Mi­nistr­ler Ka­bi­ne­ti­niň 24-nji iýun­da san­ly ul­gam ar­ka­ly ge­çi­ri­len mej­li­sin­de hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ze Ha­zar­ýa­ka döw­let­le­riň Baş­tu­tan­la­ry­nyň VI sam­mi­ti­ne gö­rül­ýän taý­ýar­lyk ba­ra­da ha­sa­bat be­ril­di. Bu sam­mi­ti 29-njy iýun­da Aş­ga­bat­da ge­çir­mek me­ýil­leş­di­ril­di. Mä­lim bol­şy ýa­ly, ýur­du­myz kö­pu­gur­ly oňyn hal­ka­ra, şol san­da se­bi­ta­ra hyz­mat­daş­ly­gy ber­kid­ýär we ös­dür­ýär. Bu hyz­mat­daş­lyk Türk­me­nis­ta­nyň pa­ra­hat­çy­lyk sö­ýü­ji­lik­li da­şa­ry sy­ýa­sa­ty­nyň esa­sy­ny düz­ýär.  

Ha­zar me­se­le­le­ri bo­ýun­ça möhüm we­zi­pe­le­ri çöz­mek­de köp­ta­rap­la­ýyn hyz­mat­daş­ly­ga he­mi­şe yg­rar­ly bol­mak, iň ýa­kyn goň­şu­lar bi­len ys­ny­şyk­ly we kö­pu­gur­ly hyz­mat­daş­ly­gy ös­dür­mek Türk­me­nis­ta­nyň da­şa­ry sy­ýa­sa­tyn­da ile­ri tu­tul­ýan ugur­dyr. Ýur­du­my­zyň Ha­zar­ýa­ka döw­let­le­riň Baş­tu­tan­la­ry­nyň sam­mit­le­ri­ne yzy­gi­der­li gat­naş­ma­gy mu­nuň aý­dyň su­but­na­ma­sy­dyr. Bu de­ňiz Türk­me­nis­ta­ny, Azer­baý­ja­ny, Eý­ra­ny, Ga­za­gys­ta­ny, Rus­si­ýa­ny öz ke­na­ryn­da bir­leş­dir­mek bi­len, Ha­zar bäş­li­gi­ni eme­le ge­tir­ýär. Türk­me­nis­tan üçin Ha­zar se­bi­ti iň mö­hüm geo­sy­ýa­sy we geoyk­dy­sa­dy mer­kez­le­riň bi­ri­dir. 

Ha­zar­ýa­ka döw­let­le­riň Baş­tu­tan­la­ry­nyň sam­mi­ti­ni ge­çir­mek ba­ra­da­ky baş­lan­gyç, as­ly­ýe­tin­de, Türk­me­nis­ta­na de­giş­li­dir. Soň­ra şu for­mat­da­ky du­şu­şyk­lar Ha­zar me­se­le­le­ri­ni ara alyp mas­la­hat­laş­mak­da we çöz­mek­de yg­ty­bar­ly gu­ral hök­mün­de ka­bul edil­di. I Ha­zar sam­mi­ti 2002-nji ýy­lyň ap­rel aýyn­da Aş­ga­bat­da ge­çi­ril­di, on­da Ha­zar me­se­le­le­ri bo­ýun­ça Türk­me­nis­ta­nyň ga­ra­ýyş­la­ry aý­dyň be­ýan edil­di. Bu ga­ra­ýyş­lar hä­zir hem üýt­gew­siz­dir: Ha­zar deň­zi­niň me­se­le­le­rin­de Türk­me­nis­tan he­mi­şe iş­jeň orun eýe­le­ýär. Şun­da Ha­zar deň­zi­niň yk­ba­ly üçin umu­my jo­gap­kär­çi­lik çek­mek hem-de ta­gal­la­la­ry bir­leş­dir­mek, ýag­ny Ha­zar se­bi­tin­de pa­ra­hat­çy­ly­gy, yla­la­şy­gy, dur­nuk­ly­ly­gy üp­jün et­mek­de hal­ka­ra hu­ku­gyň umu­my yk­rar edi­len ka­da­la­ry­na da­ýan­ýan oňyn döw­le­ta­ra hyz­mat­daş­ly­gy ös­dür­mek we pug­ta­lan­dyr­mak esa­sy mak­sat bol­ma­gyn­da gal­ýar.  

