Go­laý­da ka­bul edi­len «Elekt­ron hö­kü­met ha­kyn­da» Türk­me­nis­ta­nyň Ka­nu­ny «Türk­me­nis­tan­da 2019 — 2025-nji ýyl­larda san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­ti ös­dür­me­giň Kon­sep­si­ýa­sy­ny» mun­dan beý­läk-de üs­tün­lik­li dur­mu­şa ge­çir­mä­ge gö­nük­di­ri­len­dir. Elekt­ron hö­kü­met ha­kyn­da Türk­me­nis­ta­nyň mil­li ka­nun­çy­ly­gy Kons­ti­tu­si­ýa esas­lan­mak bi­len, ýo­kar­da ag­za­lan Ka­nun­dan hem-de beý­le­ki ka­da­laş­dy­ry­jy hu­kuk na­ma­la­ryn­dan yba­rat­dyr. Ol elekt­ron hö­kü­me­tiň işi­niň ter­ti­bi­ni ka­da­laş­dyr­mak­da, bu çy­gyr­da ýü­ze çyk­ýan gat­na­şyk­la­ry düz­gün­leş­dir­mek­de mö­hüm äh­mi­ýe­te eýe bo­lan res­mi­na­ma­dyr. Mä­lim bol­şy ýa­ly, döw­let do­lan­dy­ryş we hyz­mat ediş ul­gam­la­ryny san­ly­laş­dyr­mak ýur­du­my­zy ös­dür­me­giň esa­sy ugurlarynyň biri ha­sap­lan­ýar.  

Yk­dy­sa­dy­ýe­tiň äh­li pu­dak­la­ry­na san­ly ul­ga­my, tä­ze in­no­wa­si­on teh­no­lo­gi­ýa­la­ry or­naş­dyr­mak, ara­gat­na­şyk, şol san­da san­ly hyz­mat­la­ry kö­pelt­mek, olaryň hi­li­ni ýo­kar­lan­dyr­mak, howp­suz­ly­gy­ny üp­jün et­mek bi­len bag­ly mak­sat­na­ma­la­ýyn iş­ler dur­mu­şa ge­çi­ril­ýär. In­no­wa­si­on ýol bi­len ösü­şi şert­len­dir­ýän san­ly ul­gam äh­li mi­nistr­lik­le­riň, pu­dak­la­ýyn do­lan­dy­ryş eda­ra­la­ry­nyň işi­ne yzy­gi­der­li or­naş­dy­ryl­ýar. Mu­nuň özi kö­pu­gur­ly öz­gert­me­le­riň üs­tün­lik­li ama­la aşy­ryl­ma­gy­na, iri möç­ber­li mak­sat­na­ma­la­ryň iş­le­nip taý­ýar­lan­ma­gy­na, şeý­le hem döw­let eda­ra­la­ry­nyň işi­niň ne­ti­je­li­li­gi­ni, des­sin­li­gi­ni we aý­dyň­ly­gy­ny üp­jün et­mä­ge aý­ra­tyn tä­si­ri­ni ýe­tir­ýär.  

Sy­ýa­sat­çy­lar, yk­dy­sat­çy­lar we bi­ler­men­ler ta­ra­pyn­dan «san­ly yk­dy­sa­dy­ýet» adal­ga­sy giň­den ara al­nyp mas­la­hat­la­şyl­ýan me­se­lä öw­rül­di. Mu­ny köp ýurt­la­ryň yl­my-teh­ni­ki ösü­şiň ga­za­nan­la­ry­ny, hu­su­san-da, san­ly mag­lu­mat­la­ry yk­dy­sa­dy­ýe­te or­naş­dyr­ma­gyň ne­ti­je­sin­de uly öňe­gi­diş­lik­le­ri ga­zan­ma­gy ba­şa­ran­dy­klary bi­len dü­şün­di­rip bo­lar. Bi­ziň hä­zir­ki ýa­şa­ýan mag­lu­mat­lar jem­gy­ýe­ti­miz­de, önüm­çi­li­ge ga­ra­nyň­da, hyz­mat­lar ul­ga­my ag­dyk­lyk ed­ýär. Şu se­bäp­li mag­lu­mat teh­no­lo­gi­ýa­la­ry esa­sy orun eýe­le­mek bi­len, ol adam­la­ra hyz­ma­tyň me­ha­niz­mi­ni ýö­ne­keý­leş­dir­mä­ge müm­kin­çi­lik ber­ýär. In­ter­ne­tiň ýü­ze çyk­ma­gy, bu ählumumy to­ra el­ýe­ter­li­li­giň ba­ha­sy­nyň pe­sel­me­gi dün­ýä­de ha­ky­ky mag­lu­mat öw­rü­li­şi­gi­niň bo­lup ge­çen­di­gi­ni, onuň ne­ti­je­sin­de dur­mu­şyň, şol san­da yk­dy­sa­dy­ýe­tiň öz­ger­ýän­di­gi­ni gör­kez­ýär. 

