň taryhy taýdan oturymly we çarwadarlyk durmuşy milli aşhananyň tagamlaryny taýýarlamagyň özboluşlylygyna täsirini ýetiripdir. Şol bir wagtyň özünde aşhanalyk däpleri tagamlaryň görnüşleriniň artmagyna giň ýol açypdyr. Olaryň köpüsiniň Merkezi Aziýa ýurtlarynyň tagam taýýarlamak aýratynlyklary bilen umumylyga eýedigini bellemeli.

Şeýle hem bizde daşary ýurtlardan gelýän myhmanlary haýran galdyrýan we uly gyzyklanma bildirilýän özboluşly tagamlaryň bardygyny bellemeli.

Türkmen aşpezleriniň taýýarlan naharlarynyň hatarynda çorbanyň 15 görnüşi, etden we balykdan taýýarlanan naharlar, işlekli, dürli hurşly gutaplar, seçelenip duran palaw, kellebaşaýak we çekdirme, tamdyrlama, kakmaç, ýarma, dürli işdäaçarlar, pişme, süýjülikler we beýlekiler bardyr.

Taýýarlanyş usuly asyrlaryň dowamynda kämilleşdirilen milli naharlar biziň halklarymyzyň medeni ösüşi barada maglumat bermek bilen çäklenmän, eýsem, olaryň häzirki döwrüň tehnologiýalaryny ulanmak arkaly taýýarlanylyşynda tapawudyny hem-de baýramçylyk saçaklarynyň özboluşly bezelişini görkezdi.

Tamdyrda bişen türkmen çöregi hem tagamy we daşky görnüşi boýunça dürli-dürlüdir. Häzirki wagtda döwrebap gaz we tok peçleri, aşhana enjamlary giňden ulanylsa-da, tamdyrlar we gazanlar henizem öz ähmiýetini ýitirmeýär. Köp naharlaryň çylşyrymly taýýarlanyş usullary bolup, olar aýratyn ussatlygy talap edýär.

Milli Liderimiziň öz eserlerinde beýan eden, halkymyzyň däp bolan içgileriniň biri hem melhemlik otlar bilen demlenen, hoşboý ysly gök çaýdyr. Gök çaý myhmansöýerligiň nyşany bolup, hemişe türkmen saçagynyň ýany bilen äberilýär.

Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň nygtaýşy ýaly, milli aşhanasynyň özboluşly däplerini gorap saklaýan Türkmenistan medeniýetleriň çatrygy hem-de ekologiýa taýdan arassa azyk önümlerini öndüriji hökmünde tutuş dünýäniň syýahatçylaryny özüne çekýän aşhanaçylyk syýahatçylygynyň merkezi bolup biler.

Hazar deňziniň kenarynda geçirilen aşpezlik forumynyň oňa gatnaşyjylaryň ýadynda uzak wagtlap galjakdygyny bellemek gerek. Her kim öz aşpezlik başarnygyny, ýurduny, däp-dessurlarynyň özboluşlylygyny mynasyp şekilde görkezmek, kärdeşlerini haýran galdyrmak hem-de adamlaryň alkyşyna mynasyp bolmak isledi.

Awgust aýynyň bu günleri Awazada ajaýyp howa bolýar. Il içinde oňa “mahmal möwsüm” hem diýilýär. Tomus pasly entek gutarmasa-da, günüň gyzgyny düşüşýär we köp sanly dynç almaga gelýänleri Hazar deňziniň ekologik taýdan arassa kenaryna imrindirýär. Şeýle hem, daşary ýurtly myhmanlarymyzyň aýtmaklaryna görä, türkmen halkynyň myhmansöýerliginiň täsin mylaýymlylygy tomus paslynyň güneşi ýalydyr.

Festiwala gatnaşyjylar hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowa Ýüzlenmesinde türkmen topragynda görkezilen myhmansöýerlik üçin tüýs ýürekden hoşallyklaryny beýan edip, bu giň möçberli, halkara derejeli çäräniň dostlukly halklaryň aşpezleriniň milli we dünýä aşhanasynyň naharlaryny taýýarlamakda tejribe alyşmak işinde, bu ugurda däpleri özara baýlaşdyrmakda hyzmatdaşlygy dowam etdirmäge, mundan beýläk-de ösdürmäge ýardam berjekdigine ynandyrdylar.

Şol gün Awazada geçirilen Merkezi Aziýa ýurtlarynyň medeniýet we sungat ussatlarynyň konsertiniň çäklerinde Merkezi Aziýa ýurtlarynyň halklarynyň milli tagamlarynyň halkara festiwalyna gatnaşan iň gowy aşpezleri sylaglamak dabarasy boldy. BMG-niň Baş sekretarynyň ýörite wekili, BMG-niň Türkmenistandaky Merkezi Aziýa üçin öňüni alyş diplomatiýasy boýunça sebit merkeziniň ýolbaşçysy Natalýa German festiwala gatnaşyjy ýurtlaryň milli toparlarynyň her birine festiwalyň ýeňijisiniň diplomyny, gymmat bahaly sowgatlary hem-de ABŞ-nyň 10 müň dollaryny gowşurdy.

Berkarar döwletimiziň bagtyýarlyk döwründe «Awaza» milli syýahatçylyk zolagynda üstünlikli geçirilen Merkezi Aziýa ýurtlarynyň halklarynyň milli tagamlarynyň halkara festiwaly oňyn Bitaraplyk, açyklyk we goňşy ýurtlar hem-de dünýäniň ähli gyzyklanma bildirýän döwletleri bilen giň halkara hyzmatdaşlyk syýasatynda öz dowamyny tapan türkmen halkyna mahsus myhmansöýerlik, özara düşünişmek, goldaw bermek, dostluk ýaly häsiýetleriň aýdyň nyşany boldy.

(TDH).

