Islendik döwletiň ylym-bilim ulgamynyň kämilleşdirilmegi onuň durmuş-ykdysady ösüşiniň esasy şertidir. Ilatyň aň-paýhas mümkinçilikleriniň artdyrylmagy ýurduň ähli babatda ösmegine oňyn täsirini ýetirýär. Ylmyň jemgyýetçilik we döwlet durmuşynda möhüm orny eýeleýändigi üçin ýurdumyzda ýokary hünärli ylmy işgärleriň, ýaş alymlaryň taýýarlanylmagyna aýratyn ähmiýet berilýär. 

Hormatly Prezidentimiz dünýäniň sanly tehnologiýalar babatda gazananlarynyň esasynda ýurdumyzyň bilim ulgamynyň döwrebaplaşdyrylmagynyň zerurdygyny belleýär. Eziz Watanymyzda sanly bilimiň häzirki zaman tehniki serişdeleriniň we maglumat gorlarynyň ulanylyşynda ýaş hünärmenleriň taýýarlygyny kämilleşdirmek boýunça düýpli özgertmeler amala aşyrylýar.  

Ýurdumyzyň bilim ojaklarynyň häzirki zaman tehnologiýalar bilen üpjün edilmegi sanly ulgamyň durmuşa ornaşdyrylmagynda üstünlik gazanmaga mümkinçilik berýär. Türkmenistanyň Oguz han adyndaky Inžener-tehnologiýalar uniwersitetinde hem talyp ýaşlar innowasion tejribeleriň esasynda täze taslamalary durmuşa geçirmäge işjeň gatnaşýar. Ýokary okuw mekdebimizde hassalara uzak aralykdan gözegçilik etmegiň «akylly» ulgamy, dynç alyş merkezlerini awtomatik dolandyryjy ulgam, «akylly» ýolyşyk, «akylly» ýyladyşhana, dürli ýerlerde hyzmat etmek üçin mobil robot boýunça ylmy-amaly işler ýerine ýetirilýär. Şeýle hem ulaglarda «akylly» ulgamlary ornaşdyrmak bilen baglanyşykly taslamalar işlenilip taýýarlanylýar. Şunuň ýaly innowasiýalar ýurdumyzda «akylly» şäher konsepsiýasyny durmuşa geçirmekde, hususan-da, zamanamyzyň ajaýyp taslamasy bolan Arkadag şäheriniň nobatdaky tapgyrynyň gurluşygynda peýdalanylyp bilner. Şeýle giň gerimli taslamalarda talyp ýaşlaryň işläp taýýarlamalarynyň peýdalanylmagy bolsa ýurdumyzyň ylym-bilim kuwwatynyň barha artýandygynyň nyşanydyr. 

Ýaşlaryň döwrebap derejede bilim alyp, ylymda we döredijilikde täze üstünliklere ýetmegi üçin giň mümkinçilikleri döredýän Arkadagly Serdarymyza tüýs ýürekden sagbolsun aýdýarys. 

Oguljennet ÖWEZOWA,

Türkmenistanyň Oguz han adyndaky Inžener-tehnologiýalar uniwersitetiniň talyby.

Maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalary çalt depginde özgerýän jemgyýetiň ösüşinde möhüm orny eýeleýär. Milli ykdysadyýetiň sanly ulgama geçmegini çaltlandyrmak hormatly Prezidentimiziň alyp barýan döwlet syýasatynyň ileri tutulýan ugurlarynyň biri bolup durýar. «Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasynyň» kabul edilmegi we üstünlikli amala aşyrylmagy raýatlarymyzyň ýaşaýyş-durmuş derejesiniň ýokarlanmagyna ýardam edýär. 

Ýurdumyzda sanly ulgamy ösdürmek we täzeçil maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalaryny ornaşdyrmak boýunça netijeli işler dowam etdirilýär. Bu ugur boýunça ýokary derejeli hünärmenler taýýarlanylýar. Orta we ýokary okuw mekdepleriniň okuw maksatnamalaryna ýörite sapaklaryň girizilmegi, zerur maddy-tehniki binýadyň üpjün edilmegi sanly ulgamyň ösüşinde uly orna eýedir. Häzirki döwürde bilim ulgamyny ösdürmek bilimiň elýeterliligini we hilini ýokarlandyrmaga, döwrüň häzirki talaplaryna, innowasion ykdysadyýeti ösdürmegiň zerurlyklaryna laýyklykda, bilimiň ähli derejelerinde hünärmenleri taýýarlamaga, şeýle hem zähmet bazaryny ýokary hünär derejeli hünärmenler bilen üpjün etmäge gönükdirilen netijeli işler durmuşa geçirilýär. 

Ýurdumyzyň bilim ulgamynyň öňünde durýan möhüm wezipeleri çözmekde halkara hyzmatdaşlygyna aýratyn üns berilýär. Dünýäniň öňdebaryjy gazananlarynyň esasynda, sanly bilim ulgamynyň mundan beýläk-de ösdürilmegini, okatmagyň innowasion çemeleşmeleri bilen utgaşykly maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalaryny bilimiň ähli basgançaklarynda giňden ornaşdyrylmagyny şertlendirýär. 

Dünýä hojalyk gatnaşyklaryna netijeli goşulyşmagy, özara peýdaly söwda-ykdysady we maýa goýum gatnaşyklarynyň işjeňleşdirilmegi ýurdumyzyň geljekki ösüşlerine itergi berjek möhüm ugurlardyr. Döwlet Baştutanymyzyň parasatly başlangyçlarynyň netijesinde sanly we ykjam hyzmatlaryň ählumumy elýeterliliginiň üpjün edilmegi, obalaryň, şäherçeleriň, etrapdaky şäherleriň we etrap merkezleriniň ilatynyň ýaşaýyş-durmuş şertlerini özgertmek boýunça Milli maksatnamanyň çäklerinde sanly ulgamy ornaşdyrmak boýunça işleriň ýokary depginde alnyp barylmagy Garaşsyz Türkmenistanyň döwrebap ösüşleriniň wajyp şerti bolup durýar. 

Berdimyrat ŞIRIMOW,

Türkmen döwlet medeniýet institutynyň mugallymy.

  Häzirki wagtda islendik ýerde, şol sanda dükanlarda, ownuk satuw söwda nokatlarynda töleg kartlarynyň, mobil enjamlaryň kömegi bilen satyn almak we hyzmatlar üçin tölegleri tölemek adaty ýagdaý bolup durýar. Şonuň üçin ýurdumyzyň täjirçilik banklary, söwda we hyzmat ulgamlary bilen bilelikde elektron hasaplaşyklary amala aşyrmagy ýola goýýarlar. Şeýlelikde, töleg kartlary ýa-da telefon enjamlary arkaly islendik tölegi tiz, amatly, ygtybarly ýerine ýetirmäge mümkinçilik döreýär.  

Sözlüklerde we ensiklopediýalarda beýan edilişine görä, QR kod (Quick Response code) çalt seslenmek kody diýlip düşündirilýär. Ýagny, QR kodlaşdyrma tehnologiýalary esasynda mobil telefon enjamlary üçin iki ölçegli matrisa kodly we adaty çyzykly şertli belgileriň kömegi arkaly döredilýän nyşan bolup durýar.  

QR kod, ilki başda, Ýaponiýanyň awtomobil senagaty üçin döredilipdir. Bu adalga halkara derejede hasaba alnan haryt nyşanydyr. Onuň kömegi bilen islendik obýekt baradaky maglumatlary beýan etmek we saklamak mümkin. QR kodlarda dört derejeli standartlaşdyrylan belgiler, ýagny san, harply-sanly, goşalandyrylan hem-de kanzi (harpy aňladýan ieroglif — ýapon adalgasy). Häzirki wagtda QR kod tiz okalmak, köp maglumatlary ýerleşdirmek, tapawutlandyrmak mümkinçilikleri üçin ähli ulgamlarda ulanylýar.  

QR kod, ştrih kod adalgalary häzirki döwürde dünýä ýüzünde duş gelýär. Bu iki ugruň arabaglanyşygy we sazlaşygy häzirki zamanyň ösüş häsiýetini kesgitleýär. Ähli ulgamlardaky önümçilige senagatlaşmak we innowasion ösüş mahsus bolmak bilen, ýurdumyzdaky özgertmeler öňdebaryjy tehnologiýalaryň, häzirki zaman ylmynyň gazananlaryna daýanýar, täze hil we mazmun derejelerine gadam basýar.  