Ha­zar­ýa­ka döw­let­le­riň Baş­tu­tan­la­ry­nyň Aş­ga­bat­da baş­la­nan ýo­ka­ry de­re­je­dä­ki gep­le­şik­le­ri 2007-nji ýy­lyň okt­ýab­ryn­da Täh­ran­da, 2010-njy ýy­lyň no­ýab­ryn­da bol­sa Ba­kuw­da do­wam et­di­ril­di. II Ha­zar sam­mi­ti se­bi­tiň döw­let­le­ri­niň ka­bul eden bi­le­lik­dä­ki Jar­na­ma­sy ar­ka­ly ta­ry­ha gi­ren bol­sa, III Ha­zar sam­mi­ti hor­mat­ly Ar­ka­da­gy­my­zyň öňe sü­ren tek­li­bi esa­syn­da taý­ýar­la­nan hem-de ka­bul edi­len çar­çu­wa­ly res­mi­na­ma — Ha­zar deň­zin­de howp­suz­ly­gy üp­jün et­mek ba­ba­tyn­da hyz­mat­daş­lyk bo­ýun­ça Yla­la­şyk bi­len ta­pa­wut­lan­dy. Bu sam­mit­ler­de hem, soň­ky dür­li de­re­je­dä­ki du­şu­şyk­lar­da hem Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­my­zyň hal­ka­ra baş­lan­gyç­la­ry­nyň, şol san­da Ha­zar­da işiň dür­li gör­nüş­le­ri­ni hu­kuk taý­dan ka­da­laş­dyr­ma­ga gö­nük­di­ri­len res­mi­na­ma­la­ryň tas­la­ma­la­ry­ny iş­läp taý­ýar­la­ma­ga de­giş­li baş­lan­gyç­la­ry­nyň wa­jyp­dy­gy nyg­tal­dy.  

2014-nji ýy­lyň sent­ýab­ryn­da Ast­ra­han şä­he­rin­de ge­çi­ri­len IV Ha­zar sam­mi­tin­de, esa­san, Gahryman Ar­ka­da­gy­my­zyň III Ha­zar sam­mi­tin­de öňe sü­ren baş­lan­gyç­la­ry bo­ýun­ça taý­ýar­la­nan Yla­la­şyk­la­ra gol çe­ki­len­di­gi­ni, bu res­mi­na­ma­la­ryň Ha­zar se­bi­tin­de hyz­mat­daş­ly­gyň şert­na­ma­la­ýyn-hu­kuk bin­ýa­dy­ny has-da ber­kit­mä­ge ýar­dam eden­di­gi­ni aý­ra­tyn nyg­ta­mak ge­rek. Ha­zar deň­zin­de adat­dan da­şa­ry ýag­daý­la­ryň öňü­ni al­mak we ola­ryň ne­ti­je­le­ri­ni ara­dan aýyr­mak ha­kyn­da, Ha­zar deň­zi­niň suw bio­lo­gik seriş­de­le­ri­ni go­rap sak­la­mak we re­je­li peý­da­lan­mak ha­kyn­da Yla­la­şyk­la­ry my­sal hök­mün­de ge­tir­mek bo­lar. Bu gür­rü­ňi do­wam et­mek bi­len, Türk­me­nis­ta­nyň baş­lan­gy­jy bo­ýun­ça Ha­zar deň­zin­de gid­ro­me­teo­ro­lo­gi­ýa ba­bat­da hyz­mat­daş­lyk et­mek ha­kyn­da­ky Yla­la­şy­ga hem gol çe­ki­len­di­gi­ni hem bel­le­me­li­di­ris.  