Adamyň durmuş-ykdysady hukuklaryna degişli bolan, esasy konstitusion hukuklaryň biri hasaplanýan zähmete bolan hukuk barada gürrüňden öňinçä, zähmetiň adamyň we jemgyýetiň durmuşynda ähmiýeti barada aýtmak ýerlikli bolar. Islendik jemgyýetiň maddy binýadyny adamyň zähmeti, işi emele getirýär. Şol bir wagtyň özünde zähmet adamy kämilleşdirýär we özgerdýär. Möhüm oýlap tapyşlar, jemgyýetiň ylmy-tehniki ösüşiniň ählisi ynsanyň akyl işjeňliginiň we fiziki zähmetiniň netijesidir.

Zähmet adamzat jemgyýetiniň barlygynyň baş şertidir. Ylmy edebiýatlarda käbir alymlaryň bellemegine görä, zähmet, ilki bilen, adamyň we tebigatyň arasynda bolup geçýän ösüşiň barşydyr. Zähmet diňe bir adamyň tebigata edýän täsiri bolman, önümçiligiň barşynda adam öz başarnyklaryna akyl ýetirýär we ony kämilleşdirýär. Zähmet gatnaşyklaryna girmek bilen, adamyň akyl we fiziki işjeňligi artýar, ol jemgyýetiň işjeň düzüminiň bir bölegine öwrülýär.

Adam öz zähmeti arkaly durmuş-ykdysady hem-de ruhy isleglerini kanagatlandyrýar. Zähmet jemgyýetiň durnukly ösüşini, bolelin ýaşaýşyny kesgitleýär. Hormatly Prezidentimiziň nygtaýşy ýaly, zähmet raýatlarymyz üçin ussatlygyň we jemgyýetde özüňi ykrar etdirmegiň hakyky mekdebidir, maşgalanyň bolelin, abadan durmuşda ýaşamagynyň çeşmesidir. Şeýlelikde, zähmete hukuk esasy we iň möhüm adam hukuklarynyň biri hökmünde ilkinji gezek Adam hukuklarynyň ählumumy Jarnamasynda (1948 ý.), soňra Ykdysady, durmuş we medeni hukuklar barada halkara Ylalaşykda (1966 ý.) ykrar edildi. Türkmenistan dünýäniň hukuk giňişligine goşulmak bilen, adam hukuklary, şol sanda zähmet hukuklary ulgamynda halkara şertnamalar boýunça borçnamalary öz üstüne aldy. Halkara zähmet guramasynyň bu ulgamda esas goýujy 10-dan gowrak konwensiýasyna goşuldy. Häzirki wagtda bu konwensiýalaryň kadalary ýurdumyzyň zähmet kanunçylygyna ornaşdyrylýar we kadalaşdyryjy hukuk namalary taýýarlananda, olardan ugur alynýar. Zähmeti guramagyň hem-de goramagyň hukuk esaslaryny döretmek we kämilleşdirmek arkaly zähmet kanunçylygyny emele getirmegiň, ösdürmegiň ýolunda amal edilýän işler her bir raýatyň mynasyp, öndürijilikli zähmet çekmegine ýardam edýär. Ýurdumyzy durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Prezident maksatnamasynda iş, durmuş üpjünçiligi çygrynda kanunçylygyň kämilleşdirilmegi, ilaty durmuş taýdan goramagyň ulgamyna täze usullaryň girizilmegi göz öňünde tutulýar. Zähmet bilen baglanyşykly ulgamy dolandyrmagyň täze ugurlaryny döretmek, zähmeti goramak, halkara guramalar bilen hyzmatdaşlygy ösdürmek ýaly, ulgamlaýyn meseleleriň üstünde işlemek barada hem aýdylýar.

Türkmenistanyň Konstitusiýasynyň 49-njy maddasynda her bir adamyň zähmete, öz islegine görä hünär, kär we iş ýerini saýlap almaga, zähmetiň sagdyn we howpsuz şertlerine hukugy ykrar edilýär. Bu kadalar zähmete hukugyň esasy düzüji böleklerini emele getirýär. Bu kada Türkmenistanyň Zähmet kodeksi, «Ilatyň iş bilen üpjünçiligi hakynda» Türkmenistanyň Kanuny, şeýle hem beýleki kadalaşdyryjy hukuk namalary arkaly giňeldilýär we üpjün edilýär. Zähmet kanunçylygynda yglan edilen raýatlaryň zähmete hukuklarynyň kepillendirmeleri bilen birlikde «Ilatyň iş bilen üpjünçiligi hakynda» Kanunda käriňi, kesp-kär görnüşiňi, iş ýeriňi öz garaýşyň boýunça erkin saýlamak, sagdyn, howpsuz zähmet şertleriniň döredilmegi, kär, iş edinmekde we zähmetiň mukdaryna, hiline laýyk gelýän derejede höweslendirmek, gulluk boýunça ýokary çekilmek babatda her kime deň hukuklaryň, mümkinçilikleriň üpjün edilmeginiň döwlet tarapyndan kepillendirilýändigi bellenýär.

Ýokarda agzalan Kanunda raýatlaryň kemsitmeleriň islendik görnüşinden, işe kabul etmekden esassyz ýüz öwürmelerden, bikanun işden çykarylmadan, zähmet şertnamasynyň bes edilmeginden, işsizlikden goralmagy; işsizleriň we iş gözleýänleriň hünär ýa gaýtadan taýýarlygyna, hünäriň ýokarlandyrylmagyna ýardam edilmegi ýaly döwlet kepillikleriniň göz öňünde tutulmagy adamlaryň zähmet çekmäge hukuklarynyň durmuşa geçirilmeginiň kanunçylyk esasy bolup çykyş edýär.

Türkmenistanyň zähmet kanunçylygy döwrüň talabyny hem-de adamyň we raýatyň bähbidini nazara alyp kämilleşdirilýär. Her bir adamyň döredijilik, intellektual mümkinçiliklerini durmuşa geçirmek, zähmeti guramak, onuň netijeliligini gazanmak, hünärmenleriň hünär ussatlygyny ýokarlandyrmak zähmet çygryndaky gatnaşyklaryň möhüm düzüm bölegini emele getirýär. Şu nukdaýnazardan, işgär işe kabul edilende, wezipe borçlary hakynda düzgünnamada bildirilýän talaplardan ugur almak hökman bolup durýar.