Mälim bolşy ýaly, taryhyň ähli döwürlerinde türkmen halky dünýä siwilizasiýasynyň intellektual gymmatlyklaryna özüniň mynasyp goşandyny goşupdyr. Ylmy-tehniki ösüşiň çaltlaşmagy netijesinde adamzat ylymda, tehnikada täze-täze basgançaklara galýar. Bu ösüşler bilen aýakdaş gitmäge ukyply, döwrebap ylymly-bilimli nesilleriň bardygy bizi buýsandyrýar.  Şonuň bilen baglylykda bolsa, intellektual eýeçiligi, döredijilik ukyplaryny hukuk taýdan goramagyň ähmiýeti artýar. Bu ugurda täze kanunlaryň kabul edilmegi, umuman, kanunçylygyň innowasiýalary, täzeçil çemeleşmeleri durmuşa ornaşdyrmaga şertleri döretmegi ýurdumyzda ylmyň we tehnologiýanyň gazananlaryny ýokary derejede goramagyň üpjün edilýändigini tassyklaýar.  

Şeýle mysallary ykdysady gatnaşyklary düzgünleşdirýän islendik kanunyň maddalaryndan tapmak bolýar. Mysal üçin, «Standartlaşdyrmak hakynda» Türkmenistanyň Kanunynyň 13-nji maddasynda döwlet standartlarynda we tehniki şertlerde bolmaly maglumatlaryň sanawynda: önüm (işler, hyzmatlar) işlenilip taýýarlanylanda, öndürilende, ulanylanda (peýdalanylanda) tehniki we maglumat bitewüligini üpjün edýän kadalar we ölçegler, şol sanda tehniki resminamalary resmileşdirmegiň, önümiň (işleriň, hyzmatlaryň) hilini üpjün etmegiň, serişdeleriň ähli görnüşlerini rejeli peýdalanmagyň kadalary, adalgalary we olaryň kesgitlemeleri, şertli belgileri, metrologik we beýleki umumy tehniki we guramaçylyk tehniki kadalary we ölçegleri bolmalydygy berkidilen. 

Kanunçylyga laýyklykda, önümçilik we hyzmat kärhanalarynyň tapawutlandyryş (indiwiduallaşdyryş) serişdelerine firma atlary, haryt nyşanlary we hyzmat ediş nyşanlary, harytlaryň gelip çykan ýeriniň ady, täjirçilik belgileri, şertli belgiler (ştrih kod, QR kod) ýaly tapawutlandyryş nyşanlary ulanylýar. Bazar gatnaşyklary şertlerinde önümçiligiň ahyrky netijesi bolan harytlyk önüm hakyndaky maglumatlary bilmegiň her bir adam üçin möhümdigine görä, harytlary belgilemek işi amala aşyrylýar.  

Häzirki wagtda ýurdumyzda alyjylaryň hukuklaryny doly goraýan hem-de öndürijileriň we satyjylaryň borçlaryny kesgitleýän döwrebap kanunçylyk hereket edýär. Munuň özi adam saglygy, ekologiýa howpsuzlygy bilen hem berk baglanyşykly bolup durýar. Şonuň üçin Türkmenistanyň Sanitariýa kodeksinde, «Sarp edijileriň hukuklaryny goramak hakynda», «Azyk howpsuzlygy hakynda», «Iýmit önümleriniň howpsuzlygynyň we hiliniň üpjün edilmegi hakynda» Türkmenistanyň Kanunlarynda önümiň hil görkezijileri baradaky kadalar öz beýanyny tapýar.  

Türkmenistanyň kanunçylygynda harytlary belgilemegiň toplumlaýyn häsiýetli bolşy ýaly, ony kadalaşdyrýan kadanamalaryň hem toplumlaýyn hereket edýändigini görmek bolýar. Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe ýurdumyzyň durmuş-ykdysady ösüşiniň esasy görkezijileriniň düzüminde sanly tehnologiýalaryň, innowasiýalaryň mynasyp paýy bar. Sanly ulgamlary, täzeçil döwrebap tehnologiýalary ornaşdyrmakda hormatly Prezidentimiziň amala aşyrýan döwlet syýasaty we milli kanunçylygy giň mümkinçilikleri döredýär. Bu ösüşlere we özgertmelere işjeň gatnaşyp, döwrebap derejede mynasyp goşant goşmak bolsa, biziň her birimiziň ynsanlyk borjumyzdyr. 

Ýagmyr NURYÝEW,

Türkmenistanyň Döwlet, hukuk we demokratiýa institutynyň direktory, hukuk ylymlarynyň doktory.

Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň Döwlet Maslahatyndaky çykyşynda ýurdumyzyň Garaşsyzlyk ýyllaryndaky durmuş-ykdysady ösüşleri, döwletlilik ýörelgeleri, hukuk ulgamynyň işiniň döwrebap derejede guralmagy aýdyň beýan edildi. Aýratyn-da, ylym-bilimiň kämilleşdirilişi, täze tehnologiýalaryň, sanly ulgamlaryň ornaşdyrylyşynyň netijeleri düýpli seljerilip, täzeçil başlangyçlar öňe sürüldi. Döwlet Baştutanymyzyň «Watan diňe halky bilen Watandyr! Döwlet diňe halky bilen döwletdir!» diýen baş ýörelgesiniň Döwlet Maslahatynyň gün tertibinde ara alnyp maslahatlaşylan soraglaryň, kabul edilen çözgütleriň özenini düzýändigi aýratyn bellenmäge mynasypdyr. 

Hormatly Prezidentimiz çykyşynda: «Mähriban halkymyzyň joşgunly we tutanýerli zähmeti esasynda jemgyýetimizde we ykdysadyýetimizde ýetilen belent sepgitler täze ösüşlere badalga berýär» diýip nygtamak bilen, Döwlet býujetiniň serişdeleriniň durmuş-ykdysady ösüş strategiýasyny amala aşyrmagyň esasy ugurlaryna, ykdysadyýetiň innowasion ösüşini üpjün etmäge gönükdiriljekdigini, býujetiň agramly böleginiň, ozalkylary ýaly, durmuş ulgamyny maliýeleşdirmek üçin sarp ediljekdigini aýratyn belledi. Şonuň bilen birlikde, milli önümlerimizdir hyzmatlarymyza, oýlap tapyşlarymyza, senagat nusgalarymyza dünýä bazarlaryndaky islegleriň yzygiderli öwrenilmeginiň hem-de degişli döwlet strategiýasynyň işlenip taýýarlanylmagynyň zerurdygyna aýratyn üns berildi.  

Häzirki döwürde sanly ulgamlaryň ornaşdyrylmagy, önümçilikde täze tehnologiýalaryň, has kämil usullaryň ulanylmagy, şeýle hem dünýä bazarynda bäsleşige ukyply bolan harytlaryň dürli görnüşleriniň öndürilişi günsaýyn artýar. Halkyň sarp edýän harytlarynyň önümçiliginde, söwdada şertli çyzyklar (ştrih kod), QR kod arkaly belgilemek giň gerime eýe bolýar. Çünki söwda işi hakynda Türkmenistanyň Kanunyna laýyklykda, şertli çyzyk — optiki gözden geçiriş enjamy bilen kybaplaşdyrylmagy üçin, harydyň gabynyň daşynda ýerleşdirilýän we onuň kömegi bilen harydyň käbir has möhüm taraplary barada maglumatlar şifrlenen ýörite belgileriň, QR kodlaryň ulanylmagy haryt dolanyşygynyň hasabyny ýöretmek we hasabatlylyk üçin amatly şertleri döredýär.  

Şonuň bilen birlikde, ýurdumyzda sanly maglumat we elektron-hasaplaýyş tehnikalaryny netijeli ulanmaga ukyply hünärmenleriň nesli kemala gelýär.  Şoňa görä-de, ýurdumyzyň ykdysadyýetiniň ähli pudaklarynda innowasion, sanly  tehnologiýalary ornaşdyrmak güýçli depginlerde alnyp barylýar. Amala aşyrylýan bu tutumly işleriň dowamynda milli ykdysadyýetimiziň yzygiderli we kadaly ösüşini üpjün etjek iň öndebaryjy innowasion tehnologiýalary saýlap almak boýunça hem yzygiderli işler amala aşyrylýar. 

Munuň özi intellektual eýeçilik hakyndaky kanunçylygyň ähmiýetini ýokarlandyrýar, ýurdumyzyň ykdysadyýetiniň durnukly ösüşini şertlendirýär. Innowasiýa tehnologiýalaryny ornaşdyrmak, oýlap tapyşlary we senagat nusgalaryny döretmekde we özleşdirmekde, öndürilýän önümleriň we hyzmatlaryň bäsleşige ukyplylygyny üpjün etmekde eýeçiligiň ähli görnüşindäki kärhanalaryň we guramalaryň gyzyklanmasy yzygiderli artýar.  

Häzirki döwrüň ösüşlere we innowasiýalara beslenýändigini, olaryň häzirki zaman biliminiň, ylmynyň, tehnologiýalarynyň öňdebaryjy gazananlaryna esaslanýandygyny Türkmenistanyň Prezidentiniň ýurdumyzy 2022 — 2028-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Maksatnamasy we ony durmuşa geçirmek boýunça alnyp barylýan işleriň netijeleri hem aýdyň tassyklaýar. 

Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy: Türkmenistany 2022 — 2052-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Milli maksatnamasynyň 19-njy «Sanly ykdysadyýet, innowasion we intellektual ösüş» atly bölümi bolsa,  tutuşlygyna ähli pudaklara sanly ulgamlary ornaşdyrmagyň wezipelerini kesgitleýär.  

Milli ykdysadyýetde sanly ulgamy ornaşdyrmak boýunça öňdebaryjy döwletleriň hataryna goşulyşmak, elektron senagaty döretmek, adam maýasyna, işewürlige we maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalarynyň soňky gazananlaryna esaslanýan ösen ykdysadyýeti kemala getirmek ýaly ugurlaryň sanly özgertmeleriň bütindünýä derejesinde we ýokary tizlik bilen ýaýraýan döwründe örän wajypdygy Milli maksatnamada beýan edilýär.  

Şeýle-de bütindünýä sanly ulgama goşulyşmakda internet hyzmatlarynyň hiline we elýeterlilik derejesine, maglumat aragatnaşyk infrastrukturasynyň ösüş derejesine, adam maýasyny ösdürmäge uly üns berilmelidigi Milli maksatnamada kesgitlenen. 

Döredijilik işini hukuk taýdan goramagyň, esasan, kadalaşdyrmak, döredilen eseriň (zadyň, obýektiň) awtorlygyny ykrar etmek ýoly bilen amala aşyrylýandygy milli kanunçylykda öz beýanyny tapýar.  

Toplumlaýyn we köpugurly häsiýete eýe bolan intellektual hukuklar instituty özüniň gözbaşyny Türkmenistanyň Konstitusiýasynyň 56-njy maddasynda berkidilen Türkmenistanyň raýatlarynyň çeper, ylmy we tehniki döredijiligini erkin alyp barmaga hukugynyň  bardygy, raýatlaryň ylmy, tehniki döredijilikde, çeperçilik, edebiýat hem medeniýet işinde awtorlyk hukuklarynyň we bähbitleriniň kanun esasynda goralýandygy, döwletiň ylmyň, medeniýetiň, sungatyň, halk döredijiliginiň, sportuň we syýahatçylygyň ösmegine ýardam edýändigi baradaky hukuk kadalardan alyp gaýdýar. Bu hukuklaryň goraglylygy Türkmenistanyň Raýat kodeksiniň «Intellektual eýeçilik hukugy» diýlip atlandyrylýan 4-nji bölegi, şeýle-de «Türkmenistanda halk çeper amaly-haşam döredijiligi hakynda», «Täjirçilik syry hakynda», «Seleksiýanyň gazananlaryny hukuk taýdan goramak hakynda», «Awtorlyk we gatyşyk hukuklar hakynda», «Oýlap tapyşlaryň hukuk goragy hakynda», «Haryt nyşanlary hakynda», «Harytlaryň gelip çykan ýerleriniň atlary hakynda» Türkmenistanyň Kanunlary bilen üpjün edilýär. 

Şonuň bilen birlikde, Garaşsyzlyk ýyllarynda yzygiderli ösüşlere beslenýän milli kanunçylygyň düzüminde: «Aragatnaşyk hakynda», «Standartlaşdyrmak hakynda», «Sertifikatlaşdyrmak hakynda», «Maglumat we ony goramak hakynda», «Innowasiýa işi hakynda», «Türkmenistanda Internet torunyň ösüşini we Internet hyzmatlaryny etmegi hukuk taýdan düzgünleşdirmek hakynda», «Söwda işi hakynda», «Kiberhowpsuzlyk hakynda», «Elektron resminama, elektron resminama dolanyşygy we sanly hyzmatlar hakynda», «Elektron hökümet hakynda» Türkmenistanyň Kanunlarynyň sanly, döwrebap tehnologiýalary önümçilige ornaşdyrmak işinde uly ähmiýeti bar.  

 (Dowamy bar). 

Ýagmyr NURYÝEW,

Türkmenistanyň Döwlet, hukuk we demokratiýa institutynyň direktory, hukuk ylymlarynyň doktory.

Häzirki döwürde ýurdumyzyň hemmetaraplaýyn ösdürilmegine gönükdirilen ägirt uly özgertmeleriň ylmy taýdan düýpli esaslandyrylmagy aýratyn ähmiýete eýedir. Ylmy önümçilik bilen berk baglanyşdyrmak, oňa ylmyň gazananlaryny we öňdebaryjy dünýä tejribesini giňden ornaşdyrmak esasy wezipeleriň biridir. Döwlet durmuşynyň ähli ulgamlarynyň kemala getirilmeginiň binýady bolan ýokary hilli bilim ýurdumyzyň ykdysadyýetini üstünlikli ösdürmegiň möhüm düzüm bölegidir. Elbetde, ýurdumyzda dünýä ölçeglerine laýyk gelýän häzirki zaman düýpli ylym ulgamyny döretmäge gönükdirilen ylmy-tehniki syýasat ykdysadyýetimiziň ähli ugurlaryna täze, öňdebaryjy tehnologiýalary we innowasiýalary ornaşdyrmakdan, ylym we tehnika babatda öňde duran maksatnamalarymyzy üstünlikli durmuşa geçirmekden ybaratdyr. 

Milli ykdysadyýeti diwersifikasiýa ýoly bilen ösdürmekde sanly ulgamy giňden ornaşdyrmak şu günüň baş wezipeleriniň biri bolup durýar. Häzirki zaman maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalarynyň soňky gazananlaryna esaslanýan ösen ykdysadyýeti kemala getirmekde bäsleşige ukyply sanly ykdysadyýeti ösdürmek zerur. Bazaryň barha ösýän talaplaryna laýyk gelýän howpsuz, ygtybarly we bäsdeşlige ukyply maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalarynyň üpjünçilik ulgamyny döretmek ýurduň sanly ykdysadyýete üstünlikli geçmeginiň girewi bolup durýar. Ýurdumyzda innowasion tehnologiýalary özleşdirmekde uly işler durmuşa geçirilýär. «Türkmen Älem 520°E» milli aragatnaşyk hemrasynyň älem giňişligine çykarylmagy, TYA-nyň Tehnologiýalar merkeziniň hereket etmegi, ýurduň bank ulgamynda elektron hasaplaşyklaryň çäginiň giňeldilmegi we beýleki durmuşa geçirilýän işler ösüşiň bu ugrunyň kanunçylyk esaslaryny döretmegi, berkitmegi, seljermegi talap edýär. Bilşimiz ýaly, ylmy-tehnologik ösüşiň halkara hukuk esaslary bu ugurda ýüze çykýan her bir täzelige laýyklykda yzygiderli kämilleşdirilýär. 

Häzirki wagtda ýurtda innowasiýalar işjeň ornaşdyrylýar, optiki-süýümli aragatnaşyk ulgamy ösdürilýär we internetiň elýeterliligi üpjün edilýär. Programma-tehniki, maglumat serişdeleri we ulgamlary dürli döwlet edaralarynda — ylym-bilim, saglygy goraýyş, ulag-aragatnaşyk, bank ulgamlarynda, senagatyň aýry-aýry pudaklarynda işjeň peýdalanylýar. Ýurdumyzyň jemi içerki önüminde maglumat-aragatnaşyk tehnologiýalary ulgamynyň goşmaça ösüşini üpjün etmäge hem-de sanly aragatnaşyk babatda welaýatlaryň, şäherleriň we obalaryň arasyndaky tapawudy aradan aýyrmaga gönükdirilen işler çalt depginde amala aşyrylýar. 

Ýurdumyzyň ykdysady strategiýasynda ylma daýanýan, dünýä bazarynda bäsdeşlige ukyply bolan önümleri öndürmek wezipesine aýratyn orun degişli bolup, täze bilimleriň we tehnologiýalaryň döredilmegi, şeýle-de olaryň döwletiň durmuş-ykdysady ösüşiniň hatyrasyna ulanylmagy dünýä hojalygynda ýurduň tutýan ornuny hem-de milli howpsuzlygynyň üpjün edilişiniň derejesini kesgitleýän görkezijilerdir. Ýurtda innowasion mümkinçilikleriň artdyrylmagy, ilkinji nobatda, ylmyň gazananlaryny önümçilige ornaşdyrmaga itergi bermek bilen, ol täze senagat kärhanalarynyň döredilmeginiň baş şerti bolup durýar. Innowasion kärhanalaryň döredilmegi diňe bir içki bazaryň şeýle önümlere bolan isleglerini kanagatlandyrman, eýsem, jemi içerki önümde innowasion önümleriň möçberleriniň artmagyna, netije-de, ýurdumyzyň ykdysadyýetiniň bäsdeşlige ukyplylygynyň ýokarlanmagyna hem ýardam berýär. 

Daýanç ANNADURDYÝEW,

Türkmenistanyň Döwlet, hukuk we  demokratiýa institutynyň   ylmy işgäri.

