XII-XIII asyrlarda Ýewropada geçirilýän ýarmarkalarda nagt harydyň geleşikleri hem dessine geçirilýän töleg bilen hem-de tölegini yza süýşürmek bilen amala aşyrylýardy. Käbir ýarmarkalarda satylýan harydyň hiline standart talaplar işlenip düzülipdi, ondan soň bolsa diňe bir harytlaryň kesgitlenilen nagt tapgyry bilen däl, eýsem nusgalar boýunça hem söwdalar etmek tejribesi girizilipdi. Şol wagtlaryň ýarmarka söwdalary berk düzgünli içerki kadalar boýunça alnyp barylypdyr. Mysal üçin, täjirleriň özüni alyp baryşlarynyň iňlis kodeksleri geleşikleriň kontragentleriniň arasyndaky özaragatnaşyklarynyň tertibini düzgünleşdirýärdi, haryt şertnamalary, wekselleri, ammar güwänamalary we beýleki resminamalar üçin standart görnüşleri kesgitleýärdi. Şol kodeksi bozan we öz borçnamalaryny ýerine ýetirmedik täjir söwda jemgyýetinden çetleşdirilip bilinipdir.
Ýarmarkalarda jedelli meseleleri we dawaly ýagdaýlary çözmegiň öz usuly bolupdyr – ýarmarka kazyýeti, oňa “dabany tozanly adamlaryň kazyýeti” diýip at beripdirler, sebäbi oňa gatnaşyjylar – täjirler – birnäçe günläp we aýlap ýolda bolupdyrlar. Ýarmarka kazyýeti häzirki zaman arbitražynyň nusgasydyr.
Şeýle-de bolsa, belli bir döwürde söwdany guramagyň ýarmarka usuly onuň gatnaşyjylaryny kanagatlandyryp bilmändir. XVI asyrda Amerikanyň açylmagy we Ýewropada kapitalizmiň berkemegi bilen baglanyşykda söwdalaryň güýçli ösüşi hemişeki söwda ýerleriniň döremegine getirdi. Ýöriteleşdirilen söwda merkezleri, öz görnüşinde lomaý dükanlar, başga söz bilen aýdanyňda – biržalar döredi.
XIV-XV asyrlarda halkara söwdalarynda görnükli orny eýelän, Brýugga şäherinde italýan täjirleri biržanyň ilkinji görnüşlerini döredipdriler. Brýuggadaky birža köpmilletli häsiýete eýe bolupdyr we halkara birža bolup galypdyr.
“Birža” adalgasynyň öz gelip çykyşy boýunça birnäçe görnüşleri bar. Ol byrzatorba, gapjyk ýaly grek sözünden, börse nemes we burse niderland sözlerinden gelip çykýar. Görnüşleriň biri boýunça Belgiýanyň Brýugga şäherinde bir meýdança bolupdyr, ol ýere söwda etmek üçin täjirler ýygnanypdyrlar. Ol ýerdäki meýdança şol ýeriň özünde uly jaýy bolan jenap Wan de Burse –niň iri makler kontorasynyň adyndan “de burse” diýen ady alýar. Jenap Wan de Burseniň jaýynyň üstünde üç sany deriden edilen gapjygyň (haltajygyň) şekili çekilen firmanyň gerbi asylgy durupdyr. Oňa ýerli millet “the buerse” diýipdirler. Kontoranyň eýesi öz jaýyny täjirleriň ýygnanyşmagy üçin beripdir, şonuň üçin hem söwdanyň bu görnüşine “the buerse” diýen ady beripdir. Edil şol ýerde-de, ýagny şu wagtky Belgiýanyň çäginde XV (1406ý.) asyrda ilkinji birža döredilipdir.
Ilkinji biržalar myhmanhanalarda ýada çaýhanalarda ýerleşipdirler, soňra ýuwaş-ýuwaşdan ýörite jaýlarda hemişeki ýere geçipdirler. Lomaý söwdanyň ösüşine seretmek bilen ýöne bir söwdalary guramagyň ýerini we onuň geçirilişiniň kadasyny çalyşmak däl, eýsem söwda işlerini alyp barmagyň usulynyň özünde hem düýpli üýtgeşmeleri görmek bolýar. Islendik iň bir ýönekeýje söwda amaly haýsy hem bolsa bir haryda bolan islegiň we teklibiň birikmegini özünde jemleýär. Ýöne bu birikmäniň haýsy usul bilen amala aşyrylýandygy bazar gatnaşyklarynyň ösüş derejesi barada gürrüň berýär.
Paşşyýew Orazgeldi Ylýasowiç
Haryt - çig mal biržalarynda işi guramak we dolandyrmak
dersinden umumy sapaklaryň ýazgysy Aşgabat – 2018ý.