Merkezi Aziýa ýurtlary, şol sanda Türkmenistan hem, şu wagtdan başlap howanyň üýtgemeginiň netijelerine, ýagny gurakçylygyň we suw joşmalarynyň sanynyň artmagy, buzluklaryň eremegi, ýagynlaryň ýygylygynyň we mukdarynyň üýtgemegi, Aral çökgünligi ýaly meselelere gabat gelýärler. Şunuň bilen baglylykda, diňe bir ekologiýa ulgamynda däl, eýsem ykdysady we durmuş ulgamlarynda hem howanyň üýtgemegine uýgunlaşmak we onuň netijelerini gowşatmak boýunça çärelere aýratyn üns berýär. Ýurt BMG-nyň howanyň üýtgemegi hakynda çarçuwaly konwensiýasyna we Howa boýunça Pariž ylalaşygyna gatnaşyjy tarap bolup durýar.
Howanyň üýtgemelerine uýgunlaşmak meselesine Türkmenistanda aýratyn üns berilýär.
2019-njy ýylyň sentýabr aýynda «Türkmenistanyň Prezidentiniň ýurdumyzy 2019-2025-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmek boýunça maksatnamasyna» laýyk gelýän “Howanyň üýtgemegi boýunça milli strategiýanyň” täze redaksiýasynda tassyklandy. Durnukly ösüş maksatlarynyň BMG-nyň Howanyň üýtgemegi baradaky Çarçuwaly konwensiýasynyň we Paris şertnamasynyň çäginde birnäçe borçnamalary göz öňünde tutýar.
Strategiýa Türkmenistanyň durnukly ösüşini üpjün etmek üçin toplumlaýyn we depginli meýilnamalaşdyrmaga geçmekligi, ykdysady, azyk, suw we ekologiýa howpsuzlygyny ýokarlandyrmak ýoly bilen, ýurduň ykdysadyýetini howanyň üýtgemeginiň mümkin bolan netijelerine taýýarlamagy höweslendirmäge niýetlenendir. Şunuň bilen birlikde, tebigy serişdeleri rejeli peýdalanmak, ýerleriň zaýalanmagyna garşy göreşmek, tokaý hojalygyny ösdürmek we bag ekilen meýdanlary giňeltmek, suwarymly ýerleriň ýagdaýyny gowulandyrmak we topragyň şorlaşmagyna garşy hereket etmek boýunça uýgunlaşdyryjy çäreleriň toplumy göz öňünde tutulýar.
Ýurtda tokaý zolaklaryny artdyrmak boýunça görülýän çäreler howadaky kömürturşy gazy zyýansyzlandyrmak, topragy durnuklaşdyrmak we onuň eroziýasynyň öňüni almak boýunça gurallaryň biri bolup çykyş edýär. Türkmenistanda tokaýlaşdyrmak boýunça syýasatyň 1998-nji ýyldan bäri yzygiderli durmuşa geçirilýändigine garamazdan, 2013-nji ýylda Milli tokaý maksatnamasy kabul edildi. Maksatnamanyň çäklerinde her ýylda tutuş ýurt boýunça 3 milliona çenli nahal ekmek boýunça umumymilli derejede çäreler geçirilýär.
Soňky 20 ýylda Türkmenistanda 100 milliondan gowrak bag ekildi, olar esasan, pürli we ýaprakly agaçlardan ybaratdyr. Şunuň bilen birhatarda, bag ekmek boýunça çäreler, ekologiýa taýdan durnuklylygy üpjün etmek maksady bilen, sebitleriň toprak-howa aýratynlyklaryny göz öňünde tutýar. Meselem, Daşoguz welaýatynda ösümlikleriň ak sazak ýaly çölde ösýän görnüşlerini ekmek alnyp barylýar.
Ýene bir giň gerimli uýgunlaşdyryş çäresi Garagum çölünde Altyn Asyr kölüniň gurulmagy bolup durýar. Bu taslamanyň durmuşa geçirilmegi olary geljekde gaýtadan peýdalanmak üçin zeý suwlaryny bir ýere jemlemegi amala aşyrmaga, zeý suwlary basan örüleri dolanyşyga gaýtarmaga, suwarymly ýerleriň hilini gowulandyrmaga, zeý suwlarynyň Garagum çölüniň çägelerine akdyrylyp goýberilmegini aradan aýyrmaga mümkinçilik berýär, şeýlelikde, topragyň zaýalanmagyny azaltmaga, topragyň şorlaşmagy, batgalyga öwrülmegi we gurakçylyk bilen bagly köp meseleleri çözmäge, uçup göçýän guşlar üçin, şeýle hem balykçylygy ösdürmek üçin amatly şertleri döretmäge ýardam edýär.
Uýgunlaşmazlygyň öňüni almak maksady bilen, daşky gurşawyň ýagdaýyna gözegçilik etmek, şeýle hem çölleşme ýagdaýlaryny öz wagtynda ýüze çykarmak, ir öňüni almak, dessin baha bermek we kartasyny taýýarlamak ýaly meselelere aýratyn üns berilýär.