Soň­ky ýyl­lar­da san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­ti ös­dür­mä­ge dün­ýä döw­let­le­ri­niň islegleriniň has-da art­ma­gy­ny onuň ýur­duň yk­dy­sa­dy kuw­wa­ty­ny ber­kit­mek­de we ila­tyň ýa­şa­ýyş de­re­je­si­niň ýo­ka­ry hi­li­ni üp­jün et­mek­de dö­red­ýän ar­tyk­maç­lyk­la­ry bi­len dü­şün­di­rip bo­lar. «San­ly yk­dy­sa­dy­ýet» adal­ga­sy il­kin­ji ge­zek 1995-nji ýyl­da amerikan aly­my Ni­ko­las Neg­ro­pon­te ta­ra­pyn­dan tek­lip edil­ýär. Ol bu adal­ga­ny ozal­ky yk­dy­sa­dy­ýet bi­len de­ňeş­di­ri­len­de, mag­lu­mat-ara­gat­na­şyk teh­no­lo­gi­ýa­la­ry­nyň ok­gun­ly ös­me­gi ne­ti­je­sin­de ke­ma­la gel­ýän tä­ze yk­dy­sa­dy­ýe­tiň ar­tyk­maç­lyk­la­ry­ny hä­si­ýet­len­dir­mek üçin ula­nyp­dyr. Onuň esa­sy aý­ra­tyn­ly­gy san­ly teh­no­lo­gi­ýa­la­ra da­ýan­ýan yk­dy­sa­dy işi aň­lad­ýar. Adal­ga­da «yk­dy­sa­dy­ýet» sö­zi esa­sy kes­git­leý­ji söz bo­lup dur­ýan hem bol­sa, bu öz­gert­mä­niň ne­ti­je­sin­de giň ugur­lar­da — jem­gy­ýet­çi­lik gat­na­şyk­la­ryn­da, adam­la­ryň özü­ni alyp bar­şyn­da, dün­ýä­ga­raý­şyn­da bel­li bir öz­ge­riş­lik­le­riň bo­lup geç­ýän­di­gi aý­ra­tyn bel­lär­lik­li­dir. «San­ly» sö­zi yl­my-teh­ni­ki ösü­şiň ne­ti­je­sin­de teh­no­lo­gi­ýa­la­ryň tä­ze gör­nü­şi­niň, hu­su­san-da, in­ter­ne­tiň ýü­ze çyk­ma­gy we gün­de­lik dur­mu­şy­myz­dan baş­lap, önüm­çi­lik­de hem-de hyz­mat­lar ul­ga­myn­da ola­ryň giň­den ýaý­ra­ma­gy bi­len bag­la­ny­şyk­ly­dyr. Bu ýag­daý san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­tiň ös­me­gi bi­len, tä­ze dur­muş ha­ky­ka­ty­ny aý­dyň gör­kez­ýär.  

 Tä­ze teh­ni­ka­la­ra we teh­no­lo­gi­ýa­la­ra is­le­giň bar­ha art­ýan döw­rün­de san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­te dur­nuk­ly ösü­şiň ite­ri­ji güý­ji hök­mün­de ga­ral­ýar. Ol ýur­duň bäs­deş­li­ge ukyp­ly­ly­gy­ny pug­ta­lan­dyr­ma­ga ýar­dam ber­ýär. San­ly yk­dy­sa­dy­ýet­de önüm­çi­li­giň esa­sy fak­to­ry san­ly gör­nüş­dä­ki mag­lu­mat­lar­dyr. Uly göw­rüm­li mag­lu­mat­la­ryň gaý­ta­dan iş­len­me­gi we sel­jer­mä­niň ne­ti­je­le­ri­niň giň­den ula­nyl­ma­gy ho­ja­ly­gy ýö­ret­me­giň ada­ty gör­nü­şin­den ta­pa­wut­ly­lyk­da, dür­li önüm­çi­lik­le­riň, teh­no­lo­gi­ýa­la­ryň, en­jam­la­ryň, şeý­le-de ha­ryt­la­ryň­dyr hyz­mat­la­ryň ge­ti­ri­li­şi­niň, sak­la­ny­şy­nyň we ýer­le­ni­şi­niň ne­ti­je­li­li­gi­ni ýo­kar­lan­dyr­ma­ga müm­kin­çi­lik ber­ýär. San­ly yk­dy­sa­dy­ýet­de uzak möh­le­ti na­zar­la­ýan döw­let sy­ýa­sa­ty ze­rur­lyk bo­lup öňe çyk­ýar. Da­şa­ry ýurt tej­ri­be­sin­den gör­nü­şi ýa­ly, san­ly teh­no­lo­gi­ýa­la­ra da­ýan­ýan yk­dy­sa­dy­ýe­te geç­mek bel­li bir wag­ty, se­riş­de­le­ri we in­že­ner­çi­lik işi­ni do­ly ele alan hü­när­men­le­ri ta­lap ed­ýär. Bu ug­ruň ös­me­gi üçin «döw­let — jem­gy­ýet — ylym — işe­wür­lik» gat­na­şyk­la­ryn­da düýp­li öz­ge­riş­lik­le­riň ama­la aşy­ryl­ma­gy hem ze­rur şert­le­riň bi­ri­dir. Şun­da yl­my we teh­ni­ka­ny ös­dür­mek bi­len bir ha­tar­da, de­giş­li ka­da­laş­dy­ry­jy hu­kuk na­ma­la­ry­ny iş­läp taý­ýar­la­mak örän mö­hüm­dir.  

