San­ly ul­gam ba­ra­da gür­rüň açy­lan­da in­no­wa­si­ýa­lar, kä­mil teh­no­lo­gi­ýa­lar we ola­ryň dür­li ugur­la­ry göz öňü­mi­ze gel­ýär. Dur­mu­şy­my­zyň kä­mil­li­gi san­ly ul­ga­myň müm­kin­çi­lik­le­rin­de jem­le­nen­dir. San­ly ul­gam bi­len bag­la­ny­şyk­ly in­no­wa­sion yk­dy­sa­dy­ýe­tiň ös­dü­ril­me­gi tä­ze dur­mu­şa, has kä­mil hem-de döw­re­bap ýa­şaý­şa giň şert­le­ri dö­red­ýär. 

Ýur­du­myz­da san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­te geç­mek «Türk­me­nis­tan­da 2019 — 2025-nji ýyl­lar­da san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­ti ös­dür­me­giň Kon­sep­si­ýa­sy­na» la­ýyk­lyk­da ama­la aşy­ryl­ýar. Bu ugur­da al­nyp ba­ryl­ýan mak­sat­na­ma­la­ýyn iş­le­riň çäk­le­rin­de «Türk­me­nis­tan­da in­ter­net to­ru­nyň ösü­şi­ni we in­ter­net hyz­mat­la­ry­ny et­me­gi hu­kuk taý­dan düz­gün­leş­dir­mek ha­kyn­da», «Elekt­ron res­mi­na­ma, elekt­ron res­mi­na­ma do­la­ny­şy­gy we san­ly hyz­mat­lar ha­kyn­da», «Ki­ber­howp­suz­lyk ha­kyn­da», «Mag­lu­mat we ony go­ra­mak ha­kyn­da» Türk­me­nis­ta­nyň Ka­nun­la­ry we beý­le­ki res­mi­na­ma­lar ka­bul edil­di. 

San­ly yk­dy­sa­dy­ýet dü­şün­je­si XX asy­ryň ahy­ryn­da ýü­ze çyk­dy we bü­tin dün­ýä­de dur­mu­şyň äh­li ugur­la­ry­na san­ly ul­gam or­naş­dy­ry­lyp baş­lan­dy. Şon­dan soň­ky ge­çen çär­ýek asyr­dan gow­rak dö­wür­de kä­mil teh­no­lo­gi­ýa­la­ryň tä­ze gör­nüş­le­ri dö­re­di­lip, dur­mu­şy­my­za or­naş­dy­ryl­dy. Bu gün akyl­ly te­le­fon­lar, beý­le­ki öý ho­ja­lyk teh­ni­ka­la­ry, şol san­da tu­tuş­ly­gy­na san­ly ul­gam ar­ka­ly do­lan­dy­ryl­ýan öý­ler dur­mu­şyň aý­ryl­maz bö­le­gi­ne öw­rül­ýär. Hat­da dün­ýä­niň dür­li ýer­le­rin­de «akyl­ly şä­her­le­riň» on­lar­ça­sy ke­ma­la gel­ýär. 

San­ly­laş­dyr­ma dur­mu­şyň we önüm­çi­li­giň dür­li gur­şaw­la­ry­na or­naş­dy­ryl­ýan san­ly teh­no­lo­gi­ýa­la­ra esas­lan­ýan yk­dy­sa­dy işiň kon­sep­si­ýa­sy­dyr. Bu dün­ýä­niň äh­li ýurt­la­ry bi­len bir­lik­de, bi­ziň ýur­du­myz­da-da üs­tün­lik­li dur­mu­şa ge­çi­ril­ýär. San­ly­laş­dyr­ma sy­ýa­sy, yk­dy­sa­dy we dur­muş-me­de­ni pro­ses­le­ri öz­ger­dip, ýa­şaý­şyň hi­li­niň has-da go­wu­lan­ma­gy­na iter­gi ber­ýär. Hä­zir­ki wagt­da mag­lu­mat el­ýe­ter­li­li­gi­niň ýo­kar­lan­ma­gy, öz­baş­dak iş­le­ýän akyl­ly ho­ja­lyk en­jam­la­ry­nyň kö­pel­me­gi, önüm­çi­lik pro­ses­le­ri­ne teh­no­lo­gik gö­zeg­çi­li­giň or­naş­dy­ryl­ma­gy, zy­ýan­ly iş­ler­de ada­myň or­nu­ny tut­ýan ro­bot teh­ni­ka­la­ry­nyň dö­re­dil­me­gi san­ly ul­ga­myň güýç­li dep­gin bi­len ös­ýän­di­gi­niň gör­ke­zi­ji­si­dir. 