Ylym we tehnikanyň gazananlaryna, täze tehnologiýalara, innowasiýalara daýanyp, ýurdumyzyň bilim ulgamy ösdürilýär. Ylymly-bilimli, giň dünýägaraýyşly, sagdyn nesli kemala getirmek hormatly Prezidentimiziň amala aşyrýan döwlet syýasatynyň möhüm ugurlarynyň biridir. 

«Dünýäniň öňdebaryjy tejribelerinden ugur alnyp, ýaş nesliň döwrebap bilim almagy, ylym we döredijilik bilen meşgullanmagy ugrunda giň mümkinçilikleri döredýäris. Bilim işini döwrebaplaşdyrýarys, milli maksatnamalary, konsepsiýalary üstünlikli durmuşa geçirýäris. Ýaş nesilleriň ýokary derejede bilim almaklary, saýlan hünärleriniň eýeleri bolmaklary, watançylygyň hem-de ynsanperwerligiň belent ruhunda terbiýelenmekleri üçin giň mümkinçilikleri döredýäris» diýip, hormatly Prezidentimiz 23-nji sentýabrda geçirilen Döwlet Maslahatynda nygtady.  

Eziz Diýarymyzda öňdebaryjy tejribelere, milli ýörelgelerimize esaslanyp, bilim işi yzygiderli kämilleşdirilýär, täze bilim ojaklary gurlup, ulanylmaga berilýär. 1-nji sentýabrda geçirilen Türkmenistanyň Magtymguly adyndaky Ýaşlar guramasynyň VII gurultaýynda «Ýaşlar barada döwlet syýasaty hakynda» Kanunyň rejelenen görnüşiniň kabul edilmegi bolsa ýaşlar üçin döredilýän mümkinçilikleri has-da giňeltmäge, olaryň watansöýüjilik ruhunda terbiýelenmegine ýardam berýär. 

Türkmenistanyň Telekommunikasiýalar we informatika institutynda hem talyp ýaşlara ýokary derejede bilim bermek ugrunda netijeli işler durmuşa geçirilýär. Ýokary okuw mekdebimizde öňdebaryjy tehnologiýalary we okuw-usulyýet serişdelerini peýdalanmak arkaly häzirki döwürde durmuşyň ähli ugurlarynda ulanylýan döwrebap tehnologiýalardan, sanly ulgamyň mümkinçiliklerinden baş çykarýan hünärmenler taýýarlanylýar. Institutymyzyň dünýäniň çar ýanyndaky ýokary okuw mekdepleriň arasynda dürli ugurlaryň, şol sanda bilim berlişiniň hiliniň göz öňünde tutulmagy netijesinde düzülýän halkara sanawlarda orun almagy biziň zähmetimiziň ýerine düşýändigini tassyklaýar. 

Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe ýurdumyzyň ýagty geljeginiň eýeleri bolan ýaşlara ýokary derejede bilim we terbiýe bermek ugrunda giň mümkinçilikleri döredýän hormatly Prezidentimiziň adyna tüýs ýürekden sagbolsun aýdýarys! 

Ogultäç PENAÝEWA,

Türkmenistanyň Telekommunikasiýalar we informatika institutynyň mugallymy.

Bank we maliýe ulgamy «Sanly ykdysadyýet» düşünjesinde ykdysadyýetiň bu täze görnüşiniň iň işjeň ulanylyp boljak ugurlarynyň biri hökmünde ýadyňa düşýär. Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe hormatly Prezidentimiziň ýolbaşçylygynda hut şeýle hem edilýär. Bu günki gün ýurdumyzyň bank we maliýe edaralarynda ilata edilýän hyzmatlary döwrebaplaşdyrmak, başgaça aýtsak, sanlylaşdyrmak babatynda köpsanly işler durmuşa geçirildi. Bu netijeli işler ýurdumyzyň banklarynyň Lebap welaýatyndaky müşderileri bilen bilelikde alyp barýan işinde hem aýdyň görünýär. 

Türkmenistanyň Merkezi bankynyň resmi saýtynda berilýän maglumatlara görä, şu ýylyň 1-nji sentýabryna çenli bank kartlaryny edinen Lebap welaýatynyň ýaşaýjylarynyň sany 819 müň 427 adama (ýurdumyz boýunça 5 million 14 müň 332 adam) ýetdi. Şolaryň deň ýaryndan gowragy ― 407 müň 299-sy «Daýhanbank» döwlet täjirçilik bankynyň müşderileridir. Şeýle hem welaýatymyzda 146 müň 95 adam «Halkbank» paýdarlar täjirçilik bankynyň, 108 müň 896 adam «Türkmenistan» döwlet täjirçilik bankynyň kartlaryny ulanýar. Ýokarda görkezilen sanyň galan bölegi ýurdumyzyň beýleki banklarynyň müşderilerine degişlidir. 

Häzirki wagta çenli ýurdumyzyň etrap-şäherlerinde oturdylan 2 müň 147 bankomatyň 441 sanysy biziň welaýatymyzda ýerleşýär. Welaýatymyz nagt pul çykaryp almaga we nagt däl hasaplaşyklaryň birnäçesini geçirmäge mümkinçilik berýän bankomatlaryň sany boýunça Aşgabat şäherinden we Mary welaýatyndan soň üçünji orny eýeleýär. Welaýatymyzda «Daýhanbank» döwlet täjirçilik bankynyň bankomatlary has köpdür. Has takygy, Jeýhunyň goşa kenaryndaky etraplardyr şäherlerde ýerleşdirilen bankomatlaryň 265-si bu banka degişli. Ikinji orny 76 bankomat bilen «Türkmenbaşy» paýdarlar täjirçilik banky, üçünji orny bolsa 49 bankomat bilen «Türkmenistan» döwlet täjirçilik banky eýeleýär. 

Şu aýyň ilkinji gününiň maglumatlaryna görä, welaýatymyzda nagt däl hasaplaşyklary amala aşyrmaga mümkinçilik berýän POS terminallaryň sany 7 müň 361-e çykdy. Bu bolsa ýurdumyzyň sebitleriniň arasynda iň ýokary görkezijidir. Şol terminallaryň 2 müň 518-si «Daýhanbank» döwlet täjirçilik bankynyň müşderilerine degişli. 

Ýeri gelende aýtsak, häzirki wagtda tutuş ýurdumyzdaky POS terminallarynyň sany 41 müň 638-e çykdy. Bu bolsa 2016-njy ýyldakydan tas 8 esse kändir. Ýylyň başyndan bäri ýurdumyzyň dürli sebitlerinde täze terminallaryň 567-si işläp başlady. 

Maglumatlar ýurdumyzyň banklarynyň welaýatymyzdaky müşderileriniň «Internet banking» we «Mobil banking» hyzmatlaryndan has işjeň peýdalanýandygyny görkezýär. Anyk mysallara salgylansak, ýurdumyz boýunça «Internet banking» hyzmatynyň müşderileriniň sany 888 müň 501 adama ýetdi. Şunça müşderiniň 203 müň 60-sy welaýatymyzda ýaşaýar. Bu bolsa ýurdumyz boýunça iň ýokary görkezijidir. Şol müşderileriň hem 75 müň 332-si «Daýhanbank» döwlet täjirçilik bankyna degişli. 

Ýurdumyz boýunça «Mobil banking» hyzmatyndan peýdalanýan 56 müň 461 müşderiniň 14 müň 731-si biziň welaýatymyzda ýaşaýar. Welaýatymyz bu babatda hem iň ýokary görkezijä eýe. Bu gezek hem 4 müň 265 müşderi bilen «Daýhanbank» döwlet täjirçilik banky öňe saýlanýar. 

Ýeri gelende aýtsak, milli ykdysadyýetimizde sanly ulgamyň mümkinçiliklerinden has kän peýdalanmak hormatly Prezidentimiziň hem bildirýän esasy talaplarynyň biridir. Bu işi döwrebap usulda ýola goýmak üçin amatly mümkinçilikler hem döredilýär. Türkmenistanyň Ministrler Kabinetiniň ýakynda geçirilen mejlisleriniň birinde hem nygtalyşy ýaly, ýurdumyzyň karz edaralary sanly ulgam boýunça mümkinçiliklerini barha artdyrýarlar. Bu işler geljekde-de dowam etdiriler. 

Agageldi ITALMAZOW,

Ylmyň we tehnikanyň iň täze gazananlaryny halk hojalygynyň ähli pudaklaryna ornaşdyrmak, ylym bilen önümçiligiň arabaglanyşygyny pugtalandyrmak hormatly Prezidentimiziň baştutanlygynda amala aşyrylýan özgertmeler syýasatynyň möhüm ugurlarynyň hatarynda durýar. Bu ugurda döredilen mümkinçilikler öňde goýlan wajyp wezipeleri üstünlikli çözmäge ýardam edýär.  

«Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy: Türkmenistany 2022 — 2052-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Milli maksatnamasyna» laýyklykda, orta möhletleýin döwürde ylym ulgamynyň özgerişiniň dowam etdirilmegi we düýpli ylmy gözlegleriň esasynda pudaklaýyn ylmy işleriň alnyp barylmagy göz öňünde tutulýar. Şeýle hem Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Tehnologiýalar merkeziniň binýadynda amaly ylmy işleriň geçirilmegi, ylym bilen önümçiligi utgaşdyrýan, önümçilik pudaklarynyň ylmy esasynda ösdürilmegine we usuly kadalarynyň kämilleşdirilmegine içgin gatnaşýan ylmy-önümçilik binýadynyň döredilmegi, ylmy-barlaglary we innowasion işläp düzmeleri täjirleşdirmek we tehnologik auditi geçirmek işleriniň ýola goýulmagy meýilleşdirilýär. 

Milli maksatnamamyzda bellenilen ýokarda agzalan wezipeleri çözmek üçin ýurdumyzda innowasion tehnologiýalary işläp düzmek we olary önümçilige ornaşdyrmak ugrunda iş alyp barýan Tehnologiýalar merkeziniň, ylmy-barlag institutlarynyň hem-de ýokary okuw mekdepleriniň, şeýle hem dünýäniň öňdebaryjy ylmy-barlag merkezleriniň mümkinçiliklerini peýdalanmak zerurdyr. Häzirki wagtda hut şundan ugur alnyp, ylmy üstünlikleri we innowasion tehnologiýalary önümçilige ornaşdyrmaga ýardam etmek üçin ýurdumyzyň ylmy-barlag edaralary tarapyndan degişli işler alnyp barylýar. Şolaryň hatarynda şu ýylyň 1-nji ýanwarynda Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň Tehnologiýalar merkeziniň binýadynda işe girizilen Tehnologiýalaryň transfer merkezini görkezip bileris. Bu merkeziň işe girizilmegi ylmyň ileri tutulýan ugurlary boýunça geçirilýän ylmy-barlag işleriniň netijelerini önümçilige ornaşdyrmak babatda amala aşyrylýan çärelere aýdyň mysaldyr. 

Tehnologiýalaryň transfer merkeziniň baş maksady ylmy-barlag we innowasion işläp düzmeleri täjirleşdirmekden we tehnologik audit işlerini geçirmekden ybaratdyr. Şoňa görä-de, merkez tehnologiýalaryň transferiniň ulgamyny döretmek, olara daşary ýurtlaryň innowasion ulgamlaryny birleşdirmek, şeýle hem innowasion ulgamlary döretmek boýunça halkara maksatnamalara we taslamalara gatnaşmak wezipelerinden ugur alýar. Ýagny bu merkez tehnologiýalaryň transferi çygrynda araçylyk işi — tehnologik brokerçilik bilen meşgullanýar hem-de şol ugurdaky hyzmatlary täjirçilik esasynda amala aşyrýar. Munuň özi ylmy işleriň netijelerini täjirleşdirmegiň mümkinçiliklerine baha bermäge, täjirleşdirmek üçin ýokary mümkinçiligi bolan ylmy işleriň netijelerini ýüze çykarmaga, ylmy işleriň netijelerini täjirleşdirmek üçin strategiýany işläp düzmäge, ylmy işleriň netijelerine bolan hukuklary goramagy we intellektual eýeçiligi ýüze çykarmagy ýola goýmaga şert döredýär.  

Bulardan başga-da, Tehnologiýalaryň transfer merkezi startaplary — täzeçil işewürlik başlangyçlaryny döretmäge, olara maýa goýumlary çekmäge ýardam eder. Munuň özi işewürlik serişdeleriniň üsti arkaly Tehnologiýalaryň transfer merkeziniň ýurdumyzda ylym bilen önümçiligi birleşdirmek ugrunda netijeli işleri alyp barýandygyna we bu işleri geljekde-de mynasyp dowam etdirjekdigine şaýatlyk edýär. 

Isa BABAÝEW,

TYA-nyň Tehnologiýalar merkeziniň maglumat howpsuzlygy we aragatnaşyk tehnologiýalary barlaghanasynyň müdiri.

Hormatly Prezidentimiz ýurdumyzyň milli ykdysadyýetini ylmyň gazananlarynyň we innowasion tehnologiýalaryň esasynda dünýäniň senagat taýdan ösen döwletleriniň derejesine çykarmak ugrunda tagallalary edýär. Ýurdumyzda kabul edilýän maksatnamalar elektron resminamalar dolanyşygyna hem-de elektron şahsyýetnamalar ulgamyna geçmek, bäsdeşlige ukyply sanly ykdysadyýeti we sazlaşykly işleýän elektron senagatyny döretmek wezipelerini öňde goýýar.  

«Halkyň Arkadagly zamanasy» ýylynyň 8-nji iýulynda geçirilen Ministrler Kabinetiniň giňişleýin mejlisinde hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedow ýurdumyzyň kanunçylygyny mundan beýläk-de ösdürmek we kämilleşdirmek boýunça işleri çaltlandyrmagyň zerurdygyna ünsi çekdi. Şeýle hem sanly ulgam arkaly geçirilen Milli Geňeşiň Mejlisiniň altynjy çagyrylyşynyň on dokuzynjy maslahatynda hormatly Prezidentimiziň döwlet syýasatynyň ileri tutulýan ugurlaryna we ýurdumyzyň kanunçylyk-hukuk binýadyny kämilleşdirmek boýunça toplumlaýyn maksatnama laýyklykda işlenip taýýarlanylan kanunlaryň hatarynda «Elektron hökümet hakynda» Türkmenistanyň Kanunynyň taslamasy ara alnyp maslahatlaşyldy hem-de biragyzdan kabul edildi. 

«Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllar üçin sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasyny» durmuşa geçirmäge ýardam bermek maksady bilen işlenip taýýarlanylan «Elektron hökümet hakynda» Türkmenistanyň Kanuny elektron hökümetiň işiniň tertibini kadalaşdyrýar.  

Kanunda döwlet edaralarynyň elektron hökümet çygryndaky işini utgaşdyrmak, döwlet hyzmatlarynyň ýeke-täk portalynyň hereket etmegini üpjün etmek barada bellenilýär. Elektron hökümetiň elektron sanly goly bellige alyş we tassyklaýyş merkeziniň işini ýöretmek, döwlet hyzmatlarynyň ýeke-täk portalyna fiziki we ýuridik şahslara hödürlenýän hyzmatlary ýerleşdirmek boýunça işleri durmuşa geçirmek ygtyýarly edaranyň ygtyýarlylygynda beýan edilendir. 

Kanunda ygtyýarly edara bilen birlikde beýleki döwlet edaralaryň hem bu çygyrdaky ygtyýarlylyklary görkezilip, sargyt edijileriň elektron döwlet hyzmatlaryny islegleri boýunça saýlap almaklaryna mümkinçiligiň döredilmegi göz öňünde tutulandyr. Elektron döwlet hyzmatlarynyň ýerine ýetirilmegi üçin zerur şertleriň döredilmegi mümkinçiligi çäkli adamlar üçin hem göz öňünde tutulýar. Munuň üçin döwlet edaralary zerur maglumatlary özünde saklaýan maglumat ulgamlarynyň we maglumat gorlarynyň bökdençsiz işlemegini üpjün edýär. Olaryň maglumat howpsuzlygyny üpjün etmek boýunça çäreleri amala aşyrýarlar. Şeýle hem ilata edilýän sanly hyzmatlaryň ygtybarly işjeňligi, elýeterliligi we ätiýaçlylygy üpjün edilýär. 

Halkymyzyň we ýurdumyzyň abadançylygyny üpjün etmäge gönükdirilen döwlet syýasatyny alyp barýan hormatly Prezidentimiziň jany sag, ömri uzak bolsun! Alyp barýan il-ýurt bähbitli, döwlet ähmiýetli işleri rowaçlyklara beslensin!  

Kadyr DAŇATAROW,

Türkmenistanyň Milli Geňeşiniň Mejlisiniň deputaty, Mejlisiň Ylym, bilim, medeniýet we ýaşlar syýasaty baradaky komitetiniň agzasy.

Mälim bolşy ýaly, XXI asyrda sanlylaşdyrma hadysasy dünýä ösüşiniň möhüm şertleriniň biri hasaplanýar. Häzirki wagtda sanly bilim ykdysadyýetiň ähli pudaklaryna, şol sanda adamlaryň gündelik durmuşyna, hünär işine barha işjeň ornaşýar. Şoňa görä-de, hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedow Gahryman Arkadagymyz tarapyndan başy başlanan özgertmeleri üstünlikli dowam etdirmek bilen, öz çykyşlarynda döwlet edaralarynyň işiniň netijeliligini ýokarlandyrmakda sanly ulgamyň, maglumat tehnologiýalarynyň aýratyn ähmiýete eýedigini yzygiderli nygtaýar. Şunuň bilen baglylykda, döwlet dolandyryş we döwlet hyzmat ediş ulgamlaryny sanlylaşdyrmak ýurdumyzy hemmetaraplaýyn ösdürmegiň möhüm ugry bolup durýar. Sanly tehnologiýalaryň ulanylmagy döwlet häkimiýetiniň edaralarynyň işjeňligini ýokarlandyrmaga, olaryň raýatlar üçin elýeterli bolmagyna mümkinçilik berýär. 

Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedow: «Döwleti we jemgyýeti dolandyryş ulgamlarynyň işiniň netijeliligini, aýanlygyny we jogapkärçiligini ýokarlandyrmakda täze özgertmeleri amala aşyrarys» diýip belleýär. Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe ýerine ýetiriji häkimiýetiň merkezi we ýerli edaralary, şeýle hem ýerli öz-özüňi dolandyryş edaralary üçin dünýä ülňüleriniň talaplaryna laýyk gelýän döwlet ýolbaşçylaryny, gullukçylaryny, şeýle hem magistrleri taýýarlamak maksady bilen, degişli işler yzygiderli durmuşa ornaşdyrylýar. Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Döwlet gullugy akademiýasynyň magistr bilim maksatnamasynyň ykdysadyýet we dolandyryş ugry boýunça taýýarlygyň sanly dolandyryş ugruny muňa mysal hökmünde görkezmek bolar. Akademiýa taýýarlygyň sanly dolandyryş ugry boýunça kompýuter tehnologiýalary, ykdysadyýet we dolandyryş çygrynda ýokary bilimden pes bolmadyk binýatda bilimi bolan Türkmenistanyň raýatlary giriş synaglarynyň netijeleri boýunça bäsleşik esasynda kabul edilýär. 

«Bilim hakynda» Türkmenistanyň Kanunynyň 28-nji maddasynyň 4-nji bendinde bellenilişi ýaly, taýýarlygyň ugurlary boýunça okatmak amala aşyrylýan iki derejeli gurluş düzümi bolan ýokary hünär biliminiň ikinji derejesi (magistr maksatnamasy) hünär we dolandyryş wezipeleriniň birnäçesini özbaşdak çözmäge, pedagogik işiň dürli görnüşlerini geçirmäge, ylmy-barlag işlerini alyp barmaga taýýarlamagy üpjün edýän ýokary bilim hökmünde kesgitlenilýär. Şunuň bilen baglylykda, döwlet gullugynyň milli mekdebinde sanly dolandyryş ýaly derwaýys ugruň açylandygyny bellemek ýakymlydyr. 

Şeýlelikde, önümçilik gatnaşyklarynyň, hyzmatlar ulgamynyň ösmegi we çylşyrymlaşmagy, tehnologik hem-de düzümleýin ilerlemäniň ýokary depgini, çözgütleriň köpdürlüligi bilen bagly täze şertleriň döremegi dolandyryşyň çeýe görnüşine bolan zerurlygy ýüze çykarýar. Sanly dolandyryşy muňa mysal hökmünde görkezmek bolar. Onuň kömegi bilen ýolbaşçylar üçin çalt täsir etmäge ukyply dolandyryş gurallaryny döretmek mümkinçiligi peýda bolýar. 

Dolandyryş ulgamyny sanlylaşdyrmagyň açary hökmünde kärhanalary elektron-hasaplaýjy maşynlar bilen enjamlaşdyrmak, hasaplaýyş merkezlerini bir bitewi milli tor ulgamyna birleşdirmek, pudaklary dolandyrmagy awtomatlaşdyrmak, hasaplaýyş tehnikalarynyň ähli serişdelerini kuwwatly merkezleriň bir bitewi umumy tor ulgamynda jemlemek ýaly ugurlary görkezmek bolar. Sanlylaşdyryş işine dolandyryşyň ýörite matematik üpjünçiliginiň nazaryýetiniň düýpli täsir edendigi barada bellenip geçilýär. Ykdysadyýetiň, kibernetikanyň, matematikanyň, filosofiýanyň usullarynyň bitewüleşmegi we maglumatlaryň işlenip taýýarlanylmagy, ýagny dolandyryş ulgamlaryna maglumatlaryň täzeden işlenip taýýarlanylmagy üçin matematik usullar we algoritmler esasdyr. 

«Kibernetika» grek dilinde «dolandyryş» diýen manyny berip, çylşyrymly ulgamlarda dolandyryş maglumatlarynyň kabul edilişiniň, saklanylyşynyň, özgerdilişiniň umumy kanunyny öwrenýär. «Kibernetika» adalgasy 1948-nji ýylda janly bedenlerde we jemgyýetde maglumat alyş-çalşygy hem dolandyryşyň umumy kanunyny öwrenýän ylym hökmünde dolanyşyga girizilipdir. 

Ýeri gelende bellesek, ýurdumyzda sanly ulgamyň işiniň tertibini kadalaşdyrýan ýene-de bir resminama — «Elektron hökümet hakynda» Türkmenistanyň Kanuny kabul edildi. Ol «Türkmenistanda 2019 — 2025-nji ýyllarda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň Konsepsiýasyny» durmuşa geçirmäge ýardam bermek maksady bilen işlenip taýýarlanyldy. Täze Kanun elektron hökümetiň işiniň tertibini kesgitleýär hem-de bu çygyrda ýüze çykýan gatnaşyklary düzgünleşdirýär. 

Kanunda bellenilişi ýaly, elektron hökümet — maglumat-kommunikasion tehnologiýalardan, şeýle hem pudagara elektron maglumat alyş-çalyş ulgamyndan peýdalanmak arkaly, döwlet edaralarynyň fiziki ýa-da ýuridik şahslar üçin elektron döwlet hyzmatlaryny ýerine ýetirmek boýunça işiniň üpjün edilmegine gönükdirilen guramaçylyk-hukuk çäreleriniň we tehniki serişdeleriň ulgamy. 

Şeýlelikde, maksadalaýyklyk we uzak möhletleýin bähbitleriň nukdaýnazaryndan ykdysady hem-de dolandyryş çözgütleriniň kabul edilmegi täze ykdysady syýasatyň möhüm ugurlarydyr, okgunly ösýän sanly tehnologiýalar hojalygy alyp barmagyň adaty görnüşleriniň we usullarynyň üýtgemegini şertlendirýär. 

Häzirki döwürde «sanly ykdysadyýet», «sanly dolandyryş», «sanly durmuş goraglylygy» we olar bilen ugurdaş adalgalar ykdysatçylaryň, bilermenleriň giňden ara alnyp maslahatlaşylýan meselesine öwrüldi. Türkmen alymlarynyň bellemegine görä, munuň esasy sebäbini köp ýurtlaryň ylmy-tehniki ösüşiň gazananlaryny, hususan-da, sanly maglumatlary ykdysadyýete ornaşdyrmagyň netijesinde uly öňegidişlikleri gazanmagy başarandyklary bilen düşündirmek bolar. Häzirki wagtda sanly ykdysadyýeti ösdürmäge daşary ýurtlarda üns has-da artýar, sebäbi onuň islendik ýurduň durmuş-ykdysady ösüşini çaltlandyrmakda we ilatynyň ýaşaýyş derejesiniň ýokary hilini üpjün etmekde döredýän mümkinçilikleri örän uludyr. Bu ugurdaky öňde durýan wezipeleri amala aşyrmaga goşant goşmak maksady bilen, Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Döwlet gullugy akademiýasynda magistr bilim maksatnamasynyň ykdysadyýet we dolandyryş ugry boýunça taýýarlygyň sanly dolandyryş ugry girizildi. Akademiýada sanly dolandyryşyň magistr ugrunyň açylmagy geljekki ýolbaşçylary taýýarlamak işiniň kämilleşmeginde täze tapgyry alamatlandyrdy. 

Özleşdirilýän mowzuklar talyplaryň sanly ykdysadyýet baradaky esasy düşünjeleri sanly özgertmeleri we sanly gurallary döwlet gullugyna ornaşdyrmagyň ähmiýeti, programma üpjünçiligi hem-de hyzmatlar, maglumat tehnologiýalary, kiberhowpsuzlyk baradaky bilimlerini artdyrmaga, gözýetimlerini has-da giňeltmäge ýardam berýär. Şeýle çemeleşme ýaş nesliň ýokary hilli bilim almagyny üpjün etmek boýunça görülýän toplumlaýyn çäreleriň netijeli häsiýetini şertlendirýär. 