San­ly yk­dy­sa­dy­ýe­tiň ka­nun­çy­lyk bin­ýa­dy­ny ber­kit­mek, döw­re­bap­laş­dyr­mak, howp­suz­ly­gy­ny üp­jün et­mek mak­sa­dy bi­len, «Ki­ber­howp­suz­lyk ha­kyn­da» hem-de «Elekt­ron res­mi­na­ma, elekt­ron res­mi­na­ma do­la­ny­şy­gy we san­ly hyz­mat­lar ha­kyn­da» Türk­me­nis­ta­nyň Ka­nun­la­ry, Türk­me­nis­tan­da san­ly bi­lim ul­ga­my­ny, 2019 — 2025-nji ýyl­lar­da san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­ti ös­dür­me­giň Kon­sep­si­ýa­la­ry, 2021 — 2025-nji ýyl­lar üçin san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­ti ös­dür­me­giň Döw­let mak­sat­na­ma­sy we ony ama­la aşyr­mak bo­ýun­ça ýe­ri­ne ýe­ti­ril­me­li çäre­le­riň Me­ýil­na­ma­sy ka­bul edi­lip, Pu­da­ga­ra to­par dö­re­dil­ip onuň dü­zü­mi tas­syk­lan­dy.  

Ýur­du­myz­da san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­ti ös­dür­mek, dür­li hyz­mat­la­ry san­ly gör­nüş­de ber­mek bi­len, ola­ry dür­li, şol san­da ki­berhowp­lar­dan we kiberhü­jüm­ler­den go­ra­mak iş­le­ri-de al­nyp ba­ryl­ýar. Şu­nuň bi­len bag­ly­lyk­da, ki­bergi­ňiş­lik­de mil­li bäh­bit­le­ri, ada­myň hem-de ra­ýa­tyň hu­kuk­la­ry­ny­dyr azat­lyk­la­ry­ny go­ra­ma­gyň gu­ra­ma­çy­lyk we hu­kuk esas­la­ry­ny kes­git­le­mek­de, ýur­duň ki­ber­howp­suz­ly­gy­ny üp­jün et­mek­de ýü­ze çyk­ýan gat­na­şyk­la­ry düz­gün­leş­dir­mek­de «Ki­ber­howp­suz­lyk ha­kyn­da» Türk­me­nis­ta­nyň Ka­nu­ny uly äh­mi­ýe­te eýe­dir. Mag­lu­mat alyş-çal­şy­gyn­da, ony oka­mak­da we sak­la­mak­da hä­zir­ki za­man teh­no­lo­gi­ýa­la­ryn­dan peý­da­lan­mak, hyz­ma­ty ýe­ňil­leş­dir­mek hem-de tiz­leş­dir­mek mak­sa­dy bi­len, dün­ýä tej­ri­be­sin­de giň­den ula­nyl­ýan QR-kod, ýag­ny des­sin tas­syk­lan­ýan kod ar­ka­ly hyz­mat­la­ry or­naş­dyr­mak ug­run­da al­nyp ba­ryl­ýan iş­le­riň ka­nun­çy­lyk bin­ýa­dy «Mag­lu­mat we ony go­ra­mak ha­kyn­da» Türk­me­nis­ta­nyň Ka­nu­ny arkaly berkidildi. 

