Zähmetiň halkara bölünişigi bilen baglanyşykly emele gelen harytlaryň we hyzmatlaryň alyş-çalşygynyň aýratynlygy, puluň öňünde täze wezipäni goýýar: diňe bir milli bazarda däl, eýsem halkara bazarynda hem aýrybaşgalaşmak haryt öndürijileri baglaşdyryjy serişde hökmünde çykyş etmeklik bilen alyş-çalyşygyň ählumumy ekwiwalentligini üpjün etmeli. Pul täze sypatda dünýä puly wezipsini ýerine ýetirýär. Bu wezipäniň ýüze çykmagy önümçiligiň dünýä derejesine çykmagy we haryt alyş-çalyşygynyň milliserhetleriniň çäginden daşary çykmagy bilen baglanyşyklydyr. Täze wezipäniň emele gelmek mümkinçiligi gymmatyň pul görnüşinden gelip çykýar. Pul gatnaşyklaryny gymmat bahaly metallar ýerine ýetirýän mahalyndan başlap, dünýä puly ýüze çykýar. Ýöne bu mümkinçilik hakykata öwrülýänçä, pul gatnaşyklaryny göteriji görnüş, milli dolanyşykda bolup geçýän ýoly-monetalardan galyplara çenli bolan ýoly başdan geçirmelidir.

Islendik döwletiň özüniň pul dolanyşygy ulgamy bolup, onuň hereketi şol döwletiň serhetleri bilen çäklendirilendir. Hiç bir döwlet ykdysady usullar bilen özüniň milli puluny başga bir döwletiň harytlara we hyzmatlara tölegini üzmek serişdesi hökmünde kabul etmeklige boýun edip bilmez (eger-de şol döwletiň özi islemese). Metal pul dolanyşygy şertlerinde milli pullaryň alyş-çalyşygynyň mümkinçiligi olaryň birmeňzeş esasynyň – altynyň we kümüşiň bolmagyndan gelip çykýar. Puluň moneta görnüşi gymmat bahaly metallaryň “milli lybasydyr”. Şonuň üçin milli monetalar daşary döwletlere geçirilende, şol döwletiň monetalaryna öwrülýärler. Şeýlelikde, halkara pul alyş-çalyşygynda şol bir metallar, altyn we kümüş çykyş edýär, ýöne olar döwlet tarapyndan berlen moneta görnüşlerini aýyrýarlar. Monetalar ýönekeý galyplara öwrülýärler. Halkara ykdysady gatnaşyklarynyň möhüm şerti bolup, halkara walýuta bazarynda dürli döwletleriň pul birlikleriniň biri-birine deňeşdirilmegi çykyş edýär.

Halkara hasaplaşygynda monetalar öz atlary bilen däl-de, olarda bar bolan gymmat bahaly metalyň agramy bilen kesgitlenilýär. Milli baha ölçegindäki tapawut halkara ykdysady deňeşdirilmäniň aýratyn guralynyň ýüze çykmagyny obýektiw talap edýär. Şeýle gural bolup moneta pariteti, weksel we walýuta kursy çykyş edýär. Pul köptaraply haryt bolup, aşakdaky üç häsiýete eýedir: çalyşylýan materialyň ählumumylygy-olaryň hil taýdan tapawutlanmagy; ählumumy alyş-çalyş giňişligini dünýä bazaryny öz içine almagy; wagt gatnaşygynyň ählumumylygy. Pul öz ösüşinde dünýä bazarynyň emele gelmegini habar bermek bilen diňe dünýä bazarynda köpgörnüşli haryt höküminde ösüp başlaýar. Ol dürli ýurtlarda altynyň we kümüşiň öndürilşiniň özbaşdak gymmatlarynyň ortaça dünýä jemgyýetçiliginiň zerurlygy hökmünde emele gelýär. Pul harydynyň ýeke-täk halkara gymmaty beýleki harytlaryň birmeňzeş dünýä bahalarynyň emele gelmek meýlini döredýär. Munuň özi gymmat bahaly metallaryň kem-kemden satyn alyjylyk ukybynyň ýokary bolmagy, harytlaryň bolsa azalmagy bilen düşündirilýär, netijede olaryň ýerleşişi garşylyklaýyn bolýar. Şeýlelikde, puluň haryt hökmünde köptaraplylygy milli bazarlarda bahalaryň gyradeňligine ýardam edýär. Ýöne munuň özi meýilleriň biridir. Şol bir wagtyň özünde bar bolan ymtylma garşy milli zähmet öndürijiliginiň ösüşiniň deňsizligi gyradeňligi ýok edýär.