Işgäriň bellenilen tertipde we şertlerde zähmet şertnamasyny baglaşmaga, ony üýtgetmäge, ýatyrmaga, şertnamada şertlendirilen işiň özüne berilmegini talap etmäge, zähmeti guramagyň, tehniki howpsuzlygyň döwlet ülňülerinde göz öňünde tutulan şertlere, sanitariýanyň, arassaçylygyň, köpçülikleýin şertnamanyň talaplaryna laýyk gelýän iş ornuna hukuklary göz öňünde tutulýar. Şunda işgäriň deň gymmaty bolan zähmet üçin deň töleg, öz kärine, hünär derejesine, zähmetiň çylşyrymlylygyna, ýerine ýetirilen işiň mukdaryna we hiline laýyklykda zähmet hakyny doly möçberde almaga haky bardyr. Zähmet hakynyň Türkmenistanyň kanunçylygy bilen bellenen hakyň iň az möçberinden pes bolmaly däldigi baradaky kadalar her işgäriň zähmet haky babatdaky hukuklary kepillendirilende, esas goýujy ygtybarly hukuk binýady bolup hyzmat edýär. Bular bilen birlikde işgärleriň aýry-aýry kärler, toparlar üçin iş wagtynyň dowamlylygyny, gysgaldylan wagtyny bellemek, hepdelik dynç günlerini, işlenmeýän baýramçylyk, hatyra günlerini, şeýle hem her ýylky hak tölenilýän esasy we goşmaça rugsatlary bermek bilen üpjün edilýän dynç alşa; hünär taýýarlygyna, gaýtadan taýýarlygy, hünäri ýokarlandyryşy geçmäge; ylmy-intellektual eýeçilige, rasionalizatorçylyk ýa-da oýlap tapyjylyk üçin awtorlyga, awtorlyk hukuklary üçin sylaga hukuklary işgäriň öndürijilikli, döredijilikli işlemegine şert döredýär.

Işgäriň agzalan hukuklary bilen bir hatarda, öz wezipe borçlaryna laýyklykda, zähmet düzgün-nyzamyny we beýleki zerur talaplary ýerine ýetirmegi bilen baglanyşykly resminamalar hem hereket edýär. Ýurdumyzda zähmet ulgamynda raýatlaryň konstitusion hukugynyň ilatyň iş bilen üpjünçiligini kämilleşdirmek arkaly amala aşyrylmagy möhüm wezipeleriň hatarynda durýar. «Ilatyň iş bilen üpjünçiligi hakynda» Türkmenistanyň Kanunynyň 13-nji maddasynda her bir adamyň iş ýerini erkin saýlap almaga we işe ýerleşmäge hukugynyň işe ýerleşmekde iş berijä göni ýüz tutulmagy ýa-da iş bilen üpjünçilik gulluklarynyň ýardamy arkaly ýa-da kanunçylyga laýyklykda işe ýerleşdirmek bilen meşgullanýan hususy telekeçileriň, ýuridik şahslaryň ýardamy bilen durmuşa geçirip bilýändigi esasy hukuklaryň biri hökmünde beýan edilýär.

Bazar ykdysadyýeti şertlerinde işgärleriň zähmetiniň hiline, olaryň hünär derejesine talaplar ýokarlanýar. Önümçilikde ulanylýan tehnologiýalara laýyklykda, dürli hünärdäki işçiler gerek bolýar. Şu nukdaýnazardan, işgärleriň ýörite biliminiň we ýokary hünär taýýarlygynyň, umumy medeniýetiniň bolmagy zähmet öndürijiliginiň ýokarlanmagynyň möhüm şerti bolup durýar. Umuman aýdanymyzda, ähli ugurlar boýunça düýpli döwrebaplaşmak ýoly bilen barha öňe barýan döwletimizde dürli pudaklarda zähmet çekjek kämil hünärmenleri taýýarlamak, olary döredijilik mümkinçiliklerini doly açmaga ýardam etjek iş orunlary bilen üpjün etmek üçin düýpli özgertmeler amala aşyrylýar. Ýurdumyzyň ösüşlerine goşant goşýan, il bähbidine gönükdirilýän bu özgertmeler elmydama üstünliklere beslensin!

Merjen BORJAKOWA,

Türkmenistanyň Milli Geňeşiniň Mejlisiniň Durmuş syýasaty baradaky komitetiniň hünärmeni.

«Awaza» milli syýahatçylyk zolagynda 6-njy awgustda Gazagystan Respublikasynyň, Gyrgyz Respublikasynyň, Täjigistan Respublikasynyň, Türkmenistanyň hem-de Özbegistan Respublikasynyň Prezidentleriniň gatnaşmaklarynda geçirilen Merkezi Aziýanyň döwlet Baştutanlarynyň nobatdaky konsultatiw duşuşygy bu ýurtlaryň ösüş meýillerini beýan edýän, özara bähbitli hyzmatdaşlygyň ýakyn döwür üçin ylalaşylan ugurlaryny kesgitleýän möhüm syýasy çäre boldy.

Ýokary derejeli bu çäre sebitdäki hyzmatdaşlyk meýdançasynyň bu görnüşiniň peýdalydygyny görkezdi. Duşuşykda hormatly Prezidentimiz ýurtlarymyzyň Hökümetlerine ozalky konsultatiw duşuşyklaryň netijeleri boýunça kabul edilen resminamalaryň mazmunyna çuňňur seljerme geçirilmeginiň, orta möhletli döwre niýetlenip, ozal gazanylan ylalaşyklary ýerine ýetirmek boýunça çäreleri kesgitlemegiň hem-de bilelikdäki işleriň ileri tutulýan ugurlaryny kesgitleýän «Ýol kartasyny» kabul etmegiň zerurdygyny nygtady.