Ösen ýurt­lar­da or­naş­dy­ryl­ýan hem-de oňyn ne­ti­je­le­ri ber­ýän kö­pu­gur­ly «Bir pen­ji­re» ul­ga­my ila­ta köp gör­nüş­li san­ly hyz­mat­la­ry hö­dür­le­mek­de adam fak­to­ry­ny ara­dan aýyr­ýar. Bir­le­şen Mil­let­ler Gu­ra­ma­sy ta­ra­pyn­dan kes­git­le­ni­li­şi ýa­ly, «Bir pen­ji­re» söw­da we lo­gis­ti­ka bi­len meş­gul­lan­ýan ta­rap­la­ra äh­li im­port, eks­port we üs­ta­şyr amal­lar­da ka­da­laş­dy­ry­jy ta­lap­la­ry ýe­ri­ne ýe­tir­mek üçin ýe­ke-täk ul­gam­dan peý­da­la­nyp, stan­dart­laş­dy­ry­lan mag­lu­mat­la­ry we res­mi­na­ma­la­ry iber­mä­ge müm­kin­çi­lik ber­ýän me­ha­nizm­dir. Bü­tin­dün­ýä Söw­da Gu­ra­ma­sy hem ag­za döw­let­le­ri­ni bu ul­ga­my dö­ret­mä­ge ça­gyr­ýar. Çün­ki ol söw­da­nyň ös­me­gi­ne, aň­sat­laş­dy­ryl­ma­gy­na uly iter­gi ber­ýär. Te­le­ke­çi­le­re wag­ty we çyk­da­jy­ny tyg­şyt­la­ma­ga müm­kin­çi­lik dö­red­ýär. Şeý­le-de söw­da bi­len meş­gul­lan­ýan ta­rap­la­ryň we döw­let eda­ra­la­ry­nyň ara­syn­da­ky mag­lu­mat do­la­ny­şy­gy­ny çalt­laş­dyr­mak­da hem-de ýö­ne­keý­leş­dir­mek­de uly äh­mi­ýe­te eýe­dir.  

Bi­ziň ýur­du­myz­da-da mil­li we se­bit­le­ýin «Bir pen­ji­re» ul­ga­my­ny dö­ret­mek­de mak­sat­na­ma­la­ýyn iş­ler al­nyp ba­ryl­ýar. «Elekt­ron res­mi­na­ma, elekt­ron res­mi­na­ma do­la­ny­şy­gy we san­ly hyz­mat­lar ha­kyn­da» Türk­me­nis­ta­nyň Ka­nu­nyn­da kö­pu­gur­ly «Bir pen­ji­re» bi­len bag­ly ka­da­lar be­ýan edil­di. Olar hal­ka edil­ýän san­ly hyz­mat­la­ryň dür­li gör­nü­şi­ni bir ýe­re jem­le­di. «Eks­port-im­port amal­la­ry üçin «Bir pen­ji­re» ul­ga­my­nyň işi­ni ut­gaş­dyr­mak bo­ýun­ça Pu­da­ga­ra to­par dö­re­dil­di. Türk­me­nis­tan­da «Eks­port-im­port amal­la­ry üçin «Bir pen­ji­re» tas­la­ma­sy­nyň dur­mu­şa ge­çi­ril­me­gi­ne ýar­dam et­mek bo­ýun­ça bi­le­lik­dä­ki hyz­mat­daş­lyk ha­kyn­da Bir­le­şen Mil­let­ler Gu­ra­ma­sy­nyň Söw­da we ösüş bo­ýun­ça kon­fe­ren­si­ýa­sy­nyň, Ösüş Mak­sat­na­ma­sy­nyň we Türk­me­nis­ta­nyň Da­şa­ry iş­ler mi­nistr­li­gi­niň ara­syn­da öza­ra dü­şü­niş­mek ha­kyn­da­ Äht­na­ma gol çe­kil­di.  

