(«Ne­bit­çi­le­riň ara­syn­da» at­ly ma­ka­la­lar top­lu­myn­dan)

Hä­zir­ki za­man, döw­re­bap ýerýurt at­la­ry­nyň ara­syn­da geň­li­gi bi­len ýat­da ga­ly­jy Go­tur­de­pä onuň adynyň da­ky­ly­şy bi­len bag­ly ta­ny­mal dil­çi aly­m, to­po­nim­çi S.Ata­ny­ýa­zo­wyň 1980nji ýyl­da ne­şir edi­len «Türk­me­nis­ta­nyň ge­og­ra­fik at­la­ry­nyň dü­şün­di­riş­li söz­lü­gi» ki­ta­by­nyň 107nji sa­hy­pa­syn­da jaý­dar de­lil­li we gy­zyk­ly mag­lu­mat­lar be­ril­ýär. Hä­zir­ki Bal­ka­na­ba­dyň çäginde, onuň dü­zü­min­dä­ki şä­her­çe­di­gi, il­ki bu adyň şol ýer­dä­ki üs­ti otçöp­süz, go­tu­ra meň­ze­ýän gum de­pe­le­ri­niň ady bo­lup, soň­ra onuň şol ýer­de gur­lan ne­bit­çi­le­riň şä­her­çe­si­ne da­ky­lan­dy­gy aý­dyl­ýar.

Ne­bit­çi­le­riň dur­mu­şyn­dan eser­ler dö­ret­mek üçin ola­ryň ara­syn­da iş­çi­lik­den bu­raw us­sa­sy de­re­je­si­ne çen­li iş­län, «Go­tur­de­pe dep­de­ri», «Ha­zy­na­lar ül­ke­si», «Çö­zü­len dü­wün» ýa­ly ki­tap­la­ry, «Alaň­la­ryň ara­syn­da» po­wes­ti­ni ýa­zan we baş­gada bir­nä­çe eser­le­ri dö­re­den meş­hur ha­ly­pa şa­hy­ry­myz Şä­her Bor­ja­kow­ bu at bi­len bag­la­ny­şyk­ly goş­gu­syn­da şeý­le ýazýar:

Men­zilmen­zil aý­lan­saňda,
Gö­züň düş­mez bir düýp çö­pe.
Bel­ki, şon­dan at alan­syň,
Go­tur­de­pe, Go­tur­de­pe!

Iň­lär si­ňek­siz ym­gyr çö­lüň için­dä­ki çä­ge­le­riň ara­syn­dan hat­da şol döw­rüň kuw­wat­ly trak­tor­la­ry­nyňda ge­çip bil­me­dik wagt­la­ry bo­lup­dyr. Mer­kez­den alys­da ýer­leş­ýän Go­tur­de­pe­de işi alyp bar­ma­gyň örän kyn­dy­gy­ny bir söh­be­diň çä­gin­de dü­şün­di­ripde bol­jak däl­di. Ýö­ne şol ma­hal­ky Çe­le­ken, hä­zir­ki Ha­zar bi­len Je­be­liň ara­sy­na suw tur­ba­la­ry çe­ki­len­den soň­ra, bu ýer­de bu­raw­la­ýyş iş­le­ri tä­ze­den baş­lan­ýar.

Aşak­da­ky se­tir­ler bol­sa döw­rü­niň bel­li žur­na­list­le­ri­niň bi­ri Pür­li We­li­ýe­wiň «Türk­me­nis­tan» ne­şir­ýa­ty ta­ra­pyn­dan 1968nji ýyl­da ne­şir edi­len «Güm­mür­di» at­ly oçerk­ler ki­ta­byn­dan alyn­dy: «Go­tur­de­pe ne­bit ýa­ta­gy­nyň ýü­ze çyk­ma­gy şol tö­we­rek­den bu­raw­la­nan 3nji skwa­ži­na bi­len bag­la­ny­şyk­ly­dyr. Bu skwa­ži­na ba­ryp 1956njy ýyl­da öz­leş­di­ri­len­de, il­kin­ji bo­lup 2132 — 2136 metr ara­lyk­dan ne­bit fon­ta­ny aty­lyp­dy. Bu fon­ta­nyň ne­bit be­ri­ji­lik uky­by bir gi­jegün­diz­de 140 ton­na ýet­di. Ine, şon­dan soň bu gi­den ýol­suzýo­da­syz, suw­suz çöl­lük­de bu­raw iş­le­ri hasda giň ge­rim­de ýaý­baň­lan­dy­ryl­dy. Dog­ru­sy­ny aýt­sak, 5 ýyl mun­dan ozal (oçerk 1964nji ýyl­da ýa­zy­lyp­dyr) Go­tur­de­pe­de ne­bit ber­ýän skwa­ži­na­la­ry bar­mak ba­syp sa­naý­ma­ly­dy. In­di bol­sa bu ýer­de ne­bit wyş­ka­la­ry sa­nar­dan kän. Hä­zir di­ňe mer­ke­zi Go­tur­de­pe­den ne­bit alyn­man, «Gün­do­gar — Gün­ba­tar» diý­lip at­lan­dy­ryl­ýan gi­den meý­dan­dan hem köp «ga­ra al­tyn» çy­ka­ryl­ýar...».