Merkezi Aziýa döwletleriniň ykdysadyýetiniň esasy düzüm bölegi energetika bolup durýar. Bu ugurdaky hyzmatdaşlykda Özbegistana türkmen tebigy gazynyň iberilmegi, Türkmenistan — Özbegistan — Gazagystan — Hytaý halkara gaz geçirijisiniň gurulmagy gaz pudagynda netijeli, sebitleýin hyzmatdaşlygy ösdürmegiň mysallaryna öwrüldi.

Elektrik energetikasy babatda Türkmenistanyň Lebap we Mary welaýatlaryndaky önümçilik kuwwatlyklary Merkezi Aziýanyň döwletlerine elektrik energiýasynyň iberilişini ep-esli artdyrmaga mümkinçilik berýär. Hyzmatdaşlygyň bu ugruna ulgamlaýyn we anyk häsiýetli çemeleşilmegi maksadalaýykdyr. Bitewi energiýa ulgamynyň döredilmegi sebitiň ýurtlarynda elektrik energiýasynyň üpjünçiliginiň has ygtybarly bolmagyna mümkinçilik döreder.

Mälim bolşy ýaly, taryhda ykdysadyýetiň gülläp ösmegi, söwda gatnaşyklary arkaly öndüriji güýçleriň ösmegine amatly şertleriň döredilmegi deňze çykalgasy bolan ýurtlara mahsus bolupdyr. Häzirki zamanda demir ýol we awtomobil ulaglary hem ulag infrastrukturasynyň iňňän möhüm bölekleri bolup durýar. Ulag ulgamy boýunça sebitleýin strategik maksadyň gazanylmagy Demirgazyk — Günorta we Gündogar — Günbatar ugurlary boýunça ozal bar bolan üstaşyr ulag geçelgeleriniň netijeli işledilmegi hem-de täzeleriniň döredilmegi bilen bagly bolup, şol ugurlarda Merkezi Aziýa zerur baglanyşdyryjy halka bolup hyzmat edýär. Şunuň bilen baglylykda, hormatly Prezidentimiz ulag pudagynda bilelikde işlemegiň toplanan tejribesini ulanyp, Merkezi Aziýa ýurtlarynyň utgaşykly ulag ulgamyny döretmek boýunça anyk meýilnamalary düzmäge girişmegi teklip etdi. Bu ugurda ulag logistikasyny ösdürmek boýunça bilelikdäki tagallalaryň edilmeginiň hem geljegi uludyr.

Türkmenistanyň Hazar deňzinde öz port kuwwatlyklaryny Merkezi Aziýa ýurtlarynyň ählisiniň bähbitlerine peýdalanmak üçin hödürlemäge taýýardygyny milli Liderimiz belläp geçdi we Merkezi Aziýa — Hazar — Gara deňzi sebiti ugry boýunça Gündogar Ýewropa çykalgasy boljak, şeýle-de Merkezi Aziýa — Ýakyn Gündogar ugry boýunça täze ulag-kommunikasiýa ýollaryny kemala getirmegiň mümkinçiliklerini öwrenmek boýunça hökümet derejesinde bäş taraplaýyn işçi toparyny döretmek baradaky teklibi öňe sürdi. Şonuň ýaly-da, söwda-ykdysady gatnaşyklary täzeden dikeltmek, özara haryt dolanyşygynyň möçberini artdyrmak, ony giňeltmek, hil taýdan täzelemek meselelerine ünsi çekip, şonda özara salgytlar we paçlar, ýeke-täk üstaşyr tölegleri kesgitlemek, gümrük we migrasiýa amallaryny ýeňilleşdirmek babatda kadalary hem-de düzgünleri sazlaşdyrmak meselelerini ara alyp maslahatlaşyp boljakdygyny hem nygtady.

Häzirki wagtda Merkezi Aziýa ýurtlarynyň arasynda daşary söwda dolanyşygynyň möçberi barha artýar. Hususan-da, soňky ýyllarda Türkmenistanyň Gazagystan, Özbegistan we Gyrgyzystan döwletleri bilen söwda dolanyşygy eksport we import boýunça-da depginli artdy. Emma möçber taýdan ony has-da ösdürmekde heniz peýdalanylmadyk mümkinçilikler bar hem-de sebitdäki ähli ýurtlaryň milli ykdysadyýetleriniň durnukly ösüşiniň barşynda bu mümkinçilikler barha giňelýär.

Şunuň bilen baglylykda, hormatly Prezidentimiz öz çykyşynda haryt dolanyşygynyň möçberini artdyrmak we diwersifikasiýalaşdyrmak boýunça anyk seljermeleri hem-de iş ýüzünde amala aşyryp boljak teklipleri taýýarlamagyň ýollaryny ulgamlaýyn esasda gözläp tapyp biljek bäş taraplaýyn iş edarasynyň zerurdygyny belledi. Munuň özi sebitdäki ýurtlaryň aýry-aýrylykda durmuşa geçirilýän importyň öwezini doluş we eksporta nazarlanyş çäreleriniň umumy netijesiniň özara peýdalylyk esasynda ýokary bolmagyna gönükdirilip, bu ugurdaky hereketleriň ylalaşykly utgaşdyrylmagyna ýardam eder.

Merkezi Aziýadaky ekologik ýagdaýy gowulandyrmak boýunça tagallalary utgaşdyrmagyň sebitleýin hyzmatdaşlygyň esasy meseleleriniň hatarynda durýandygyny, ilkinji nobatda, Araly halas etmek, ýerleriň ýaramazlaşmagyna, çölleşmegine garşy göreşmek, buzluklary gorap saklamak, suw serişdelerinden oýlanyşykly peýdalanmak meseleleriniň has möhüm ähmiýetlidigini bellemek bilen, döwlet Baştutanymyz bu ugurlarda oňat işläp taýýarlamalaryň bardygyny, sebit we halkara derejede möhüm çözgütleriň kabul edilendigini aýtdy.