Hä­zir­ki dö­wür­de in­ter­net to­ru­nyň üs­ti bi­len ha­ryt­la­ry sa­tyn al­mak, hyz­mat­lar­dan peý­da­lan­mak, mag­lu­mat­la­ry göz­le­mek we uzak ara­lyk­dan işe­wür gep­le­şik­le­ri ge­çir­mek ýa­ly dur­mu­şy­my­zy ýe­ňil­leş­dir­ýän iş­le­ri ýe­ri­ne ýe­tir­mek bol­ýar. San­ly­laş­dyr­ma şol ze­rur­lyk­la­ryň el­ýe­ter­li­li­gi­ni ýo­kar­lan­dyr­mak bi­len, eda­ra-kär­ha­na­la­ryň we gu­ra­ma­la­ryň işi­ni has-da kä­mil­leş­dir­mä­ge, adam­la­ryň dur­mu­şy­ny mun­dan beý­läk-de ýe­ňil­leş­dir­mä­ge ýar­dam ber­ýär. 

San­ly­laş­dyr­ma ho­ja­lyk dur­mu­şyn­da, önüm­çi­lik­de, hyz­mat­lar ul­ga­myn­da we beý­le­ki bir­nä­çe ugur­lar­da iş­jeň al­nyp ba­ryl­ýar. Ho­ja­lyk dur­mu­şyn­da ula­nyl­ýan döw­re­bap teh­ni­ka­lar, «akyl­ly öý­ler» we şä­her­ler­de dur­muş iş­jeň­li­gi­niň dür­li ugur­la­ry bi­len bag­la­ny­şyk­ly hyz­mat­la­ryň ýe­ri­ne ýe­ti­ril­me­gi mu­ňa anyk my­sal­lar­dyr. Önüm­çi­li­giň san­ly­laş­dy­ryl­ma­gy adam üçin agyr fi­zi­ki zäh­me­ti ýe­ňil­leş­dir­mä­ge, zäh­met we önüm­çi­lik pro­ses­le­ri­ni ne­ti­je­li gu­ra­ma­ga hem-de gö­zeg­çi­lik­de sak­la­ma­ga, şeý­le hem, kär­ha­na­nyň iş­gär­le­ri­niň howp­suz­ly­gy­ny üp­jün et­mä­ge ýar­dam ed­ýär. Me­se­lem, «akyl­ly» ul­gam­lar önüm­çi­lik kär­ha­na­la­ryn­da iş­gär­le­riň howp­suz­lyk düz­gün­le­ri­niň ta­lap­la­ry­na la­ýyk ge­ýin­me­gi­ne we ka­da­la­ryň ber­jaý edi­li­şi­ne gö­zeg­çi­lik edip, şi­kes ýet­me­le­riň hem-de howp­ly ha­dy­sa­la­ryň öňü­ni al­ma­ga kö­mek ed­ýär. Teh­no­lo­gik gö­zeg­çi­li­giň kö­me­gi bi­len önüm­çi­lik kon­we­ýer­le­rin­de ze­per ýe­ten we kem­çi­lik­li önüm­ler ýü­ze çy­ka­ryl­ýar. Bu bol­sa ha­ryt­la­ryň hi­li­ne gö­zeg­çi­ligi ýo­la goý­ma­ga, wag­ty hem-de se­riş­de­le­ri tyg­şyt­la­ma­ga müm­kin­çi­lik dö­red­ýär. 

Hem­me­le­re ta­nyş my­sal­la­ryň ýe­ne bi­ri-de, san­ly bi­lim ul­ga­my­dyr. Elekt­ron ki­tap­ha­na­lar, olar­da­ky okuw ki­tap­la­ry, gol­lan­ma­lar we wi­deo­sa­pak­lar okuw işi­ni ýe­ňil­leş­dir­mä­ge gö­nük­di­ri­len­dir. Olar bi­lim al­ýan­la­ryň ki­tap­ha­na­la­ra bar­mak, ka­gyz ki­tap­la­ry we olar­da­ky mag­lu­mat­la­ry göz­le­mek, ýö­ri­te ders­le­re gat­naş­mak üçin sarp ed­ýän wagt­la­ry­ny tyg­şyt­la­ma­ga kö­mek ed­ýär. San­ly ul­gam­da bi­lim al­ýan­la­ryň öz taý­ýar­lyk de­re­je­si­ne la­ýyk­lyk­da okuw mak­sat­na­ma­sy­ny we öw­re­niş dep­gi­ni­ni öz­baş­dak saý­lap al­mak müm­kin­çi­lik­le­ri hem göz öňün­de tu­tul­ýar. 