Bu ne­bit kä­ni­niň açyl­ma­gy bol­sa Ha­zar bi­len Bal­ka­na­ba­dyň ara­sy­ny bir­leş­dir­di.

Bu­raw­la­ýyş iş­le­ri gün­sa­ýyn güýç­len­mek bi­len bol­dy. Tä­zetä­ze ne­bit­li skwa­ži­na­lar ýü­ze çyk­dy. 1959njy ýyl­da skwa­ži­na­nyň ne­bit­li gat­lak­la­ry bar­la­nyp gör­len­de, onuň her gün­de azyn­dan 80 ton­na «ga­ra al­tyn» ber­jek­di­gi anyk­la­nyl­dy. Onuň yzy­sü­re yz­lyyzy­na çüw­dü­rim gör­nüş­li ne­bit be­ren skwa­ži­na­lar Go­tur­de­pä­niň tu­tuş Mer­ke­zi Azi­ýa­da ne­bi­tiň baý ýeri­di­gi­ni su­but et­di.

1979njy ýyl­da rus di­lin­de ne­şir edi­len «Neft Turk­me­nis­ta­na» at­ly ki­tap­da be­ril­ýän mag­lu­mat­la­ra sal­gy­la­nyp, Go­tur­de­pä­niň ne­bi­ti­niň ta­ry­hy­nyň ters yzy­ny ça­lyp, has aňyr­rak git­sek, onuň geo­lo­gik hä­si­ýe­ti il­kin­ji ge­zek 1908nji ýyl­da K.P.Ko­lis­kiý ta­ra­pyn­dan bar­la­nyl­ýar. Soň­ra şol asy­ryň ýig­ri­min­ji ýyl­la­ry­nyň ahy­ryn­da, otu­zyn­jy ýyl­la­rynyň or­ta­la­ryn­da S.A.Ko­wa­lews­kiý, W.A.Ki­row, A.J.Gri­gor­kin da­gy ta­ra­pyn­dan jik­mejik öw­re­nil­ýär. 19371938nji ýyl­lar­da A.J.Smol­ka­nyň be­ren geo­lo­gik hä­si­ýet­na­ma­sy uly äh­mi­ýe­te eýe bol­ýar. Ol bu ýe­riň ta­kyk geo­lo­gik kar­ta­sy­nyň dü­zül­me­gi­ne esas bol­ýar. Seýs­mo­lo­gik bar­lag­lar hemde çuň­ňur bu­raw­la­ýyş iş­le­ri­niň ge­çi­ri­lip, şanşöh­ra­ta bes­len­me­gi­ne ge­tir­ýär.

1960njy ýy­lyň ahyrynda Go­tur­de­pä­niň ne­bit gu­ýu­la­ry­nyň bü­tin sa­ny­nyň şol ma­hal­ky «Türk­men­ne­bit» bir­le­şi­gi­niň äh­li skwa­ži­na­la­ry­nyň ba­ryýo­gy 6 gö­te­ri­mi­ne ba­ra­bar­dy­gy­na ga­ra­maz­dan, Türk­me­nis­ta­nyň ne­bi­ti­niň epes­li­si­ni ber­me­gi ba­şa­ryp­dyr.