Suw serişdelerini aýawly peýdalanmagyň wezipeleri Birleşen Milletler Guramasy tarapyndan yglan edilen 2030-njy ýyla çenli döwür üçin Durnukly ösüş maksatlarynyň hataryna girýär. Bu meselede sarp edijiler tarapyndan, ozaly bilen hem, ekerançylykda suwy rejeli peýdalanmak bilen bir hatarda, suw serişdelerini dolandyryş ulgamyny kämilleşdirmegiň ähmiýeti artýar. Şonda döwletara we milli derejelerdäki wezipeler tapawutlanýar. Iri tebigy suw çeşmeleriniň gözbaşyndaky buzluklary gorap saklamak we suw serişdeleriniň durnukly täzelenmegine ýardam edýän beýleki çäreler sebitleýin derejedäki umumy häsiýete eýedir. Merkezi Aziýa sebitinde bitewi energiýa ulgamynyň emele getirilmegi gidroelektrik stansiýalaryň işini oba hojalygynda suwa bolan möwsümleýin islegleriň ýagdaýyna görä düzgünleşdirmäge-de belli bir derejede şert döredip biler. Suw serişdelerini dolandyrmagyň milli derejedäki ulgamy barada aýdylanda, ozaly bilen, suw akymyny ýyllar arasynda we ýylyň dowamynda önümçiligiň ýagdaýyna görä paýlamak üçin uly we çaklaň suw howdanlar ulgamynyň emele getirilmegi, suw akabalarynyň geçiriş ukybynyň gowulandyrylmagy hem-de sanly tehnologiýalary ulanmak arkaly degişli agrotehniki möhletlerde ekerançylyk hojalyklaryna suw goýberilişiniň kämilleşdirilmegi zerur bolup durýar. Şeýle hem ekerançylykda suw tygşytlaýjy innowasion tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagyny ykdysady taýdan höweslendiriş çäreleriniň işlenip düzülmegi, bu işleriň netijeliligine döwrüň talaplaryna laýyk gelýän baha beriş görkezijiler ulgamynyň emele getirilmegi ylmyň öňünde hem täze wezipeleri goýýar. Bu ugurlarda sebitdäki ýurtlaryň degişli ylmy edaralarynyň tagallalaryny birleşdirmegiň geljegi bar.

Ýokary derejede geçirilen bu konsultatiw duşuşykdaky sebitiň döwletleriniň Prezidentleriniň çuň manyly çykyşlarynda-da türkmen tarapynyň başlangyçlary makullanyldy hem-de birnäçe oňyn teklipler girizildi. Hususan-da, özara söwdanyň möçberini artdyrmak, sebitleýin söwda-ykdysady hyzmatdaşlygyň umumy ugurlary hakynda ylalaşygy kabul etmek, dünýä ykdysadyýetinde häzirki wagtda emele gelen çylşyrymly ýagdaýlary nazara alyp, sebitiň durnukly ösüşini üpjün etmek, Merkezi Aziýa ýurtlarynyň eksport mümkinçiliklerini giňeltmek, senagat önümçiligi, sanly ykdysadyýet, innowasiýalar, ýokary tehnologiýalar, syýahatçylyk, azyk, ulag, energetika babatda hyzmatdaşlygy ösdürmek, sebitiň ykdysadyýetiniň strategik taýdan möhüm pudaklaryna maýa goýumlaryny çekmek üçin bilelikdäki çäreleri görmek, azyk howpsuzlygyna gözegçilik etmegiň sebitleýin ulgamyny ornaşdyrmak, ekologiýa babatdaky hyzmatdaşlygy mundan beýläk hem pugtalandyrmak, dünýädäki koronawirus ýokanjynyň pandemiýasyndan soňky döwürde ykdysady ösüşi üpjün etmekde bilelikde işleşmek, farmakologiýa, örän möhüm derman serişdelerini öndürmek boýunça kooperasiýa ulgamynda ylmy hyzmatdaşlygy ýola goýmak babatda tejribe alşylmagyny giňeltmek, ynsanperwer gatnaşyklary ösdürmek, Merkezi Aziýanyň ýaşlarynyň forumyny geçirmek baradaky pikirler beýan edildi.

Merkezi Aziýanyň döwlet Baştutanlarynyň konsultatiw duşuşygynyň jemleri boýunça Bilelikdäki Beýannamada ykdysady hyzmatdaşlyk babatda söwda-ykdysady, maýa goýum, senagat, maliýe, energetika, oba hojalygy, kommunikasiýa, durmuş, ekologiýa ugurlarynda we özara gyzyklanma bildirilýän beýleki ugurlarda gatnaşyklary mundan beýläk-de berkitmek arkaly Merkezi Aziýa sebitini durnukly ösdürmegiň üpjün edilmegi ilkinji nobatdaky wezipe hökmünde görkezilýär. Şonuň ýaly-da taraplaryň bilim, ylym diplomatiýasy babatda, ýokary okuw mekdepleriniň arasynda we ylmy alyşmalar boýunça sebit Maksatnamasyny işläp taýýarlamak arkaly rektorlaryň forumlarynyň, ylmy-mugallymçylyk we talyplar jemgyýetçiliginiň ylmy maslahatlarynyň hem-de simpoziumlarynyň çäklerinde hyzmatdaşlygy çuňlaşdyrmak ugrunda çykyş edýändigi hem bellenilýär.

Türkmenistanyň hormatly Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň parasatly başlangyjy, tagallasy bilen guralan bu duşuşygyň hem-de ugurdaş çäreleriň netijelerinden sebitde syýasy, ykdysady, ekologik we medeni hyzmatdaşlygy ösdürmek boýunça anyk wezipeler gelip çykýar.

Araznury ATAÝEW,

Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň bölüm müdiri, ykdysady ylymlaryň doktory.