«Sanly dolandyryş» magistr taýýarlygy maksatnamasyna laýyklykda, talyplara dolandyryş işinde maglumat tehnologiýalary, ykdysadyýetde maglumat ulgamlary, sanly dolandyryşyň hukuk üpjünçiligi, döwlet maliýesiniň we bank ulgamynyň dolandyrylyşy, maglumat jemgyýetinde döwlet dolandyryşy, sosial ylymlarda barlag usullary, sanly ykdysadyýet, maglumat gorlarynyň howpsuzlygy, elektron hökümetiň tehnologiýalary, maglumatlaryň intellektual derňewi, üýtgetmeleri (innowasiýalary) dolandyrmak, dolandyryş ýagdaýynyň seljerilişi we çözgütleriň modelleşdirilişi, pedagogikanyň esaslary we okatmagyň usulyýeti dersleri boýunça sapak berilýär. Guralýan okuwlarda maglumat we kommunikasiýa tehnologiýalarynyň, sanly ulgamlaryň dolandyrylyşynyň esasy konsepsiýalary bilen tanyşdyrmak wezipesine aýratyn ähmiýet berilýär. 

Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe ýaşlaryň döwrebap bilim-terbiýe almagy üçin ýokary şertleri döretmegi ileri tutulýan ugurlaryň biri hökmünde kesgitlän hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedowyň jany sag, ömri uzak, röwşen geljegi nazarlaýan tutumly işleri hemişe rowaç bolsun! 

Kakageldi HÜMMÄÝEW,

Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Döwlet gullugy akademiýasynyň prorektory.

Ýurdumyzda önümçilige öňdebaryjy tehnologiýalaryň, ylmy-tehniki ösüşiň gazananlarynyň giňden ornaşdyrylmagyna aýratyn üns berilýär. Sanly ykdysadyýetiň edara-kärhanalaryň işine giňden aralaşmagy netijesinde hünärmenleriň täzeçe usullar boýunça işlemekleri üçin giň mümkinçilikler döredi. Şeýlelikde, durmuş-ykdysady, zähmet gatnaşyklary yzygiderli döwrebaplaşdyrylýar.  

«Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy: Türkmenistany 2022 — 2052-nji ýyllarda durmuş-ykdysady taýdan ösdürmegiň Milli maksatnamasynda» ykdysadyýetiň we jemgyýetçilik ösüşiniň ähli ugurlaryna maglumat-kommunikasiýa tehnologiýalaryny giňişleýin ornaşdyrmagyň, ykdysadyýeti netijeli dolandyrmagyň wajyp guraly bolup çykyş edýändigi nygtalýar. Täze maglumat tehnologiýalarynyň ulanylmagy, ilkinji nobatda, döwlet edaralarynyň we býujet ulgamynyň iş netijeliligine oňyn täsirini ýetirýär. Şonuň üçin-de, bu ugurlary maglumat bilen üpjün etmegiň çäklerinde, döwlet edaralarynyň maglumat üpjünçiligini çalt depginler bilen ösdürmek, hususan-da, olaryň elektron toruny döretmek, elektron resminama dolanyşygyna geçmek, maglumatlary işläp taýýarlamagyň we seljermegiň elektron görnüşlerini ornaşdyrmak derwaýys meseleleriň hatarynda durýar.  

Türkmenistanda döwlet edaralarynyň işiniň netijeliligini ýokarlandyrmak tehnologiýalary döretmegiň we ösdürmegiň wajyp wezipesi bolup çykyş edýär. Şu ýylyň 24-nji iýulynda kabul edilen «Elektron hökümet hakynda» Türkmenistanyň Kanuny elektron hökümetiň işiniň tertibini kesgitleýär hem-de bu çygyrdaky ýüze çykýan gatnaşyklary düzgünleşdirýär. Elektron hökümet döwlet edaralarynyň işiniň netijeliligini, dessinligini we aýdyňlygyny üpjün eder. Şunuň bilen baglylykda, olaryň jogapkärçiligini we ýerine ýetirmekde düzgün-nyzamlylygy güýçlendirer. Şeýle-de ilat we telekeçiligiň subýektleri bilen ikitaraplaýyn aragatnaşygy üpjün etmegiň goşmaça usullaryny döreder. 

Elektron döwlet hyzmaty sargyt edijiler üçin deň derejede elýeterliligi üpjün etmek bilen, hyzmatlaryň köpugurly «bir penjire» ýörelgesi boýunça amala aşyrylar. Munuň özi elektron hyzmaty ýerine ýetirýän döwlet edarasynyň görkezilen resminamalary we maglumatlary pudagara elektron maglumat ulgamy arkaly, sargyt edijiniň gatnaşygy bolmazdan, özbaşdak peýdalanmagyna mümkinçilik berýär. Şunda döwlet edaralarynyň resminamalarynyň bir ülňä getirilmek ýörelgesi esasy şertleriň biri bolup durýar. 

Täze Kanunda elektron hyzmatlary ýerine ýetirýän döwlet edaralarynyň özara hyzmatdaşlygynyň tertibiniň kämilleşdirilmegi göz öňünde tutulýar. Şonuň netijesinde, artykmaç administratiw amallar aradan aýrylar ýa-da birleşdiriler. Şonuň bilen birlikde, sargyt edijiler tarapyndan berilýän resminamalaryň sany azaldylar, pudagara elektron maglumat alyş-çalyş ulgamy amatly görnüşe getiriler. Elektron döwlet hyzmatyny ýerine ýetirmegiň möhleti gysgaldylar. 

Täze maglumat tehnologiýalarynyň ulanylmagy netijesinde, ilkinji nobatda, edara-kärhanalarda işleriň we hyzmatlaryň netijeliligini ýokarlandyrmak göz öňünde tutulýar. Degişli ugurlary maglumatlar bilen üpjün etmegiň çäklerinde, döwlet edaralarynyň maglumat üpjünçiligini çalt depginler bilen amala aşyrmak, hususan-da, döwlet edaralarynyň elektron toruny döretmek, elektron resminama dolanyşygyna, maglumatlary işläp taýýarlamagyň we seljermegiň elektron görnüşlerine geçmek ýaly çäreler geçiriler. Türkmenistanda döwlet edaralarynyň işini ýeňilleşdirmek, şol sanda wagty, serişdäni tygşytlamak elektron hökümeti döretmegiň, ösdürmegiň wajyp wezipesi bolup çykyş eder. 

Elektron döwlet hyzmatlary, diňe bir ýurduň içindäki edara-kärhanalaryň özara gatnaşyklaryny işjeňleşdirmän, eýsem, halkara derejede işjeň hyzmatdaşlygyň gerimini-de giňelder. Innowasion tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagy netijesinde meýdan-çäk boýunça ýüze çykan meseleler aradan aýrylar. Ýurdumyzyň edara-kärhanalarynyň sanly ulgam arkaly dünýäniň islendik ýeri bilen dürli ugurlarda hyzmatdaşlygy ýola goýmak we ösdürmek mümkinçiligi artar. 

Merjen BORJAKOWA,

Türkmenistanyň Milli Geňeşiniň Mejlisiniň Durmuş syýasaty baradaky komitetiniň hünärmeni.

Hormatly Prezidentimiz Serdar Berdimuhamedow ýurdumyzda sanly ykdysadyýeti ösdürmegiň konsepsiýasynyň durmuşa geçirilişine aýratyn üns berýär. Amala aşyrylýan işleriň hukuk binýadyny pugtalandyrmak bu ugurdaky toplumlaýyn çäreleriň esasy düzümleriniň biri bolup durýar. Şu nukdaýnazardan, sanly tehnologiýalary ornaşdyrmagy üpjün etmäge gönükdirilen «Elektron hökümet hakynda» Türkmenistanyň Kanunynyň Türkmenistanyň Milli Geňeşiniň Mejlisinde hem-de Halk Maslahatynda ara alnyp maslahatlaşylmagy we kabul edilmegi, 24-nji iýulda Türkmenistanyň Prezidenti tarapyndan gol çekilip, 27-nji iýulda metbugatda çap edilip, herekete girizilmegi hukuk ulgamyny kämilleşdirmekde täze ädime öwrüldi.   

Bilşimiz ýaly, bu Kanun maglumat-kommunikasiýa tehnologiýalaryndan, şeýle hem pudagara elektron maglumat alyş-çalyş ulgamyndan peýdalanmak arkaly, döwlet edaralarynyň fiziki we ýuridik şahslar üçin elektron döwlet hyzmatlaryny ýerine ýetirmek boýunça işiniň üpjün edilmegine gönükdirilen guramaçylyk-hukuk çärelerini amala aşyrmagyň tertibini kesgitleýär hem-de bu çygyrda ýüze çykýan gatnaşyklary düzgünleşdirýär. Şu ýerde «elektron hökümet» adalgasy maglumat-kommunikasiýa tehnologiýalaryndan peýdalanmak arkaly ýerine ýetirilýän döwlet hyzmatyny aňladýar. Häzirki döwürde raýatlara sanly ulgam arkaly döwlet hyzmatlarynyň ýerine ýetirilmegi giň gerimli häsiýete eýe bolýar. Munuň özi häkimiýet, dolandyryş edaralary üçin hem, raýatlar üçin hem döwrebap we netijeli bolup durýar.  