Be­ril­ýän kä­bir mag­lu­mat­la­ry ýat­lap geç­sek, on ýy­lyň do­wa­myn­da, ýag­ny 1961nji ýy­lyň 1nji ýan­wa­ryn­dan 1971nji ýy­lyň 1nji ýan­wa­ry­na çen­li ol 60 mil­li­on 454 müň 172 ton­na ne­bit be­rip­dir. Onuň şu dö­wür­de be­ren ne­bi­ti Türk­me­nis­ta­nyň ön­dü­ren ne­bi­ti­niň 58,9 gö­te­ri­mi bo­lup­dyr. Baş­ga­ça aý­dyl­sa, 1872 — 1960njy ýyl­la­ryň do­wa­myn­da türk­men ül­ke­si­niň ne­bit­çi­le­ri­niň alan äh­li ne­bi­tin­dende 11 mln. 802 müň 155 ton­na köp­dür.

Go­tur­de­pe­li ne­bit­çi­ler zäh­met dep­gin­le­ri­ni soň­ky ýyl­lar­dada gow­şat­ma­ýar­lar. 1961 — 1970nji ýyl­lar­da me­ýil­na­ma­dan daş­ga­ry 833 müň ton­na ne­bit çy­ka­ryl­ýar.

Go­tur­de­pe ne­bit kä­ni, öz no­ba­tyn­da, Ha­zar­dyr Bal­ka­na­ba­dyň ara­syn­da­ky ýer­ler­dede göz­legbar­lag iş­le­ri­niň tiz­leş­di­ril­me­gi­ne ge­tir­di. Ne­ti­je­de, 1961nji ýy­lyň 14nji no­ýab­ryn­da Bar­sa­gel­me­ziň, 19651966njy ýyl­lar­dada Kom­so­molsk we Bu­run ýa­ly ne­bit­li ýa­tak­la­ryň açyl­ma­gy­na gol­daw et­di.

Go­tur­de­pä­niň heň­ňam gö­çün­de ga­dy­my Be­ýik Ýü­pek ýo­lu­nyň ker­wen­le­ri­ni ýat­la­dyp du­ran gum alaň­la­ry­nyň ara­syn­da be­lent baş­la­ry­ny as­ma­na çe­kip, se­leň­le­şip gö­rün­ýän wyş­ka­la­ryň sa­ny bar­ha art­mak bi­len bol­dy. Žur­na­list­le­riň jüm­le­si­ni di­le ge­tir­sek, zäh­met gaý­nap joş­dy.

Ber­ka­rar döw­le­timiziň bag­ty­ýar­lyk döw­rün­de hem şol bu­raw wyş­ka­la­ry dö­wür­le­ri dö­wür­le­re ba­daş­dyr­ýar. Skwa­ži­na­la­ryň tä­ze ne­sil­le­ri peý­da bol­ýar. Kö­ne gu­ýu­lar hem ha­tar­dan ga­la­nok. Ka­çal­ka­lar — ne­bit so­ru­jy­lar eg­lipga­l­şyp dur­lar. Zäh­me­tiň aja­ýyp nus­ga­sy­ny gör­kez­ýär­ler.

Go­tur­de­pe ba­ra­da­ky söh­be­diň wagt ba­bat­da yzy­gi­der­li­räk gel­ýän­di­gi­ne ga­ra­maz­dan, gür­rü­ňiň jy­la­wy­ny bi­raz yza öwür­sek, ge­çen asy­ryň tog­sa­nyn­jy ýyl­la­ryn­da, Ga­raş­syz­lyk bi­len on­dan öň­ki döw­rüň sep­git­le­rin­de de­ňiz bö­le­gin­de göz­leg iş­le­ri ge­çi­ri­lip­di. Ýö­ne şol dö­wür­de Ha­zar deň­zi­niň de­re­je­si­niň ýo­kar­lan­ma­gy hemde aý­la­ga ýa­na­şyk ýer­le­ri su­wuň bas­ma­gy ne­ti­je­sin­de iş­ler kyn­la­şyp­dy. «Türk­men­ne­bit» döw­let kon­ser­ni şol iş­le­ri 2010njy ýyl­da tä­ze­den ýo­la goý­dy. Gu­ýu­lar bu­raw­la­nan ma­ha­ly 4000 metr gow­rak çuň­luk­da ýer­le­şen tä­ze önüm­li ne­bit gat­lak­la­ry­nyň üs­ti açyl­dy. Olar «ga­ra al­ty­nyň» kuw­wat­ly aky­my­ny ber­di.