Dünýä pulunyň wezipesi ýygnaýjy puluň milli wezipesinden gelip çykýar. Ol halkara harytlaryň we hyzmatlaryň alyş-çalşygynyň hemme görnüşlerini nagt we nagt däl hasaplaşykda amala aşyrýar. Dünýä puly şol bir wagtyň özünde gymmat ölçegi hem bolup hyzmat edýär. Halkara gymmatyň etalony bolmak bilen, dünýä puly dünýä bahalaryny kesgitleýji faktory bolup çykyş edýär. Dünýä pulunyň wezipelerinde gymmat ölçegi wezipesiniň aýratynlygy, onuň gönüden-göni milli baha ölçegininiň üsti bilen, ýa-da walýuta kursunyň üsti bilen amala aşyrylýanlygydyr. Dünýä pulunyň wezipesiniň esasy şerti milli puluň hiliniň birmeňzeşligi , ýagny hereket etmegidir. Irki döwürlerde dünýa pulunuň wezipesini gymmat bahaly metallaryň “guýlan” görnüşleri ýerine ýetiripdir. Ýöne, halkara söwdanyň giňelmegi, milli aýrybaşgalaşan haryt öndürijileriň ykdysady aragatnaşygynyň emele gelmegi, monetalaryň gaýtadan ýasalmagynyň paýyny barha artdyrýar, bu bolsa jemgyýetçilik dolanyşygynyň sap harajatlarynyň ösmegine alyp barýar. Şonuň üçin XIX asyryň ortalarynda halkara hasaplaşygynyň bu görnüşini kämilleşdirmegiň iki meýli göz öňünde tutulýar. Birinji meýil, hasaplaşykda milli altyn monetalary, olaryň moneta paritetlerini uniwersallaşdyrmagyň esasynda ulanyljak bolunanda ýüze çykýar. Netijede gaýtadan ýasamaklygyň çykdajylary kemelýär. Ikinji meýil, banklaryň üsti bilen altyny karz pullar bilen çalşyrmaklygyň halkara hasaplaşyklarynyň galyndy usuly peýdalanylanda ýüze çykýar. Şeýlelikde dünýä pulunyň ewolýusiýasy milli pullaryň ýoluny özboluşly gaýtalaýar – metallardan karz pullara örän haýal ýagdaýda geçýär. Dünýä karz pullarynyň taslamalary öňden işlenip gelinýänligine garamazdan, olar heniz döredilenok.

Dünýä karz pullarynyň ilkibaşky tejribesi halkara hasaplaşyk pul birlikleriniň döredilmegi bilen çäklenildi, öz gymmatynyň bolmanlygy sebäpli olar doly bahaly dünýä pulunyň wezipesini ýerine ýetirip bilmedi. Şonuň üçin altyn, altyn bazarlaryndaky amallaryň üsti bilen bu wezipäni ýerine ýetirmegi dowam edýär. Hümmetsizlenýän walýuta garanyňda altyn, ätiýaçlyk serişdesi hökmünde öz wezipelerini gowy ýerine ýetirýär. Şonuň üçin, durnuksyz ykdysady ýagdaýlarda döwlet derejesinde altynyň resmi gorlaryny köpeltmäge ymtylýarlar. Şeýlelikde, altyn ätiýaçlygy dünýä pullarynyň gaznasy bolup hyzmat edýärler. Şol zerarly dünýä pulunyň wezipesinde aşakdaky özgerşikler bolup geçdi:

1. Dünýa pulunyň wezipeleýin görnüşi hökmünde konwertirlenýän (daşary ýurt

walýutasyna çalyşýan) milli karz pullary giňden, halkara hasaplaşyk pul birlikleri

(SDR we esasan hem EKÝu) bölekleýin ulanylýar. (SDR we esasan hem EKÝu) bölekleýin ulanylýar.

2. Altyn diňe seýrek ýagdaýlarda, töleg balansynyň galyndysyny üzmekde we milli walýutalara öňünden satylanda (olarda halkara borçnamalary görkezilýär) ulanylýar. Puluň wezipesiniň seljermesi onuň her bir wezipesiniň aýratynlykda däl-de, olaryň jemine bir bitewilik hökmünde seredilmegini talap edýär. Puluň dolanyşyk serişdesiniň, toplaýyş serişdesiniň, töleg serişdesiniň we dünýä pulunyň serişdesiniň wezipeleri puluň hakyky hereketini ýa-da pul toplumynyň hereket etmegini emele getirýär. Puluň bu wezipeleri ýerine ýetirilmegi pul toplumynyň üç ýagdaýda hereket edip bilýänligini görkezýär:

- içerki (milli) pul dolanyşygynda;

- hazyna toplamakda;

- halkara pul dolanyşygynda.

Agzalan wezipeleriň jemine ýa-da pul toplumynyň hakyky hereketine puluň

gymmat ölçegi wezipesi garşy durýar. Puluň bu wezipesinde hiç hili hereketi ýüze

çykmaýar. Ol diňe abstragirlemekde özbaşdak bolýar, hakykatda bolsa puluň hakyky hereketiniň diňe bir düzüm bölegini emele getirýär.

Türkmen döwlet ykdysadyýet we dolandyryş institutynyň

mugallymy Allaberdi BERDIÝEW