San­ly ul­ga­myň işi­ni mun­dan beý­läk-de döw­re­bap­laş­dyr­mak, pu­da­ga­ra elekt­ron mag­lu­mat alyş-ça­lyş işi­niň, elekt­ron döw­let hyz­mat­la­ry­nyň ka­nun­çy­lyk bin­ýa­dy­ny kä­mil­leş­dir­mek, bu çy­gyr­da gat­na­şyk­la­ry düz­gün­leş­dir­mek mak­sa­dy bi­len, ýa­kyn­da «Elekt­ron hö­kü­met ha­kyn­da» Türk­me­nis­ta­nyň Ka­nu­ny ka­bul edil­di. On­da elekt­ron hö­kü­me­tiň işi ba­bat­da döw­let düz­gün­leş­dir­me­si­ni ama­la aşyr­mak­da Türk­me­nis­ta­nyň Mi­nistr­ler Ka­bi­ne­ti­niň, yg­ty­ýar­ly eda­ra­nyň hem-de beý­le­ki döw­let eda­ra­la­ry­nyň müm­kin­çi­lik­le­ri kes­git­len­di. Elekt­ron hö­kü­me­tiň esa­sy we­zi­pe­le­ri, ýö­rel­ge­le­ri, kö­mek­çi hyz­mat ediş pu­dak­la­ry, döw­let mag­lu­mat bin­ýat­la­ry hem-de ýe­ke-täk ba­ra­bar­lan­dy­ry­jy­syn­dan peý­da­lan­mak bi­len bag­ly ka­da­lar be­ýan edil­di. Döw­let eda­ra­la­ry­nyň res­mi web-saýt­la­ry we döw­let hyz­mat­la­ry­nyň ýe­ke-täk por­ta­ly, res­mi­na­ma­la­ryň bir ül­ňä ge­ti­ril­me­gi­ni ama­la aşyr­mak, mag­lu­mat howp­suz­ly­gy­ny üp­jün et­mek, elekt­ron döw­let hyz­mat­la­ry­nyň ýe­ke-täk Döw­let sa­na­wy, gör­nüş­le­ri, ýe­ri­ne ýe­ti­ri­li­şi­niň hi­li­ne ba­ha ber­mek, elekt­ron döw­let hyz­mat­la­ry­na hem-de ola­ryň ýe­ri­ne ýe­ti­ril­me­gi ba­ra­da­ky sar­gyt­na­ma bil­di­ril­ýän ta­lap­lar, sar­gyt edi­ji­le­riň hu­kuk­la­ry kes­git­len­di. Pu­da­ga­ra elekt­ron mag­lu­mat alyş-çal­şy­gy­nyň, döw­let eda­ra­la­ry­nyň mag­lu­mat ul­gam­la­ry­nyň we gor­la­ry­nyň işi bi­len bag­ly ka­da­lar res­mi­leş­di­ril­di.  

Dur­mu­şy­my­za yzy­gi­der­li or­naş­ýan, hem­mä­miz üçin el­ýe­ter­li bo­lan elekt­ron tö­leg­ler, in­ter­net söw­da, in­ter­net ma­ha­bat­lan­dyr­masy san­ly­laş­dy­ry­lan yk­dy­sa­dy­ýe­tiň oňyn ne­ti­je­le­ri­niň di­ňe kä­bi­ri­dir. Şun­da mag­lu­mat teh­no­lo­gi­ýa­la­ry­nyň we in­ter­ne­tiň müm­kin­çi­lik­le­ri­ni giň­den ulan­ma­gyň ne­ti­je­sin­de sarp edi­ji­le­riň gym­mat­ly wag­ty­nyň we se­riş­de­le­ri­niň tyg­şyt­lan­ma­gy­na, hyz­mat­la­ryň tiz wagt­da ýe­ri­ne ýe­ti­ril­me­gi­ne, ka­gyz gö­te­ri­ji­de ula­nyl­ýan mag­lu­mat­la­ryň sa­ny­nyň azal­ma­gy­na san­ly­laş­dy­ry­lan teh­no­lo­gi­ýa­la­ryň dö­red­ýän amat­lyk­la­ry hök­mün­de ba­ha ber­mek bo­lar. 

Ýur­du­myz­da san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­ti ös­dür­mek­de da­şa­ry ýurt­la­ryň tej­ri­be­si­ni öw­ren­mek ar­ka­ly ylym-bi­lim ul­ga­my-da düýp­li öz­ger­dil­ýär. Elekt­ron se­na­ga­t dep­gin­li ös­dü­ril­ýär. Elekt­ron tö­leg­ler we in­ter­net söw­da hyz­mat­la­ry or­naş­dy­ryl­ýar. Ul­ga­myň mad­dy-teh­ni­ki hem-de ka­nun­çy­lyk-hu­kuk bin­ýa­dy yzy­gi­der­li kä­mil­leş­di­ril­ýär. Bu öz­gert­me­le­riň gel­jek­de has gu­wan­dy­ry­jy ne­ti­je­le­re ýe­tir­jek­di­gi­ne şek-şüb­he ýok­dur.  

Gah­ry­man RO­ZY­ÝEW,

Türk­me­nis­ta­nyň Mil­li Ge­ňe­şi­niň Mej­li­si­niň Ylym, bi­lim, me­de­ni­ýet we ýaş­lar sy­ýa­sa­ty ba­ra­da­ky ko­mi­te­ti­niň baş­ly­gy.