Göz­legbar­lag iş­le­ri­niň ge­çi­ril­me­gi bi­len soň­ky ýyl­lar­da al­nan mag­lu­mat­lar De­mir­ga­zyk Go­tur­de­pe at­lan­dy­ryl­ýan oja­gyň hem ozal ha­sap­la­ny­şy ýa­ly, Go­tur­de­pe ýa­ta­gy­nyň bir bö­le­gi bo­lup dur­ýan­dy­gy­ny aýt­ma­ga müm­kin­çi­lik ber­ýär. Ýag­ny ol aý­ra­tyn ýa­tak bo­lup, bir bö­le­gi de­ňiz zo­la­gyn­da ýer­leş­ýär. Ber­ka­rar döw­le­timiziň bag­ty­ýar­lyk döw­rün­de Go­tur­de­pe­dä­ki ga­za­nyl­ýan üs­tün­lik­ler «Türk­men­ne­bit» döw­let kon­ser­ni ta­ra­pyn­dan ne­bit­li we gaz­ly ýa­tak­la­ry öz­leş­dir­mek, ne­bi­ti, ga­zy göz­läp tap­mak, ýyg­na­mak, taý­ýar­la­mak, da­şal­ma­gy­ny gu­ra­mak, şo­nuň ýa­lyda ne­bi­tiň, ga­zyň çy­ka­ry­ly­şy­nyň möç­be­ri­ni dur­nuk­ly sak­la­mak, Ga­raş­syz, ba­ky Bi­ta­rap Türk­me­nis­ta­nyň ne­bit­gaz se­na­ga­ty­ny ös­dür­me­giň mak­sat­na­ma­la­ry­ny dur­mu­şa ge­çir­mek bo­ýun­ça ama­la aşy­ryl­ýan iş­le­riň ne­ti­je­li­li­gi­ni ýo­kar­lan­dyr­mak üçin ze­rur bo­lan iş­le­riň giň top­lu­my­nyň al­nyp ba­ryl­ma­gy bi­len bag­la­ny­şyk­ly­dyr. Ge­çi­ril­ýän gu­ra­ma­çy­lykteh­ni­ki çä­re­le­re la­ýyk­lyk­da, çüw­dü­rim usu­ly ta­mam­la­nan gu­ýu­la­ry me­ha­ni­ki usu­la ge­çir­mek, köp ýyl­lar­dan bä­ri ula­ny­lyp ge­lin­ýän ýa­tak­la­ryň önüm be­ri­ji­li­gi­ni dur­nuk­ly sak­la­mak mak­sa­dyn­dan ugur alyp, önüm ber­me­gi­ni bes eden gu­ýu­lar­da düýp­li abat­la­ýyş iş­le­ri­ni ge­çir­mek, tä­ze gu­ýu­la­ry ula­ny­şa tab­şyr­mak, tä­ze teh­no­lo­gi­ýa­la­ry önüm­çi­li­ge or­naş­dyr­mak ýa­ly iş­ler giň ge­rim bi­len al­nyp ba­ryl­ýar.

Şo­nuň ýa­lyda, «Türk­men­ne­bit» döw­let kon­ser­ni ta­ra­pyn­dan uzak ýyl­lar­dan bä­ri ula­ny­lyp ge­lin­ýän ýa­tak­la­ryň önüm be­ri­ji­li­gi­ni dur­nuk­ly sak­la­mak üçin, dür­li se­bäp­le­re gö­rä önüm ber­me­gi­ni bes eden gu­ýu­lar­da düýp­li abat­la­ýyş iş­le­ri­ni ýe­ri­ne ýe­tir­mä­ge aý­ra­tyn üns ber­lip baş­la­nyl­dy.

Anyk mag­lu­mat­la­ra esas­la­nyp aýt­sak, di­ňe 2019njy ýyl­da kon­ser­niň düýp­li abat­la­ýyş mü­dir­lik­le­ri ta­ra­pyn­dan je­mi 499 sa­ny gu­ýy­ny düýp­li abat­la­mak me­ýil­leş­di­ri­len bol­sa, 531 gu­ýu­da düýp­li abat­la­ýyş iş­le­ri ge­çi­ri­lip­dir. Mu­nuň özi me­ýil­na­ma­nyň 106,4 gö­te­rim ýe­ri­ne ýe­ti­ri­len­di­gi­ni aň­lad­ýar.