Ýadyma düşýär, okuwçy wagtymyz tomusky dynç alyş möwsüminde oba — enemlere gezelenje giderdik. Mellekdäki ülje, garaly, saraly, şetdaly, alma baglarynda miweler düzüm-düzümdi. Şol döwürler (geçen asyryň altmyşynjy ýyllary) enem dagy miweleri gaýnadyp, mürepbe, şerbet taýýarlamaýardy diýsemem, hakykata ýakyn bolar. Biz — çagalar baglaryň şahalaryndan ýolup iýenimizi iýerdik, iýmediklerimizi-de, ýere gaçanlaryny-da çöpläp, pagsa jaýyň üçeginde ak kagyzyň ýüzüne serip goýardyk. Arada “Miweli ülke” hususy kärhanasynyň köpugurly işleri bilen tanşanymda, ine, şol zatlar hakynda oýlandym. Häzirki wagtda baglaryň düzüm-düzüm hasyly bişip ýetişdigi, hyrydarlary häzirdir. Özem öýüňe gelip, köplenç, özleri ýygyp alyp gidýändirler. Nähili gowy!

Bu hususy kärhananyň ýerleşýän ýeri bolan Mary welaýatynda miweli baglary we gök-bakja ekinlerini ösdürip ýetişdirýän daýhanlar şu babatda asla-da alada edýän däldirler. Olar we başga-da oba hojalyk önümlerini öndürijiler bilen özara şertnama esasynda işjeň hyzmatdaşlygy ýola goýan hususy kärhana satyn alnan önümleri Mary şäherinde ýerleşýän sowadyjy ammarlar toplumynda uzak möhlet saklamak bilen, indi bäş ýyla golaý wagt bäri ilaty ýylyň ähli paslynda ter miweler we gök-bakja ekinleri bilen üpjün edip gelýär. Tomus paslynda, ýagny güneşli ülkämizde miweleriň, ir-iýmişleriň, gök-bakja ekinleriniň bol-bereketli döwründe bu hususy kärhanada işler has-da gyzyşýar.

Ýewropanyň öňdebaryjy kompaniýalary tarapyndan gurlup, iň kämil enjamlar ornaşdyrylan, sanly ulgam arkaly dolandyrylýan, müň tonnalyk sowadyjy ammarlar toplumynda işler tapgyrlaýyn alnyp barylýar. Onda zähmet çekýän 250-den gowrak hünärmeniň bir topary satyn alnan önümleri arassalamak işlerini alyp barsa, ýene bir topary olary saýlap, owadan gaplara gaplaýar. Olaryň edil şol günlerde satuwa goýberilýäni bir aýry, gyşa saklanýany bir aýry edilip, görnüşlere bölünýär.

— Sowadyjy ammarymyzda gök-bakja önümleriniň we miweleriň hersiniň aýratynlykda saklanyş şertleri bar. Mysal üçin, almany +1 — +3 gradus aralygynda 3-4 aýa çenli, şetdalyny 0 gradusda 2 aýa çenli, armydy 0 gradusda 3 aýa çenli saklap bolýar. Şonuň ýaly-da banany +12 — +14 gradusda 4 aýa çenli, ýeralmany +5-+6 gradusda 10 aýa çenli, sogany +1-+2 gradusda 9 aýa çenli saklamak mümkin. Beýleki önümleri-de uzak möhlete saklamak üçin aýry-aýry şertleriň berjaý edilmegi hökmandyr. Bu şertleriň kada laýyklykda berjaý edilmedik, sowadyjy ammaryň çyglylyk derejesiniň bellenen ölçeglere laýyk gelmedik ýagdaýynda önümler öz terligini, ýokumlylygyny, hatda harytlyk görnüşini-de basym ýitirmek bilen bolýar. Barlaghanamyzyň hünärmenleri sanly ulgam arkaly bu işlere berk gözegçilik etmek bilen, önümleriň hiline aýratyn üns berýärler.

Nurly güneşe baý türkmen topragynyň miweleri, gök-bakja ekinleri ekologik taýdan arassalygy, üýtgeşik tagamy bilen tapawutlanýar. Şeýle bolansoň, olara diňe içerki bazarda däl, ýurdumyzyň daşynda-da isleg barha artýar. Şonuň üçin önümçiligimizi giňeltmek maksady bilen, häzirki wagtda Mary şäheriniň Baýram han köçesiniň ugrunda bir wagtda 12 müň 200 tonnadan gowrak gök we bakja önümlerini, dürli miweleri saklamaga, gaýtadan işlemäge mümkinçilik berýän ýene-de bir sowadyjy ammarlar toplumynyň gurluşygyny alyp barýarys. Şeýle-de hormatly Prezidentimiziň Kararyna laýyklykda, welaýatyň Wekilbazar etrabynyň “Türkmenistan” daýhan birleşiginiň çäginden uzak möhlete bölünip berlen 50 gektar ýer böleginde banan we sitrus miwelerini ösdürip ýetişdirmek üçin döwrebap ýyladyşhana toplumynyň gurluşygyna başladyk. Häzirki wagtda onuň ýer-gurluşyk işleri alnyp barylýar. Täze önümçilikleriň işe girizilmegi bilen, Gahryman Arkadagymyzyň döredip berýän giň mümkinçiliklerinden peýdalanyp, önümlerimizi geljekde daşarky bazarlara-da eksport etmegi meýilleşdirýäris — diýip, hususy kärhananyň ýolbaşçysy Maksatmyrat Gurbanmuhammedow gürrüň berýär.

Ýeri gelende, hususy kärhananyň Özbegistan, Gyrgyzystan, Owganystan, Gazagystan ýaly döwletler bilen özara hyzmatdaşlyk saklap, söwda işlerini amala aşyrmagynyň netijesinde, “Hoşwagt” haryt nyşanly azyk önümleriniň daşarky bazarlarda mynasyp orun alandygyny bellemeli. Türkmen telekeçileriniň gaplaýan üýtgeşik tagamly kofe we kakao önümleri, körpeler üçin niýetlenen ýeňil mekgejöwen taýajyklary, mekgejöwenden we bugdaýdan çipsileri, guradylan çörek bölejikleri, bally patraklary, karamel süýjüleri diňe içerki bazarda däl, daşarky bazarda-da uly islege eýe bolýar.