Dünýä tejribesinden görnüşi ýaly, häzirki zaman döwlet dolandyryşynda bu ugra dahylly edaralaryň ulgamynyň maddy-tehniki binýadynda, işiň guralyşynda, iş ýörediş tertibinde elektron-sanly ulgamlaryň paýy artýar. Şoňa görä-de, dolandyryş gatnaşyklaryny kämilleşdirmek üçin täze Kanunyň wajyp ähmiýeti bar. Bilermenleriň we alymlaryň aýtmaklaryna görä, elektron iş ýörediş we resminamalar dolanyşygy ulgamynyň ornaşdyrylmagy dolandyrmagyň netijeliligini ýokarlandyrmaga goşant goşmak bilen, döwlet gullukçylarynyň zerur maglumatlary almaklaryny çaltlandyrmaga, gelýän-ugradylýan resminamalaryň dolanyşygyny tizleşdirmäge we gözegçilik etmäge, olaryň sazlaşykly hem-de öz wagtynda ýerine ýetirilişini üpjün etmäge oňaýly täsir eder. Netijede, döwlet häkimiýet edaralarynyň elektron resminamalar dolanyşygy ulgamlaşdyrylyp, maglumatlar babatda özara gatnaşygy çalt amala aşyrmaga şert dörediler.  

Täze Kanun 28 maddadan ybarat bolup, onuň 2-nji maddasynda bu ugurdaky kanunçylygyň Türkmenistanyň Konstitusiýasyna esaslanýandygy hem-de kadalaşdyryjy hukuk namalarynyň toplumyndan ybaratdygy beýan edilýär. Mälim bolşy ýaly, bu ugurda ýöriteleşdirilen kanunlar hem hereket edýär. Olaryň hatarynda «Aragatnaşyk hakynda», «Köpçülikleýin habar beriş serişdeleri hakynda», «Maglumat we ony goramak hakynda», «Innowasiýa işi hakynda», «Türkmenistanda Internet torunyň ösüşini we Internet hyzmatlaryny etmegi hukuk taýdan düzgünleşdirmek hakynda», «Şahsy durmuş barada maglumat we ony goramak hakynda», «Kiberhowpsuzlyk hakynda», «Elektron resminama, elektron resminama dolanyşygy we sanly hyzmatlar hakynda», «Poçta aragatnaşygy hakynda» Türkmenistanyň Kanunlary bar. 

Kanundaky kesgitlemelerden görnüşi ýaly, elektron hökümet diýlende, döwlet dolandyrylyşyny amala aşyrmakda maglumat-kommunikasiýa tehnologiýalaryny giňden ulanmak; ykdysadyýetiň hem-de durmuşyň ähli pudaklarynda elektron-sanly tehnologiýalary ornaşdyrmak; döwletiň dolandyrylyşyny bu ulgamlaryň üsti bilen guramak; döwletiň raýatlar we guramalar bilen gatnaşygyny elektron-sanly ulgamlar arkaly ýola goýmak ýaly çäreler göz öňünde tutulýar. Elektron hökümet maglumat we kommunikasiýa tehnologiýalarynyň kömegi bilen ýerine ýetiriji häkimiýetiň, şeýle-de kanun çykaryjy we kazyýet häkimiýetiniň edaralarynyň işine sanly tehnologiýalaryň ornaşdyrylmagyny hem öz içine alýar.  

Gazetleriň, žurnallaryň, aragatnaşyk, bank, söwda hyzmatlarynyň sanly ulgamlary ornaşdyrmak bilen baglanyşykly tejribelerinden görnüşi ýaly, elektron iş ýörediş we resminamalar dolanyşygy ulgamy dolandyrmagyň netijeliligini ýokarlandyrmaga mynasyp goşant goşýar.  

Täze Kanunyň 3-nji maddasynda elektron hökümetiň esasy wezipeleri berkidilen. Olaryň hatarynda döwlet edaralarynyň işiniň netijeliligini, dessinligini, aýdyňlygyny üpjün etmek, olaryň jogapkärçiligini, ýerine ýetirijilik düzgün-nyzamlylygyny güýçlendirmek, ilat we telekeçiligiň subýektleri bilen ikitaraplaýyn aragatnaşygy üpjün etmegiň goşmaça usullaryny döretmek; Türkmenistanda elektron hökümetiň çygrynda döwlet edaralary bilen özara gatnaşyklary amala aşyrmakda sargyt edijiler üçin mümkinçilikleri döretmek; döwlet edaralarynyň üstüne ýüklenilen wezipeleriň çygrynda maglumat binýatlaryny, Döwlet hyzmatlarynyň ýeke-täk portalyny hem-de elektron döwlet hyzmatlarynyň ýeke-täk Döwlet sanawyny emele getirmek ýaly wezipeler bar. Mundan başga-da, döwlet dolandyryşynda köpugurly «Bir penjire» ulgamyny ornaşdyrmak; telekeçiligiň subýektlerini, şol sanda statistik hasabatlylygy bermegiň, gümrük taýdan resmileşdirmegiň, ygtyýarnamalary, rugsatnamalary, sertifikatlary bermegiň, şeýle hem döwlet edaralaryndan maglumatlary almagyň barşynda elektron resminama dolanyşygyndan peýdalanmak, elektron täjirçiligi, nagt däl elektron tölegleri ornaşdyrmak ýaly döwrebap wezipeler göz öňünde tutulan. 

Kanunyň «Elektron hökümetiň işi babatda döwlet düzgünleşdirmesi» atly II babynyň 6 — 9-njy maddalarynda döwlet düzgünleşdirmesini amala aşyrýan edaralar, olaryň ygtyýarlyklary, hukuklary we borçlary kesgitlenen. Kanunyň III babynyň 10 — 21-nji maddalarynda bolsa elektron döwlet hyzmatlaryny ýerine ýetirmegiň anyk düzgünleri, maglumat howpsuzlygyny üpjün etmek, elektron döwlet hyzmatlarynyň görnüşleri, elektron döwlet hyzmatlaryna bildirilýän talaplar, sargytnama bildirilýän talaplar, jogaba bildirilýän talaplar hem-de sargyt edijiniň hukuklary öz beýanyny tapýar. 

Kanunyň IV baby elektron hökümetiň hereket etmegini guramagyň tertibini beýan edýän 22 — 25-nji maddalary öz içine alýar. Bu maddalarda elektron hökümetiň kömekçi hyzmat ediş pudaklary; onuň döwlet maglumat binýatlary; pudagara elektron maglumat alyş-çalyş ulgamy, döwlet edaralarynyň maglumat ulgamlary, maglumat gorlary, olaryň toplumlary; döwlet edaralarynyň resmi web-saýtlary we döwlet hyzmatlarynyň ýeke-täk portaly baradaky kadalar beýan edilýär. Kanunyň 25-nji maddasynda berkidilişi ýaly, sargyt edijilere elektron döwlet hyzmatlary döwlet edaralarynyň resmi web-saýtlarynyň hem-de döwlet edaralary tarapyndan ýerine ýetirilýän interaktiw döwlet hyzmatlaryna elýeterliligiň ýeke-täk nokady bolup durýan interaktiw döwlet hyzmatlarynyň ýeke-täk portalynyň üsti bilen ýerine ýetirilýär. Elektron döwlet hyzmatlaryny ýerine ýetirýän döwlet edaralary elektron döwlet hyzmatlarynyň ýerine ýetirilmeginiň tertibi baradaky maglumaty özleriniň resmi web-saýtlarynda ýerleşdirýärler.  

Kanunyň jemleýji düzgünleri V babyň 26 — 28-nji maddalarynda berkidilen. Olarda jedelleri çözmegiň tertibi, elektron hökümet hakyndaky kanunçylygyň bozulandygy üçin jogapkärçilik boýunça kadalar kesgitlenendir.  

Durmuşyň ähli çygyrlarynda täze tehnologiýalaryň mümkinçiliklerinden peýdalanmak, ykdysadyýeti innowasion tehnologiýalaryň esasynda ösdürmek, jemgyýetiň we döwletiň ähli ulgamlarynda häzirki zamanyň ösen tehnologiýalaryny giňden ornaşdyrmak işlerini durmuşa geçirmekde döwrebap hukuk binýadynyň bolmagy örän möhümdir. «Elektron hökümet hakynda» Türkmenistanyň Kanunynyň kabul edilmegi elektron-sanly ulgamlaryň elýeterliligini ýokarlandyrmaga oňaýly täsir eder. Umuman, täze Kanunyň kabul edilmegi we herekete girizilmegi ýurdumyzyň döredijilikli ösüş ýoly bilen ynamly öňe barýandygyna şaýatlyk edýär hem-de adamlar hakynda döwlet tarapyndan edilýän aladanyň üstünlikli durmuşa geçirilýändigini doly tassyklaýar. 

Ýagmyr NURYÝEW,

Türkmenistanyň Döwlet, hukuk we demokratiýa institutynyň direktory, hukuk ylymlarynyň doktory.