Go­tur­de­pe dog­ru­syn­da gür­rüň edi­len­de, beý­le­ki ýa­tak­lar bi­len bir­lik­de, bu ýer­de hem «Türk­men­ne­bit» döw­let kon­ser­ni­niň «Ne­bit­ga­zyl­my­tas­la­ma» ins­ti­tu­ty­nyň hem ne­bi­tiň, ga­zyň we kon­den­sa­tyň gor­la­ry­ny ha­sap­la­mak, ne­bit­ga­zy iş­läp geç­mek, gu­ýu­la­ryň iş­jeň­li­gi­ni ýo­kar­lan­dyr­mak, gaz taý­ýar­la­ýyş des­ga­la­ry­nyň, gu­ýu­la­ryň düýp­li gur­lu­şyk hemde abat­la­ýyş iş­le­ri bo­ýun­çada ne­ti­je­li çä­re­le­riň ge­çi­ril­ýän­di­gi­ni, me­ýil­na­ma­la­ryň ýe­ri­ne ýe­ti­ril­ýän­di­gi­ni ýat­la­man geç­mek bol­maz. Bu ins­ti­tu­ta we onuň bar­lag­ha­na­la­ry­na ösen döw­let­le­riň tä­ze teh­no­lo­gi­ýa­la­ry, en­jam­la­ry sa­tyn al­nyp, alym­la­ryň, hü­när­men­le­riň dö­re­di­ji­lik­li zäh­met çek­mek­le­ri üçin oňaý­ly şert­ler dö­re­dil­ýär.

Hä­zir­ki wagt­da De­mir­ga­zyk Go­tur­de­pä­ni öz­leş­dir­mek iş­le­ri bat­ly dep­gin­ler­de do­wam ed­ýär. «YugNef­te­gaz» (Sin­ga­pur) kom­pa­ni­ýa­sy­nyň iki gu­ýy­nyň 316njy we 332nji gu­ýu­la­ryň bu­raw iş­le­ri­ni ta­mam­la­dy. Ola­ryň her bi­ri­niň tas­la­ma çuň­lu­gy 5000 met­re ba­ra­bar­dyr. Ola­ry bu­raw­la­ma­gyň bar­şyn­da «ga­ra al­ty­nyň» se­na­gat möç­be­rin­dä­ki aky­my alyn­dy.

As­lyn­da, Ha­za­ryň ke­nar­ýa­ka zo­la­gyn­da­ky gel­je­gi uly ýa­tak­la­ryň bi­ri­ni se­na­gat taý­dan iş­le­mä­ge gi­riz­mek bo­ýun­ça ma­ýa go­ýum tas­la­ma­sy­na 2018nji ýyl­da ba­dal­ga be­ril­di. «Türk­men­ne­bit» döw­let kon­ser­niniň hemde «YugNef­te­gaz Private Li­mi­ted» kom­pa­ni­ýa­sy­nyň arasyndaky Yla­la­şy­gy­na la­ýyk­lyk­da, çuň­lu­gy 4500 metr­den 5500 met­re çen­li bo­lan dik, ke­se hemde eň­ňit ugur­ly gu­ýu­la­ryň je­mi 60sy­ny bu­raw­la­mak me­ýil­leş­di­ril­di. Des­lap­ky ha­sap­la­ma­la­ra gö­rä, ne­bi­tiň geo­lo­gi­ýa gor­la­ry­nyň ösü­şi, tak­my­nan, 38,5 mil­li­on ton­na ba­ra­bar bo­lar. Soň­ra­ky ama­la aşy­ryl­jak iş­le­riň bar­şyn­da ýa­tak­la­ryň umu­my gor­la­ry­na ba­ha be­ril­me­gi bi­len, 87,5 mil­li­on ton­na çen­li ýo­kar­la­nyp bi­ler.