Diý­mek, san­ly­laş­dyr­ma­da eda­ra-kär­ha­na­lar­da önüm­çi­lik pro­se­si, iş­le­riň al­nyp bar­ly­şy, do­lan­dy­ryş ul­gam­la­ryn­da gu­ra­ma­çy­lyk iş­le­ri düý­bün­den üýt­ge­ýär. Müş­de­ri­ler bi­len ön­dü­ri­ji­le­riň, hyz­mat­la­ry ýe­ri­ne ýe­tir­ýän­le­riň ara­syn­da­ky gat­na­şyk­lar, kär­ha­na­nyň şol gat­na­şyk­lar­da eýe­le­ýän or­ny öz­ger­ýär. San­ly ul­ga­ma ge­çiş tä­ze san­ly işe­wür­lik nus­ga­sy­nyň iş­le­ni­lip taý­ýar­la­nyl­ma­gy, san­ly ha­ryt­la­ryň we hyz­mat­la­ryň dö­re­dil­me­gi, mag­lu­ma­ty top­la­ma­gyň, sak­la­ma­gyň we gaý­ta­dan iş­le­me­giň aw­to­mat­laş­dy­ryl­ma­gy, san­ly tas­la­ma­laş­dyr­ma­nyň or­naş­dy­ryl­ma­gy, önüm­çi­lik pro­ses­le­ri­ni we üp­jün­çi­lik tor­la­ry­ny do­lan­dyr­mak, do­lan­dy­ryş we­zi­pe­le­ri­niň ýe­ri­ne ýe­ti­ri­li­şi, ro­bot­la­ryň we elekt­ron res­mi­na­ma do­la­ny­şy­gy­nyň ula­nyl­ma­gy ar­ka­ly el zäh­me­ti­niň aw­to­mat­laş­dy­ryl­ma­gy ýa­ly bir­nä­çe ugur­lar­da ama­la aşy­ryl­ýar. 

Hä­zir­ki wagt­da eziz Di­ýa­ry­myz­da «Türk­me­nis­tan­da 2019 — 2025-nji ýyl­lar­da san­ly yk­dy­sa­dy­ýe­ti ös­dür­me­giň Kon­sep­si­ýa­sy­nyň» 2020 — 2023-nji ýyl­la­ra ni­ýet­le­nen ikin­ji tap­gy­ry üs­tün­lik­li dur­mu­şa or­naş­dy­ryl­ýar. Ýur­du­myz­da döw­re­bap mag­lu­mat-ara­gat­na­şyk teh­no­lo­gi­ýa­la­ry­ny giň­den or­naş­dyr­mak, ola­ryň saz­la­şyk­ly iş­le­me­gi­ni ýo­la goý­mak, mag­lu­mat howp­suz­ly­gy­ny üp­jün et­mek, mag­lu­mat üp­jün­çi­lik ul­ga­my­ny mun­dan beý­läk-de ös­dür­mek bo­ýun­ça we­zi­pe­ler ama­la aşy­ryl­ýar. Mu­nuň özi il­deş­le­ri­miz üçin san­ly hyz­mat­la­ryň tä­ze gör­nüş­le­ri­ni el­ýe­ter­li et­mä­ge, ola­ra ýa­şa­ýyş-dur­muş ýe­ňil­lik­le­ri­ni dö­ret­mä­ge, mil­li yk­dy­sa­dy­ýe­ti­mi­ziň pu­dak­la­ry­nyň ösü­şi­ni we bäs­deş­li­ge ukyp­ly­ly­gy­ny ýo­kar­lan­dyr­ma­ga ýar­dam ber­ýär. 

Ga­ir GAI­ROW,

Mag­tym­gu­ly adyn­da­ky Türk­men döw­let uni­wer­si­te­ti­niň mu­gal­ly­my.