Ha­zar deň­zi­niň hu­kuk de­re­je­si ba­ra­da gol çe­ki­len Kon­wen­si­ýa Ha­zar­ýa­ka döw­let­le­riň Baş­tu­tan­la­ry­nyň 2018-nji ýy­lyň 12-nji aw­gus­tyn­da Ak­tau şä­he­rin­de ge­çi­ri­len V sam­mi­ti­niň wa­jyp ne­ti­je­si bol­dy. Ol Ha­zar se­bi­tin­de ýa­kyn hem-de uzak gel­jek üçin hyz­mat­daş­ly­gyň mö­hüm ug­ru­ny kes­git­le­mek bo­ýun­ça yg­ty­bar­ly bin­ýat, özara gat­na­şyk­la­ryň hu­kuk ka­da­la­ry­ny ber­ki­den ta­ry­hy äh­mi­ýet­li res­mi­na­ma ha­sap­lan­ýar.  

V Ha­zar sam­mi­ti­niň jem­le­ri bo­ýun­ça beý­le­ki res­mi­na­ma­lar bi­len bir ha­tar­da Ha­zar­ýa­ka döw­let­le­riň Hö­kü­met­le­ri­niň ara­syn­da söw­da-yk­dy­sa­dy hyz­mat­daş­lyk hakyn­da, ulag ul­ga­my ha­kyn­da Yla­la­şyk­la­ra hem gol çe­kil­di. Bu res­mi­na­ma­la­ra aý­ra­tyn äh­mi­ýet ber­me­gi­mi­ziň se­bä­bi, olar hor­mat­ly Ar­ka­da­gy­my­zyň Ha­zar­ýa­ka döw­let­le­riň IV sam­mi­tin­de öňe sü­ren baş­lan­gyç­la­ry esa­syn­da ka­bul edil­di. Ha­zar­ýa­ka döw­let­le­riň Baş­tu­tan­la­ry­nyň V sam­mi­tin­de mö­hüm res­mi­na­ma­la­ryň je­mi 7-si­ne gol çe­kil­di. Ak­tauda ge­çi­ri­len du­şu­şyk­da Türk­me­nis­tan ta­ra­pyn­dan Ha­zar deň­zi­niň hu­kuk de­re­je­si ha­kynda­ky Kon­wen­si­ýa­nyň aý­ry-aý­ry ugur­la­ry bo­ýun­ça öza­ra gat­na­şyk­la­ryň ter­ti­bi­ni iş­läp taý­ýar­la­mak, hu­su­san-da, Ha­zar­da göz­leg we ha­las ediş iş­le­ri ba­bat­da bäş­ta­rap­la­ýyn yla­la­şyk bi­len bag­la­ny­şyk­ly çä­re­le­ri iler­let­mek, yl­my bar­lag­la­ry ge­çir­mek, Da­şa­ry iş­ler mi­nistr­lik­le­ri­niň ho­wan­dar­ly­gyn­da bäş­ta­rap­la­ýyn yzy­gi­der­li ge­ňeş­me­le­ri ge­çir­me­giň gura­ly­ny dö­ret­mek tek­lip edil­di.  