Ykdysadyýetiň ähli pudaklarynda işjeň ekologiýa syýasaty alnyp barylýar.
Türkmenistan durnukly ösüş maksatlarynda bilimi üpjün etmek boýunça işjeň işleri alyp barýar, bilim täsir ediş derejesi ýokary bolan möhüm gural bolmak bilen, daşky gurşaw babatynda pikirlenişi we özüňi alyp barmagy üýtgetmäge mümkinçilik berýär. Häzirki wagtda orta derejäniň bilim edaralarynda hem, ýokary okuw mekdeplerinde hem ekologiýa mowzuklaryny öz içine alýan dersler maksatnamanyň hökmany bölegi bolup durýar.
Mekdep biliminiň derejesinde howa we onuň üýtgemegine täsir edýän esasy faktorlar baradaky düşünjeler tebigaty öwreniş, geografiýa, ýaşaýşyň we ekologiýanyň esaslary sapaklarynda öwredilýär. Howanyň üýtgemegi, oňa uýgunlaşmak we täsirini gowşatmak baradaky has çuň bilimler ýaşaýşyň esaslary (7-10-njy synplar) we ekologiýa (10-11-nji synplar) sapaklarynda berilýär.
Ýurduň ýokary okuw mekdeplerinde “Ekologiýa we daşky gurşawy goramak” dersi ähli hünär ugurlarynda okadylýar. Ýangyç-gaz üpjünçiligi we wentilýasiýa, şeýle hem senagat energetikasy ýaly tehniki hünärleri öwrenýän talyplar üçin okuw maksatnamasy senagat pudagynyň ekologiýa täsirini azaltmak we alternatiw we täzeden döreýän energiýa çeşmelerini peýdalanmak boýunça bölümleri göz öňünde tutýar.
Howanyň üýtgemeginiň zyýanly täsirlerine netijeli garşy durmak sebit we global derejelerde ýakyn özara hereket etmezden mümkin däldir. Bu Türkmenistanyň daşky gurşawy goramak we howanyň üýtgemegi meseleleri boýunça sebitleýin hyzmatdaşlygyň barşynda işjeň orunda bolmagyny şertlendirýär. Şeýlelikde, Durnukly ösüş boýunça döwletara toparynda başlyklygynyň çäklerinde Türkmenistan Merkezi Aziýanyň durnukly ösmegi üçin daşky gurşawy goramak boýunça Sebitleýin maksatnamany işläp taýýarlamak başlangyjy bilen çykyş etdi, ol sebitiň ýurtlary tarapyndan DÖM-nyň ekologiýa maksatlary we BMG-niň tebigaty goramak konwensiýalary boýunça borçnamalaryny, Howa boýunça Pariž ylalaşygyny durmuşa geçirmek we Durnukly ösüş boýunça döwletara toparynyň we Araly halas etmek boýunça halkara gaznasynyň Müdiriýetiniň çözgütlerine laýyklykda “ýaşyl” ykdysadyýeti ornaşdyrmak boýunça borçnamalaryny ýerine ýetirmeklerine ýardam eder.
Araly halas etmek boýunça halkara gaznasynyň başlygy bolup durmak bilen, Türkmenistan Aral deňziniň basseýnindäki ekologiýa we durmuş-ykdysady ýagdaýy gowulandyrmak boýunça hereketleriň Maksatnamasyny (ADBP-4) we BMG-nyň Aral üçin Ýörite maksatnamasyny işläp taýýarlamaga işjeň gatnaşýar, ADHHG-nyň guramaçylyk gurluşyny we şertnama-hukuk binýadyny kämilleşdirmäge we suw serişdelerini dolandyrmak hem-de daşky gurşawy goramak ulgamynda kanunçylyk binýadyny bir ölçege getirmäge ýardam edýär.
2019-njy ýylyň 28-nji sentýabrynda Birleşen Milletler Guramasynyň Baş Assambleýasynyň 74-nji mejlisinde Türkmenistan Hazar deňzini goramak we Aral deňzini halas etmek boýunça başlangyçlary öňe sürdi.
MILLI WEZIPELER
13.1. Ähli ýurtlarda howply howa hadysalaryna we tebigy betbagtçylyklara garşy durup bilijiligi we olara uýgunlaşmak ukybyny ýokarlandyrmak
13.2. Howanyň üýtgemegine baş galdyrmak çärelerini milli derejede syýasata, strategiýalara we meýilnamalaşdyrmaga goşmak
13.3. Howanyň üýtgemeginiň ýitiligini peseltmek we onuň netijelerini gowşatmak boýunça, olara uýgunlaşmak we ir öňüni almak boýunça aň-bilimi, maglumatlaryň ýaýradylyşyny we adamlaryň we edaralaryň mümkinçiliklerini gowulandyrmak