Diňe bu-da däl. “Miweli ülke” hususy kärhanasynyň Mary şäheriniň çäginde 4 gektar ýerde tohumlyk ýeralma saklamak üçin niýetlenen, sygymy 21 müň 200 tonna barabar bolan sowadyjy ammarlar toplumynyň taslamasyny taýýarlap, ony amala aşyrmagy maksat edinýändigini aýtsak, telekeçileriň alyp barýan işleriniň köpugurlydygyna doly göz ýetirmek mümkin. Garaşsyz, baky Bitarap ýurdumyzda mähriban Arkadagymyzyň tagallasy bilen uly ösüşlere, belent sepgitlere eýe bolýan şeýle işjanly telekeçileriň barha artmagy ak bazarlarymyzyň haryt bolçulygyna, halkymyzyň bereketli saçaklarynyň türkmen topragynyň ekologik taýdan arassa, ýokary hilli önümleri bilen baýlaşmagyna getirýär. Şonuň bilen birlikde täze iş orunlarynyň döredilip, halkymyzyň ýaşaýyş-durmuşynyň öňküden-de gowulandyrylmagyna türkmen telekeçileriniň goşandy barada oýlananyňda, bu asylly işleri alyp barýan işewürlere buýsanjyň artýar.

“Miweli ülkäniň” zähmetsöýer hünärmenleri hem datly miweleri bilen “Türkmenistan — parahatçylygyň we ynanyşmagyň Watany” ýylynda mukaddes Garaşsyzlygymyzyň şanly 30 ýyllygynyň toý saçaklaryny bezemegi maksat edinýärler.

Keýik UMAROWA.

“Türkmenistan”

Aşgabat, 12-nji awgust (TDH). Şu gün Oba hojalyk toplumynyň binasynda «Hazar deňziniň daşky gurşawyny goramak boýunça hyzmatdaşlyk» atly ylmy-amaly maslahat geçirildi. Şanly senä — Hazar deňziniň gününe bagyşlanan bu maslahaty hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň tabşyrygy boýunça Türkmenistanyň Oba hojalyk we daşky gurşawy goramak ministrligi, Suw hojalygy baradaky döwlet komiteti hem-de Türkmenistanyň DIM-niň goldaw bermeginde Hazar deňzi instituty bilelikde guradylar. Hazar deňziniň güni Hazarýaka döwletlerinde hem her ýyl bellenilýär.

Maslahata wideoaragatnaşyk arkaly Azerbaýjanyň, Eýranyň, Gazagystanyň, Russiýanyň we Türkmenistanyň ugurdaş ministrlikleriniň ýolbaşçylary hem-de hünärmenleri, şeýle-de ýurdumyzda işleýän diplomatik wekilhanalaryň, iri halkara guramalaryň — BMG-niň Ösüş maksatnamasynyň (UNDP), Ýewropada Howpsuzlyk we Hyzmatdaşlyk Guramasynyň, Ýewropa Bileleşiginiň, Birleşen Milletler Guramasynyň Daşky gurşaw baradaky maksatnamasynyň (UNEP), BMG-niň Azyk we oba hojalyk guramasynyň (FAO), Merkezi Aziýanyň sebit ekologiýa meseleleri boýunça merkeziniň, Germaniýanyň halkara hyzmatdaşlyk jemgyýetiniň (GIZ) hem-de beýleki guramalaryň wekilleri gatnaşdylar.

Forumyň gün tertibine kenarýaka ýurtlaryň Hazar deňziniň ekologiýa abadançylygyny üpjün etmek işinde hyzmatdaşlygyna degişli möhüm meseleleriň giň toplumy girizildi. Çykyşlarda bu ulgamda sebitiň döwletlerinde alnyp barylýan köptaraplaýyn işler giňişleýin beýan edildi.

Daşky gurşawy goramak hem-de tebigy serişdelerden rejeli peýdalanmak hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow tarapyndan alnyp barylýan döwlet syýasatynyň ileri tutulýan meseleleriniň biridir. Türkmenistan bu ugurda halkara hyzmatdaşlyga işjeň gatnaşyjy bolmak bilen, bu hyzmatdaşlygyň yzygiderli, toplumlaýyn, şol sanda BMG tarapyndan kabul edilen Durnukly ösüş maksatlaryna ýetmek bilen baglylykda oňyn häsiýete eýe bolmagy ugrunda tagalla edýär. Milli Liderimiziň Birleşen Milletler Guramasynyň Baş Assambleýasynyň hem-de beýleki iri forumlaryň belent münberinden öňe süren döredijilikli başlangyçlary munuň aýdyň subutnamasydyr.

Bu gün Hazar sebiti uglewodorod serişdeleriniň gazylyp çykarylýan hem-de iberilýän iri dünýä merkezleriniň biri hökmünde okgunly ösüşe eýe bolýar. Şunuň ýaly şertlerde biziň ýurdumyz umumy wezipäniň — örän baý köpdürli ösümlik we haýwanat dünýäsine eýe bolan tebigatyň täsin gudraty bolup durýan bu deňziň bioköpdürlüligini gorap saklamagyň zerurlygy bilen ykdysady bähbitleri utgaşdyrmak meselesiniň oňyn çözülmegini, ekologiýa deňagramlylygynyň bozulmagyna ýol bermezligi möhüm hasaplaýar.

Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow «Awaza» milli syýahatçylyk zolagynda 2019-njy ýylyň awgust aýynda geçirilen birinji Hazar ykdysady forumynda eden çykyşynda Hazar sebitinde ähli taslamalaryň ýokary halkara ekologiýa ölçegleri esasynda amala aşyrylmalydygyny belledi.