Ha­zar­ýa­ka ýurt­la­ryň çäk­le­ri Azi­ýa­ny we Ýew­ro­pa­ny bir­leş­dir­ýär. Bu te­bi­gy ge­og­ra­fik gi­ňiş­lik Gün­do­gar — Gün­ba­tar we De­mir­ga­zyk — Gü­nor­ta ug­ry bo­ýun­ça amat­ly üs­ta­şyr ulag ge­çel­ge­le­ri­ni dö­ret­mä­ge müm­kin­çi­lik ber­ýär. Şo­nuň üçin Türk­me­nis­tan ulag ul­ga­my­na Ha­zar se­bi­ti­niň ýurt­la­ry­nyň gat­na­şyk­la­ry­ny ös­dür­mek­de mö­hüm ugur hök­mün­de ga­ra­ýar. Ýur­du­my­zyň Ha­zar ulag-lo­gis­ti­ka mer­ke­zi­ni dö­ret­mek, Ýe­ri­ne ýe­ti­ri­ji eda­ra­ny Ha­zar­ýa­ka ýurt­la­ryň ke­nar­ýa­ka şä­her­le­rin­de ge­zek­me-ge­zek ýer­leş­dir­mek ba­ra­da­ky tek­li­bi hem Mer­ke­zi Azi­ýa­da, Ha­zar deň­zi­niň se­bi­tin­de hyz­mat-daş­ly­gyň gi­ňel­dil­me­gi­ne uly go­şant goş­mak bi­len, gat­na­şyk­la­ryň ne­ti­je­li­li­gi­ni ýo­kar­landyr­mak üçin oňyn baş­lan­gyç bol­dy.  

Hä­zir­ki za­man gat­na­şyk­la­ryn­da dün­ýä söw­da flo­ty mö­hüm orun eýe­le­ýär. Türk­men­ba­şy Hal­ka­ra de­ňiz por­ty se­bi­tiň eks­port-im­port ul­ga­myn­da Türk­me­nis­ta­ny öň­dä­ki orun­la­ra çy­kar­ma­ga ukyp­ly­dyr. Port­da dö­re­di­len äh­li döw­re­bap şert­ler — ter­mi­nal­lar, am­mar­lar, beý­le­ki köp san­ly des­ga­lar, şol san­da de­mir we aw­to­mo­bil ýol­lary mul­ti­mo­dal lo­gis­ti­ka­da ýo­ka­ry hil­li hyz­mat­la­ry hö­dür­le­mek üçin ni­ýet­le­nen­dir. «Balkan» za­wo­dy bol­sa ýük gä­mi­le­ri­dir tan­ker­le­ri abat­la­mak üçin uly kuw­wa­ta eýe­dir. Soňky ýyl­lar­da tu­tuş dün­ýä­de ýük gat­naw­la­ry­nyň çalt art­ýan­dy­gy­ny göz öňün­de tut­sak, on­da Türk­men­ba­şy por­tu­nyň äh­mi­ýe­ti­niň bar­ha art­jak­dy­gy, mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­ti­mi­ziň ösü­şi­ne uly go­şant goş­jak­dy­gy şüb­he­siz­dir. 

Ha­zar deň­zin­de ener­ge­ti­ka pu­da­gyn­da hyz­mat­daş­lyk et­mek üçin hem giň müm­kin­çi­lik­ler bar. My­sal üçin, 2021-nji ýyl­da Aş­ga­bat­da Ha­zar deň­zin­dä­ki «Dost­luk» ýa­ta­gy­nyň ug­le­wo­do­rod se­riş­de­le­ri­ni bi­le­lik­de göz­le­mek, iş­läp geç­mek we öz­leş­dir­mek ha­kyn­da Türk­me­nis­tan bi­len Azer­baý­jan Res­pub­li­ka­sy­nyň ara­syn­da öza­ra dü­şü­niş­mek ha­kyn­da Äht­na­ma gol çe­kil­di. Bu res­mi­na­ma iki goň­şy do­gan­lyk döw­le­te Ha­zar deň­zin­de ýa­ta­gy öz­leş­dir­mek bo­ýun­ça bi­le­lik­dä­ki işe gi­riş­mä­ge müm­kin­çi­lik ber­di. Bu tas­la­ma Ha­zar­ýa­ka ýurt­la­ry we halk­la­ry has-da ýa­kyn­laş­dyr­dy, şeý­le hem uly eks­port müm­kin­çi­lik­le­ri­ni aç­dy, se­bit­de aba­dan­çy­ly­gyň pug­ta­lan­dy­ryl­ma­gy­na ýar­dam et­di. Ha­za­ryň türk­men bö­le­gin­de önü­mi paý­laş­mak ba­ra­da­ky tas­la­ma­la­ryň çäk­le­rin­de da­şa­ry ýurt kom­pa­ni­ýa­la­ry­nyň gat­naş­ma­gyn­da ne­bi­tiň çy­ka­ry­ly­şy­nyň möç­be­ri, ma­ýa go­ýum tas­la­ma­la­ry­nyň we bi­le­lik­dä­ki kär­ha­na­la­ryň sa­ny art­ýar, te­bi­gy ga­zy se­na­gat taý­dan çy­kar­mak­da öňe­gi­diş­lik­ler ga­za­nyl­ýar.  