Hä­zir­ki wagt­da bu tas­la­ma­nyň çäk­le­rin­de Ha­za­ryň ýal­pak­ly­gyn­da ýer­le­şen gu­ýu­la­ryň ýe­nede dör­dü­si­niň, ýag­ny 250nji, 315nji, 317nji hemde 319njy gu­ýu­la­ry gaz­mak işi dur­mu­şa ge­çi­ril­ýär. Ola­ryň bu­raw no­kat­la­ry De­mir­ga­zyk Go­tur­de­pe ýa­ta­gyn­da hemde çuň­lu­gy 7 ki­lo­met­re çen­li ýa­na­şyk ýer­ler­de goş­ma­ça seýs­mi­ki iş­le­ri ge­çi­ri­len­den soň­ra saý­la­ny­lyp alyn­dy.

Şeý­le­lik­de, go­ja­man Ha­za­ryň türk­men ýal­pak­ly­gyn­da­ky hemde ke­nar­ýa­ka zo­la­gyn­da­ky gel­je­gi uly ýa­tak­la­ry se­na­gat möç­be­rin­de öz­leş­dir­mek, bu ugur­da hyz­mat­daş­ly­ga da­şa­ry ýurt kom­pa­ni­ýa­la­ry­ny we ma­ýa­la­ry­ny çek­mek hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­mi­ziň ne­bit­gaz top­lu­my­nyň hü­när­men­le­ri­niň öňün­de go­ýan esa­sy we­zi­pe­le­ri­niň bi­ri bol­ma­gyn­da gal­ýar. Şun­da Go­tur­de­pe, onuň ta­ry­hy şu gü­ni hemde gel­je­gi bi­len bag­ly ge­ti­ri­len dür­li mag­lu­mat­lar Ga­raş­syz, ba­ky Bi­ta­rap Türk­me­nis­ta­nyň ägirt uly ug­le­wo­do­rod kuw­wa­ty­nyň bar­dy­gy­na şa­ýat­lyk ed­ýär. Bi­ler­men­le­riň ýur­du­my­zyň ýe­ras­tyn­da ne­bi­tiň we ga­zyň uly bo­lan gat­lak­la­ry­nyň bar­ly­gy ha­kyn­da­ky çak­la­ma­la­ry­ny do­ly tas­syk­la­ýar. Şeý­le hem ug­le­wo­do­rod çig ma­ly­nyň tä­ze baý ýa­tak­la­ry­nyň ýe­nede açyl­jak­dy­gy­na gü­wä geç­ýär.

«Türk­me­nis­ta­nyň ne­bit­gaz se­na­ga­ty­ny ös­dür­me­giň 2030njy ýy­la çen­li dö­wür üçin Mak­sat­na­ma­sy­na», «Türk­me­nis­ta­nyň ne­bit­gaz top­lu­my­ny ös­dür­me­giň 2019 — 2025nji ýyl­lar üçin Mak­sat­na­ma­sy­na» hemde beý­le­ki öň­de goý­lan wa­jyp­danwa­jyp we­zi­pe­le­re, mil­li Li­de­ri­mi­ziň gör­kez­me­le­ri­ne we tab­şy­ryk­la­ry­na la­ýyk­lyk­da giň möç­ber­li iş­le­riň dur­mu­şa ge­çi­ril­ýän­di­gi ha­kyn­da­ky pi­kir­ler bi­len, Go­tur­de­pe­den Bal­ka­na­ba­da do­lan­ýa­ryn. Go­tur­de­pä­niň açyl­ma­gy bi­len bag­la­ny­şyk­ly sal­nan uly ýol ma­ňa ha­ky­dam­da ony we­la­ýa­tyň dür­li oba­la­ry­na gid­ýän beý­le­ki ýol­lar bi­len ut­gaş­dyr­ýar. Aja­ýyp gel­je­ge sa­ry alyp bar­ýar. Ber­ka­rar döw­le­timiziň bag­ty­ýar­lyk döw­ri me­ni şeý­le duý­gu­lar bi­len gur­şap al­ýar. Pi­kir­le­riň dün­ýä­si­ne atar­ýar.

Ha­wa, men Go­tur­de­pe — Bal­ka­na­bat ýo­ly bi­len bar­ýa­ryn...

Se­ýit­mäm­met HY­DY­ROW,

Esen­gu­ly et­ra­by­nyň Ga­ra­de­pe şä­her­çe­sin­dä­ki 10njy or­ta mek­de­biň mu­gal­ly­my.

https://www.turkmenmetbugat.gov.tm/tk/newspapers/2/articles/37674