Döwlet Baştutanymyz Hazar deňziniň baý tebigy serişdelerini aýawly saklamaga hem-de rejeli ulanmaga gönükdirilen tebigaty goraýyş çäreleriniň toplumy hökmünde täze Hazar ekologiýasy maksatnamasynyň döredilmegi baradaky pikirini aýdyp, bu maksatnamanyň Hazarda ekologiýa ýagdaýynyň monitoringi wezipesini amala aşyryp hem-de kenarýaka ýurtlarynyň hökümetlerine degişli maslahatlary taýýarlap biljekdigini belledi.

“Biz ekologiýanyň ykdysady we täjirçilik bähbitlerine bakna bolup bilmejekdigine berk ynanýarys” diýip, hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedow Hazar üçin “ýaşyl diplomatiýanyň” netijeli gurallarynyň ýola goýulmagyny teklip edip, bu işe döwletleriň, halkara agentlikleriniň, ekologiýa merkezleriniň hem-de köpçülikleýin habar beriş serişdeleriniň çekilmegi ugrunda pikirini beýan etdi.

Türkmenistan Hazar deňzinde hyzmatdaşlygyň şertnamalaýyn-hukuk binýadyny ösdürmekde möhüm orny eýeleýär hem-de bu işler Hazarýaka döwletleri bilen bilelikde, ekologiýa talaplaryny nazara almak bilen, halkara hukugyň çäklerinde dowam etdirilýär.

Hormatly Prezidentimiz Gurbanguly Berdimuhamedowyň teklibi boýunça Hazar deňziniň suw biologiýa serişdelerini gorap saklamak we rejeli peýdalanmak, adatdan daşary ýagdaýlary duýdurmak hem-de aradan aýyrmak, söwda-ykdysady we ulag ulgamlarynda hyzmatdaşlyk hakynda ylalaşyklar işlenip taýýarlanyldy hem-de soňra olara gol çekildi. Türkmenistanyň Hazar deňziniň gidrometeorologiýasy boýunça Utgaşdyryjy komitete başlyklyk eden döwründe degişli ylalaşygy taýýarlamak işi tamamlandy.

Häzirki wagtda täze kadalaşdyryjy hukuk resminamalarynyň toplumy taýýarlanylýar, olary Hazarýaka döwletleriniň Baştutanlarynyň VI sammitiniň gün tertibine girizmek meýilleşdirildi. Şol meseleleriň hatarynda Hazarda ylmy barlaglary hem-de gözleg-halas ediş işlerini geçirmek ulgamynda ylalaşyklar bar, milli Liderimiz V Hazar sammitinde şeýle ylalaşyklary işläp taýýarlamak başlangyjyny öňe sürdi. Mundan başga-da, biziň ýurdumyz Hazar deňzinde howpsuzlyk — bikanun balyk tutulmagyna garşy göreş hem-de gämi gatnawlarynyň howpsuzlygyny üpjün etmek ulgamynda Ylalaşyga iki teswirnamany taýýarlamak üçin gepleşikler meýdançasyny teklip edýär.

Deňiz ulagy, syýahatçylyk, gämide syýahatçylyk we beýleki ulgamlarda hyzmatdaşlyk hakynda bäştaraplaýyn resminamalar işlenip taýýarlanylýar.

Hazar deňziniň meseleleri boýunça ýokary derejedäki Iş topary, Hazar deňziniň deňiz gurşawyny goramak boýunça Çarçuwaly konwensiýa (Tähran konwensiýasy), Hazar deňziniň suw-biologiýa serişdelerini gorap saklamak, rejeli peýdalanmak hem-de olary bilelikdäki gorlar bilen dolandyrmak, Hazar ykdysady forumy kenarýaka ýurtlaryň hyzmatdaşlygynyň netijeli gurallary bolup durýar.

Tebigaty goraýyş ulgamynda BMG hem-de onuň ýöriteleşdirilen edaralary, şol sanda Birleşen Milletler Guramasynyň Daşky gurşaw baradaky maksatnamasy, Birleşen Milletler Guramasynyň Bilim, ylym we medeniýet meseleleri boýunça guramasy (ÝUNESKO), Halkara deňiz guramasy, Birleşen Milletler Guramasynyň Azyk we oba hojalyk guramasy hem-de beýleki abraýly düzümler bilen strategik hyzmatdaşlyga uly üns berilýär. Şu ýylyň iýun aýynda Türkmenistan ÝUNESKO-nyň Hökümetara umman öwreniş toparynyň Ýerine ýetiriji geňeşine agzalyga geljekki iki ýyl üçin resmi taýdan saýlanyldy.

Maslahatda Hazar deňziniň daşky gurşawyny, bu täsin deňziň biologik köpdürlüligini goramak, onuň baýlyklaryny rejeli peýdalanmak ulgamynda milli derejede geçirilýän yzygiderli işleriň esasy ugurlary we netijeleri açylyp görkezildi.

Şunuň bilen baglylykda, Hazar deňziniň meseleleri boýunça Pudagara toparyna uly orun degişlidir. Onuň ygtyýarlyklaryna bu sebitde amala aşyrylýan ähli hojalyk işlerini utgaşdyrmak, durmuş-ykdysady taslamalaryna bilermenlik bahasyny bermek, tebigy serişdeleri özleşdirmek, daşky gurşawy goramak, ulag, gämi gatnawlary, ykdysady we gidrometeorologiýa ulgamynda hyzmatdaşlyk boýunça ylalaşyklarynyň taslamalaryny işläp taýýarlamaga gatnaşmak hem-de degişli milli kanunçylygy kämilleşdirmek boýunça teklipleri we maslahatlary taýýarlamak wezipeleri girýär.

Maslahata gatnaşyjylar Hazar deňziniň umumy abadançylygyň we ösüşiň bähbitlerine laýyk gelýän ygtybarly ekologiýa goraglylygyny üpjün etmek, halkara hyzmatdaşlygy mundan beýläk-de pugtalandyrmak baradaky pikiri beýan etdiler.