Ha­za­ryň türk­men ke­na­ry di­ňe se­na­gat, işe­wür­lik, me­de­ni mer­kez bol­man, eý­sem, sy­ýa­hat­çy­lyk mer­ke­zi­ne hem öw­rül­di. Hä­zir bu sy­ýa­hat­çy­lyk zo­la­gy dünýäde meş­hur­dyr. Bu ýer­de ge­çi­ril­ýän dür­li de­re­je­dä­ki çä­re­ler Awa­za üçin öz­bo­luş­ly ma­ha­bat­dyr. Mu­nuň özi da­şa­ry ýurt­lar­dan, oza­ly bi­len, Ha­zar­ýa­ka döw­let­ler­den sy­ýa­hat­çy­lyk zo­la­gy­na gel­ýän ja­han­keş­de­le­riň sa­ny­nyň art­ma­gy­na ýar­dam ed­ýär. Myh­man­ha­na­lar, kot­tej­ler we beý­le­ki dur­muş-me­de­ni mak­sat­ly des­ga­lar ýo­ka­ry hil­li hyz­mat­la­ry bi­len ta­pa­wut­lan­ýar.  

«Awa­za» mil­li sy­ýa­hat­çy­lyk zo­la­gy ba­ra­da gür­rüň edi­len­de, bi­rin­ji Ha­zar yk­dy­sa­dy fo­ru­my­nyň hem 2019-njy ýyl­da hut şu ýer­de üs­tün­lik­li ge­çi­ri­len­di­gi­ni aýt­ma­ly­dy­rys. Fo­rum Ha­zar­ýa­ka döw­let­le­ri­ň ara­syn­da­ky söw­da-yk­dy­sa­dy gat­na­şyk­la­ryň iş­jeň­leş­di­ril­me­gi­ne oňyn tä­sir et­di. Fo­ru­my Ha­zar se­bi­ti­niň ýurt­la­ry­nyň her bi­rin­de yzy­gi­der­li ge­çir­mek göz öňün­de tu­tul­ýar. Ak­tau­da ge­çi­ri­len V Ha­zar sam­mi­tin­de Gah­ry­man Ar­ka­da­gy­my­zyň gol­da­ny­lan bu baş­lan­gy­jy­nyň mö­hüm­di­gi­ne bu fo­ru­ma gat­naş­ma­ga Ýer ýü­zü­niň äh­li kün­jek­le­rin­den is­leg bil­dir­ýän­le­riň örän köp bol­ma­gy hem şa­ýat­lyk ed­ýär.  

Ha­zar­ýa­ka döw­let­le­riň Baş­tu­tan­la­ry­nyň Aş­ga­bat­da ge­çi­ril­jek VI sam­mi­ti­ se­bit­de we hal­ka­ra bi­le­le­şi­k­de uly gy­zyk­lan­ma dö­red­ýär. Se­bä­bi bu sam­mit Ha­zar deň­zi­niň hu­kuk de­re­je­si ha­kyn­da­ky Kon­wen­si­ýa gol çe­ki­len­den soň ge­çi­ril­ýän il­kin­ji sam­mit­dir.  

Oraz AB­DY­ÝEW.

«Türk­me­nis­tan».